Հարյուր օր մանկությունից հետո

«Հարյուր օր մանկությունից հետո» (ռուս.՝ «Сто дней после детства»), խորհրդային գեղարվեստական կինոնկար պիոներական ճամբարում դեռահասների կյանքի մասին, որը նկարահանել է ռեժիսոր Սերգեյ Սոլովյովը «Մոսֆիլմ» կինոստուդիայում 1975 թվականին։

Հարյուր օր մանկությունից հետո ռուս.՝ Сто дней после детства
Երկիր	ԽՍՀՄ
Ժանր	դրամա
Թվական	1975
Լեզու	ռուսերեն
Ռեժիսոր	Սերգեյ Սոլովյով
Սցենարի հեղինակ	Ալեքսանդր Ալեքսանդրով
Դերակատարներ	Բորիս Տոկարև
Օպերատոր	Լեոնիդ Կալաշնիկով
Երաժշտություն	Իսահակ Շվարց
Կինոընկերություն	Մոսֆիլմ
Տևողություն	94 րոպե

«Հարյուր օր մանկությունից հետո» – «Փրկարարը» – «Ուղղակի ժառանգորդուհի» եռերգության առաջին մասն է։

Սյուժե

Պիոներական ջոկատավար Սերյոժան, որը մասնագիտությամբ քանդակագործ է, որոշում է աշխատել նոր պլաստիկ նյութի՝ շնորհալի երեխաների հետ, որոնք հանգստանում են հին կալվածքում տեղակայված ճամբարում։ Պիոներ Լոպուխինը սիրահարված է դասընկերուհի Երգոլինային և չի նկատում, թե որքան է իրենով տարվել Սոնյա Զագրեմուխինան։ Իրենց հույզերն ու զգացմունքներն արտահայտել նրանց օգնում է Լերմոնտովի «Դիմակահանդես» պիեսի բեմադրությանը մասնակցելը, և ներկայացումն ինքնին աննկատելիորեն վերածվում է դրամայի՝ անսպասելի խոստովանություններով, դժգոհություններով, խանդի պոռթկումներով։ Դեռահասներն այնքան զբաղված են իրենց զգացմունքներով, որ ուշադրություն չեն դարձնում ջոկատավար Սերյոժայի մանկավարժական մոտեցմանը, և ֆիլմի ավարտին իրենք էլ պատրաստ են դառնալ առաջին սիրո հուշարձան։

Դերերում

• Բորիս Տոկարև – Միտյա Լոպուխին («Լոպուխ»)
• Տատյանա Դրուբիչ – Լենա Երգոլինա
• Իրինա Մալիշևա – Սոնյա Զագրեմուխինա
• Յուրի Ագիլին – Գլեբ Լունև («Լուն»)
• Նինա Մենշիկովա – Քսենիա Լվովնա, ավագ խորհրդատու
• Սերգեյ Շակուրով – Սերգեյ Բորիսովիչ (Սերյոժա), խորհրդատու-քանդակագործ / կադրից դուրս ձայն
• Արինա Ալեյնիկովա – բժիշկ
• Անդրեյ Զվյագին – Սաշա Լեբեդև
• Յուրի Սորկին – Ֆուրիկով
• Տատյանա Յուրինովա – Զալիկովա
• Սերգեյ Խլեբնիկով – ռադիոօպերատոր
• Վիկտոր Մարկին – ճամբարի տնօրեն
• Վերա Բլագովիդովա – Եֆրոսինյա Կուզմինիչնա, կալվածքի հսկիչ
• Տատյանա Կովեշնիկովա
• Իրինա Պոտոլովա
• Զինուր Ժադիխանով
• Ս. Լոպուխով
• Օ. Ֆեդեչկինա
• Լ. Ֆեոդորովա

Նկարահանող խումբ

• Սցենար հեղինակներ՝ Ալեքսանդր Ալեքսանդրով, Սերգեյ Սոլովյով
• Բեմադրող ռեժիսոր՝ Սերգեյ Սոլովյով
• Բեմադրող օպերատոր՝ Լեոնիդ Կալաշնիկով
• Նկարիչ՝ Ալեքսանդր Բորիսով
• Կոմպոզիտոր՝ Իսահակ Շվարց
• Ռեժիսոր՝ Օլեգ Գրիգորովիչ
• Օպերատոր՝ Սոնյա Խիժնյակ
• Հնչյունային օպերատորներ՝ Վլադիմիր Կրաչկովսկի, Վլադիմիր Բախմացկի
• Մոնտաժող՝ Ալլա Աբրամովա
• Զգեստների դիզայներ՝ Լյուդմիլա Կուսակովա
• Նկարիչ-դիմահարդար՝ Ի. Կիրեևա
• Խմբագիր՝ Լյուդմիլա Շմուգլյակովա
• Կինեմատոգրաֆիայի պետական սիմֆոնիկ նվագախումբ
• Դիրիժոր՝ Մարկ Էրմլեր

Մրցանակներ

• 1975 – XXV միջազգային կինոփառատոն Արևմտյան Բեռլինում. «Արծաթե արջ» մրցանակ լավագույն ռեժիսորական աշխատանքի համար
• 1975 – XVII միջազգային կինոփառատոն Ավելինոյում. արծաթե մեդալ մանկապատանեկան ֆիլմի համար
• 1976 – IX միջազգային կինոփառատոն Ֆրունզեում. գլխավոր մրցանակ («Երբ գալիս է սեպտեմբերը» ֆիլմի հետ), մրցանակ օպերատորական աշխատանքի համար
• 1976 – «ՖԵՍՏ-76» միջազգային կինոփառատոն. գլխավոր մրցանակ լավագույն ռեժիսորական աշխատանքի համար մանկապատանեկան ֆիլմերի մրցույթում
• 1976 – Լենինյան կոմերիտմիության մրցանակ
• 1976 – ՀամԼԿԵՄ Կենտկոմի «Ալ մեխակ» մրցանակ 1975 թվականի լավագույն մանկապատանեկան ֆիլմի համար
• 1977 – ԽՍՀՄ պետական մրցանակ սցենարի հեղինակին, ռեժիսորին, օպերատորին, նկարչին

Արձագանքներ

Ֆիլմը բարձր է գնահատվել կինոքննադատների կողմից։ Այն կոչվել է «ամենաներկայանալիներից մեկը տասնամյակի կինեմատոգրաֆիայում», նշվել է նրա «բանաստեղծական մթնոլորտը»։ «Խորհրդային կինո, 70-ական թվականներ. զարգացման հիմնական միտումները» (ռուս.՝ «Советское кино, 70-е годы: основные тенденции развития») մենագրության մեջ նշված է, որ «դրանում կենդանի և յուրօրինակ մարմնավորում են գտել պատանեկության «հավերժական մոտիվները»՝ ի մի հավաքված և ընկալված արդիականության տեսանկյունից. դժվար տարիք, առաջին սեր, ապրումների տառապանք, համամարդկային հոգևոր արժեքների բացահայտում»։

Նույնիսկ ֆիլմի Էկրան բարձրանալուց առաջ «Սովետսկի էկրան» հանդեսի «Ընթանում են նկարահանումներ» (ռուս.՝ «Идут съёмки») բաժնում հայտնվել են ֆիլմի առաջին գնահատականները։ Սցենարի վերլուծության ժամանակ նշվել է, որ «պատումը հեշտությամբ անցնում է դրվագից դրվագ», սակայն մտահոգություն է արտահայտվել, թե «արդյոք հեղինակները չեն փորձում թաքնվել գրական ասոցիացիաների հետևում սուր և բարդ խնդիրներից, որոնք հուզում են ժամանակակից երեխաներին, որոնք կանգնած են պատանեկության շեմին»։

«Էկրան 1975-1976» տարեգրքում քննադատ Տ. Իվանովան գրել է, որ ֆիլմի սյուժեի նրբաճաշակության մեջ, որը կառուցված է դասական ստեղծագործությունների մոտիվներով խաղի վրա, թաքնված էր «վտանգ. սահմանափակվել նեղ գրական ռեմինիսցենցիաների բնագավառում, բավարարվել ոչ անհայտ և սրամիտ դրված, սակայն իր իսկ խնդրով բավական փակ փորձարկումով», բայց եզրակացրել է, որ «ֆիլմի ստեղծողները կարողացել են հաղթահարել այդ վտանգը»։

Ա. Գոլուբևը «Սովետսկի էկրան» հանդեսում ներկայացրել է արևմտաբեռլինյան մամուլի կողմից Արևմտյան Բեռլինում անցկացված փառատոնի ժամանակ ֆիլմին տրված գնահատականը. «Միայն ռուսներն են համարձակություն ունեցել անկողնային տեսարանների, դաժան ողբերգությունների, սպանությունների և այլասերվածության՝ չափից շատ լինելու ֆոնին հանդես գալ իսկապես ռոմանտիկ, մաքուր և բարի ֆիլմով»։ Նա նշել է կինոփառատոնի ժյուրիի անդամների, պահանջկոտ և երեսառած հանդիսատեսի և ուսանողական լսարանի մեծ հետաքրքրությունը ֆիլմի նկատմամբ, չնայած «խնդրի որոշակի կամերային լինելուն»։

Ավելի վաղ նույն հանդեսում հրապարակախոս Սիմոն Սոլովեյչիկը նշել էր ֆիլմում առկա «տարիքի ճշմարտության խախտման» մասին։ Նրա կարծիքով՝ դրա էությունն այն էր, որ «հերոսը, սիրո մեջ դաժան պարտություն կրելով, եզրափակչում հաշտեցման արտահայտություններ է արտասանում»։ «Փիլիսոփայորեն խելքին զոռ տալը դեռահասի տարերքն է, փիլիսոփայական իմաստությունը նրա համար չէ»,- պնդում է Ս. Սոլովեյչիկը։ Նրան նաև դուր չի եկել, որ Լերմոնտով ընթերցած Միտյա Լոպուխինը սառնասրտորեն մասնակցում է կեղծիքին, իսկ հետո պաթոսով բացահայտում է այն և ըստ նախապես մշակված պլանի՝ մի բաժակ կոմպոտ է թափում իր հակառակորդի վրա։

Ս. Սոլովեյչիկի գնահատականի հետ համաձայն չի եղել կինոքննադատ Սերգեյ Կուդրյավցևը։ Նա 1975 թվականին գրել է, որ ֆիլմի ստեղծողները «հետևում են ոչ թե տարիքի ճշմարտությանը, այլ բնավորության ճշմարտությանը», ուստի գլխավոր հերոսը, «պարզվում է, ընդունակ է ոչ միայն «փիլիսոփայական խելքին զոռ տալու», այլև փիլիսոփայական իմաստության»։ Նա նշել է, որ ֆիլմում «գոյակցում են հոգեբանությունն ու պոեզիան», և դրանք ոչ թե հակադրվում են, այլ լրացնում են միմյանց։ «Հարյուր օր մանկությունից հետո» ֆիլմի հեղինակները,— գրել է նա իր գրախոսության մեջ,– զարմանալի բանաստեղծականությամբ, նույնիսկ պաթետիկ կերպով պատմում են պիոներական ճամբարի տղաների մասին, որոնք այդ ամառ հրաժեշտ են տալիս իրենց մանկությանը»։ Ընդ որում, «Լեոնիդ Կալաշնիկովի տեսախցիկը կարծես աշխարհը տեսել է նրանց աչքերով»։

Սերգեյ Կուդրյավցևը համաձայնել է քննադատ Ա. Լիպկովի «Пробуждение души» հոդվածում արտահայտված մեկ այլ գնահատականի, թե ֆիլմը «ներկա նետված հիշողություն է... իր մանկության, իր առաջին սիրո, այն մասին, ինչը չի մոռացվում և նշել է «պատմվածքի հեղինակային, խորապես անձնական ինտոնացիան»։

Հոգու զարթոնքը ֆիլմի լեյտմոտիվն է... Պատումը հիշեցնում է քնարական բանաստեղծություն... < ... > Միտյա Լոպուխինի հարյուր օրվա հիման վրա ինտուիտիվորեն տեսնել նրա ամբողջ կյանքը, ասես ցերեկը ջրհորի մեջ տեսնել աստղ:.. Ֆիլմը զգացմունքներ է առաջացնում նրա մոտ, ով ցանկանում է արձագանքել զգացմունքներին։

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)  

Пробуждение души — лейтмотив картины… Повествование напоминает лирическое стихотворение… <…> На основе ста дней Мити Лопухина интуитивно видеть всю его жизнь, словно видеть днём звезду в колодце... Фильм вызывает чувства у того, кто хочет откликнуться на чувства.

— Ս. Կուդրյավցև, «Հարյուր օր մանկությունից հետո» ֆիլմի գրախոսական, 1975

Ալեքսանդր Լիպկովը բարձր է գնահատել ֆիլմը։

«Հարյոր օր մանկությունից հետո» ֆիլմը գեղեցիկ է. գեղեցիկ է առանց գեղեցկությունների, հասարակության վրա ազդեցություն։ Պարզ կադրերի ոգեշնչված զուսպ գեղեցկությունը... չափազանց կարևոր է իմաստի, ֆիլմի բարոյական արդյունքի համար։ Ի վերջո, մարդկային հոգու բացահայտումն սկսվում է գեղեցկության հետ շփումով՝ աշխարհի գեղեցկությունը, արվեստի, մարդկության պատմության հազարամյակների ընթացքում դաստիարակված հավերժական զգացմունքների գեղեցկության։ < ... > Ֆիլմի ինտոնացիան գեղեցիկ և մաքուր է։ Այն պարունակում է լրջություն, տխրություն, ոչ ցուցադրական բարություն և մեծ հարգանք զարթոնք ապրող, իր հոգևոր ուժերը փորձող մարդու նկատմամբ։

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)  

Фильм «Сто дней после детства» красив — красив без красивостей, эффектов на публику. Сдержанная одухотворённая красота простых кадров… необычайно важна для смысла, для нравственного итога фильма. Ведь открытие человеческой души начинается с прикосновения к красоте — красоте мира, искусства, красоте вечных, воспитанных тысячелетиями человеческой истории чувств. <…> Прекрасна и чиста интонация фильма. В ней серьёзность, грусть, непоказная доброта и огромное уважение к пробуждающейся, пробующей свои духовные силы личности.

— «Սովետսկի էկրան», 1975, № 15, էջ 2—3

Կինոքննադատ Տատյանա Իենսենը«Искусство кино» ամսագրում իր մանրամասն գրախոսության մեջ գրել է, որ «Հարյուր օր մանկությունից հետո» ֆիլմը կարող էր պարզապես ամառային պատմություն լինել պատանեկան սիրո մասին, բայց հեղինակներ Ա. Ալեքսանդրովը և Ս. Սոլովյովն իրենց առջը այլ խնդիր են դրել. նրանց հետաքրքրում է զգացմունքը, զգացմունքի զարգացումը, զգացմունքի տարերքը»։

Ֆիլմը մասնավոր պատմությունը դուրս է բերում մասնավորի կատեգորիայից. ենթադրյալ մոդելում, ինչպես ջրի կաթիլում, արտացոլվում է մարդկային հարաբերությունների սովորական աշխարհը։ «Հարյուր օր մանկությունից հետո» ֆիլմը չի հավակնում տիեզերական մասշտաբի, բայց կարելի է վստահորեն ասել, որ սա ... պատմություն է այն մասին, ինչն այս կամ այն կերպ եղել է յուրաքանչյուր մարդու կյանքում։ Եվ չնայած ընտրված է դրա միայն մեկ կողմը՝ առաջին սերը, անկասկած է ֆիլմի հերոսների հոգևոր կապը իրենց ժամանակի, մեծ կյանքի աշխարհի հետ։ < ... > Այստեղ բնորոշը ավելի շուտ ոչ թե գլխավոր հերոսի կերպարում է, այլ զգացմունքների զարգացման կերպարում։

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)  

Фильм выводит частную историю из категории частных — в предполагаемой модели, как в капле воды, отражается привычный нам мир человеческих отношений. «Сто дней после детства» не претендуют на космический размах, но можно с уверенностью сказать — это … история про то, что так или иначе было в жизни каждого человека. И хотя выбран только один её аспект — первая любовь, — духовная сопричастность героев фильма своему времени, миру большой жизни несомненна. <…> Здесь типическое скорее содержится не в образе главного героя, а в образе развития чувств.

Տատյանա Իենսենի վերոհիշյալ հոդվածում «գրախոսը շատ հետաքրքիր և բավականին մանրամասն խոսում է հեղինակի կողմից տարբեր գեղարվեստական դպրոցների բազմազան ոճական, գունեղ տեխնիկայի ակտիվ օգտագործման մասին՝ ֆիլմում պայմանական բազմաչափ միջավայր ստեղծելու համար, որը թույլ է տալիս էմոցիոնալ տեսանկյունից խորը բացահայտել հանդիսատեսի առջև «զգացմունքի զարգացումը, զգացմունքի տարերքը, սրտի նվիրական կյանքը»։

Կինոռեժիսոր և մանկավարժ Իգոր Տալանկինը ֆիլմն անվանել է «գեղեցիկ, ընդգծված կերպով պատկերավոր նկարահանված» և «պատկերավորության առումով ոճավորված ռուս իմպրեսիոնիստների կտավների նման»։ Նրա գործընկեր Նիկոլայ Մաշչենկոն «Հարյուր օր մանկությունից հետո» համարում էր «ֆիլմ, որը ցնցում է սրտահույզությամբ, որով վերստեղծվել է դեռահասների աշխարհը էկրանին»։

Կինոգետ և կինոքննադատ Ռոստիսլավ Յուրենևը նշել է, որ սցենարիստ Ալեքսանդրովը և ռեժիսոր Սոլովյովը սիրո մասին խոսել են «բաց ու անկեղծ և այնքան լուրջ ու մաքուր, որ նույնիսկ բարոյականության ամենակարծրամիտ պահապանները առարկություններ չեն գտել։ Բայց ֆիլմի գլխավոր արժանիքը նա տեսել է ոչ թե այդ «անկասկած և կախարդող արժանիքի» մեջ, այլ «երեխաներին գեղեցիկին ծանոթացնելու մեջ, ինչը համառորեն և ոչ ստանդարտ կերպով կատարում է ջոկատավար-քանդակագործ Սերյոժան»։ «Սոլովյովը բարձր արվեստը և բանաստեղծական հնություններ է մտցրել պիոներական առօրյա, — գրել է նա «Իսկուստվո կինո» ամսագրում,— և դա բացահայտում էր»։ Առանձնացվել է նաև Սերգեյ Շակուրովի կատարած դերը, որը «սրտառուչ կերպով ցույց է տվել մանկական հոգիների քանդակագործին»։ Ընդգծվել է ռեժիսորի՝ իր ֆիլմերի համար երիտասարդ կատարողներ գտնելու ունակությունը. «Հարյուր օր մանկությունից հետո» ֆիլմի կերպարների ամբողջ քառյակը խաղացել է ճշգրիտ և նուրբ»։ Ռ. Յուրենևը նաև գրել է, որ ռեժիսորը ներկայացրել է «պատանեկան հոգեբանության որոշ գաղտնիքներ, կյանքի մտնելու խնդիրները»։

«Զվեզդա» հանդեսում ֆիլմը գնահատվել է որպես «իսկական գեղարվեստական ցնցում» (ռուս.՝ «истинное художественное потрясение»)։ Հոդվածի հեղինակ Գալի Երմակովան գրել է, որ «Լենա Երգոլինայի (Տատյանա Դրուբիչ) հանդեպ Միտյա Լոպուխինի (Բորիս Տոկարև) սիրո պատմությունը հանդիսատեսի համար բացահայտել է դեռահասի հոգու պայծառ, մաքուր աշխարհը»։

«Էկրան» տարեգրքում (1988) առանձնացվել է Տատյանա Դրոբիչի կատարած դերը և նշվել մյուս պատանի դերասանների խաղը. «Սիրող և անձնազոհ Սոնյա Զագրեմուխինան (Ի. Մալիշևա), որն իր տեղը չի գտնում, չգիտի, թե ինչ պետք է անել հանկարծակի իրեն տոգորած զգացմունքի հետ, Միտյա Լոպուխինը (Բ.Տոկարև), թագավորական-ինքնասիրահարված Գլեբ Լունևը (Յու. Ագիլին), նրանք բոլորն էլ ունեն իրենց առանձին ուղին», բայց միավորում է նրանց, ըստ քննադատ Ն. Պաբաուսկայայի, Լենա Երգոլինան՝ Տ. Դրուբիչի մարմնավորմամբ։

Կինոգետ Իրինա Գրաշչենկովան իր «Կինոն որպես գեղագիտական դաստիարակության միջոց» գրքում վերլուծել է ֆիլմի սցենարը և նշել, որ «Ա. Ալեքսանդրովն արդեն իր առաջին բեմադրած «Հարյուր օր մանկությունից հետո» սցենարով հայտարարել է իր դիրքորոշումը՝ վստահ, ինքնատիպ»։ Նա բարձր է գնահատել «սցենարի բանաստեղծական արտաֆաբուլային պատումը»։

Կինոգետ Ալեքսանդր Լիպկովը իր «Սերգեյ Սոլովյովի ֆիլմերի աշխարհը» գրքում նշել է, որ «Հարյուր օր մանկությունից հետո» ֆիլմը «լի է պոեզիայով և հոգևոր գեղեցկությամբ»։ Բացի մրցանակների տպավորիչ ցուցակից «ֆիլմը որոշել է ... ռեժիսորի ստեղծագործության հետագա ուղղությունը, պահանջել շարունակություն, վերածվել եռերգության» («Հարյուր օր մանկությունից հետո», «Փրկարարը», «Ուղղակի ժառանգորդուհի»)։

Կինոգետներ Ստալ Պենզինը և Յուրի Ուսովը նաև նշել են, որ «Հարյուր օր մանկությունից հետո» ֆիլմը ընդհատվել է ամենաբարձր նոտայի վրա. եզրափակչի անավարտությունը ենթադրում էր շարունակություն։ Դա եղել հաջորդ՝ «Փրկարարը» ֆիլմում»։

Հետաքրքիր փաստեր

• Պատանեկան կինոյի ժանրի շրջանակը և խորհրդային դարաշրջանին բնորոշ պուրիտանական էթիկան թույլ չեն տվել ավանգարդիստ Սերգեյ Սոլովյովին լիովին իրականացնել համարձակ ստեղծագործական գաղափարը։ Այնուամենայնիվ, ռեժիսորը կարողացել է իրականացնել իր ծրագիրը այլ ժամանակներում և այլ հանգամանքներում։ Այսպես, «Հարյուր օր մանկությունից հետո» ֆիլմի ոչ ավարտուն պատումն իր հետաքրքիր շարունակություն է գտել 30 տարի անց Սոլովյովի նկարահանած «Սիրո մասին» (ռուս.՝ «О любви», 2003) ֆիլմի եզրափակիչ տեսարաններում։
• Պարի տեսարանում հնչում է Շառլ Ազնավուրի «Isabelle» (1965) երգը։
• Ֆիլմի մասերից մեկի վերնագրի լուսագրերում առկա է ուղղագրական սխալ՝ бессоница բառը գրված է մեկ «н» տառով։
• Պիոներական ճամբարի անունն է «Անտառային կղզի» (ռուս.՝ «Лесной остров»)։

Գրականություն

• Колесникова Н. Идут съёмки. «Сто дней после детства» // Советский экран. — 1975. — № 2. — С. 11.
• Соловейчик С. Жестокий, мучительный, нежный, упрямый, чудесный возраст // Советский экран. — 1975. — № 12. — С. 18—19.
• Липков А. Пробуждение души // Советский экран. — 1975. — № 15. — С. 2—3.
• Голубев А. Не оставлять одних: западноберлинские заметки // Советский экран. — 1975. — № 18. — С. 18—19.
• Иенсен Т. После детства // Искусство кино. — 1976. — № 3. — С. 53—65.
• Таланкин И. Быть полезным обществу // Экран 1974—1975. — М.: Искусство, 1976. — С. 114—117. — 245 с.
• Иванова Т. Сто зачарованных дней («Сто дней после детства») // Экран 1975—1976. — М.: Искусство, 1977. — С. 92—96. — 288 с.
• Таланкин И. Право на поиск // Кинематограф молодых: Сборник / Сост. О.Я. Злотник. — М.: Искусство, 1979. — С. 15—40. — 296 с.
• Мащенко Н. Говорить о важном всерьёз // Искусство кино. — 1982. — № 9. — С. 41—46.
• Усов Ю.Н. Методика использования киноискусства в идейно-эстетическом воспитании учащихся 8—10 классов. — Таллин: Министерство просвещения, 1980. — С. 74—79. — 125 с.
• Юренев Р.Н. Книга фильмов. Статьи и рецензии разных лет. — М.: Искусство, 1981. — С. 262—266. — 336 с.
• Юренев Р.Н. Заботы о духовности // Искусство кино. — 1983. — № 4. — С. 41—49.
• Пензин С.Н., Усов Ю.Н. Кино в системе искусств: проблема автора и героя. — Воронеж: Изд-во Воронежского университета, 1984. — С. 94. — 186 с.
• Баскаков В.Е., Дробашенко С.В., Ефимов Э.М. и др. Советское кино, 70-е годы: основные тенденции развития. — М.: Искусство, 1986. — С. 115—116. — 341 с.
• Гращенкова И.Н. Кино как средство эстетического воспитания: социально-эстетический потенциал современного кинопроцесса. — М.: Высшая школа, 1986. — С. 127—134. — 223 с.
• Липков А.И. Мир фильмов Сергея Соловьёва. — М.: Всесоюзное бюро пропаганды киноискусства, 1986. — С. 73—86. — 144 с.
• Ермакова Г. Свершать поступки...(Заметки о молодом киногерое) // Звезда. — 1986. — № 2. — С. 162—173.
• Пабауская Н. Право на свою судьбу (Татьяна Друбич) // Экран 88. — М.: Искусство, 1988. — С. 128—134. — 272 с.
• Кудрявцев С.В. 3500. Книга кинорецензий. — М.: Печатный двор, 2008. — Т. 2. — С. 411. — 736 с.
• Фёдоров А.В. Кинематограф в зеркале советской и российской кинокритики. — М.: Изд-во МОО «Информация для всех», 2016. — С. 50, 69. — 228 с.

Արտաքին հղումներ

• Аркус Л. «Сто дней после детства» (ռուսերեն). Проект журнала «Сеанс». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 9-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 2-ին.