Հայկական կրթությունը Օսմանյան կայսրությունում

19-րդ դարում հայերը Օսմանյան կայսրությունում սկսել են որոշակի քայլեր ձեռնարկել ազգային կյանքն ու կրթությունը զարգացնելու համար։ Այդ ժամանակաշրջանում Օսմանյան կայսրությունում կրթական-մշակութային կառույցներ հիմնելու թույլտվություն ստանալը շատ դժվար էր։ Առաջին հայկական դպրոցները Օսմանյան կայսրությունում հիմնվել են 1790-ական թվականներին Կոստանդնուպոլսում՝ եկեղեցու կամ տեղի հայերի միջոցներով։

Մարաշի ակադեմիա, ուսուցչական կազմը և ուսանողությունը, 1893թ․

Պատմություն

Արևմտահայ կրթության կազմակերպման գործին նպաստել են հիմնականում հայ առաջադեմ երիտասարդների նախաձեռնությամբ ստեղծված կրթամշակութային ընկերությունները, որոնց նպատակը հայկական գավառներում կրթության տարածումն էր։ Այդպիսի կազմակերպություններ էին՝

• 1846 թվականին Մուրադ-Ռաֆայելյան վարժարանի սաների ջանքով հիմնված «Համազգային Ընկերութիւնը»,
• Իզմիրում` «Սիւնեաց Ընկերութիւնը»,
• Կոստանդնուպոլսում` «Անձնուէր Ընկերութիւնը»,
• Սեբաստիայում` «Սենեքերիմեանը»,
• Բուրսայում` «Ուսումնասիրացը»,
• Խարբերդ քաղաքում` «Սմբատեան և Հոգեսէր»,
• Հուսեյնիկում` «Անձնուէր»,
• Մեզրեում` «Ուսումնասիրաց և Ազգասիրաց»,
• Չմշկածագում` «Վարդանեան», «Արարատեան Կրթական», «Դպրոցասիրաց Արեւելեան» ընկերությունները,
• Էրզրումում` «Արծնեան», «Ուսումնասիրաց», «Ընթերցասիրաց», «Սիսական» ընկերությունները և այլն։

Օսմանյան կայսրության հայ բնակչության կրթության զարգացմանը նպաստել են նաև օտարերկրյա միսիոներները։ Թուրքիայում իրենց գործունեության հենց առաջին շրջանում նրանք բացել են երկսեռ նախակրթարաններ ու վարժարաններ, սիկ այս փաստը կրթության հարցում այլընտրանք է ստեղծել հայերի համար։ 19-րդ դարի վերջերից հայ երիտասարդները հնարավորություն են ունեցել իրենց կրթությունը շարունակել եվրոպական լավագույն համալսարաններում և վերադառնալով` ուսուցիչ աշխատել նորաբաց հայկական դպրոցներում։ 1866 թվականին Կոստանդնուպոլսում գործել է 46 հայկական դպրոց՝ 32 արական և 14 իգական։ Կային 4700 աշակերտ, 1472 աշակերտուհի և 142 դասավանդող։ 19-րդ դարից սկսած ընդհանուր գիմնազիաներ են բացվել Արևմտյան Հայաստանի կենտրոնական շրջաններում ու գյուղերում։

Ըստ Ազգային կենտրոնական վարչության վիճակագրության՝ 1901-1902 թվականներին Օսմանյան կայսրության տարածքում գործել է 803 ազգային գիմնազիա, որտեղ կար 81,208 աշակերտ և 2088 ուսուցիչ, Արևմտյան Հայաստանի տարածքում են եղել 441 քոլեջ՝ 29,371 աշակերտ, 7772 աշակերտուհի և 921 դասավանդող։ Մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը Օսմանյան կայսրության տարածքում գործել են շուրջ 1996 հայկական դպրոցներ` 173022 աշակերտներով, որից Արևմտյան Հայաստանի տարածքում` 1251 դպրոցներ` շուրջ 76548 աշակերտներով։

Դպրոցի գործունեության արտոնագիր

Արտոնագրի ստացումը Օսմանյան պետության պայմանն էր բոլոր ոչ մուսուլման ժողովուրդներին,այդպես ձգտում էր նրանց բացած դպրոցները վերահսկողության տակ պահել։ 1894 թվականին Օսմանյան կայսրությունում գործել է 4572 դպրոց։ Դրանցից 4074-ը առանց արտոնագրի էին։ Ըստ Ազգային կրթության տնօրեն Մեհմեդ Ալի բեյի՝ արտոնագիր ստանալու գործընթացի ձգձգման հիմնական պատճառը շրջանների դպրոցների ուսուցիչներին վիլայեթների կենտրոն բերելու խնդիրն էր։ Նահանգապետ Սըրրը փաշայի կառավարման տարիներին (1890-1895) Դիարբեքիրի շրջաններում ոչ մուսուլմաններին պատկանող դպրոցներից 42-ին՝ արտոնագիր, իսկ 68 ուսուցչի վկայական է տրվել։

Դասագրքեր

Օսմանյան կայսրության բոլոր հայկական դպրոցներում գրքերն ու ամսագրերը 1894 թվականի սկզբին ընտրել է Պատրիարքարանը, քննել ու հաստատել է գրաքննչական կառույցը։ Այդ գրքերի ու ամսագրերի անունները տպագիր նոթատետրի տեսքով վիլայեթի կենտրոններին ու բնակավայրերին ուղարկվելուց հետո թույլ չի տրվել կիրառել այլ գրքեր ու ամսագրեր։ Օրինակ՝ Դիարբեքիրի կրթության տնօրենի՝ 1910 թվականի նոյեմբերի 30-ի պատասխանի մեջ ասվում է, որ պետք է ուշադրություն դարձնել ոչ մուսուլմաններին պատկանող տարրական և միջնակարգ դպրոցներում սոցիալական խավերի միջև սառնություն ու թշնամանք տարածելու, կրոնական և քաղաքակրթական ավանդույթների դեմ մտքերի, սոցիալիզմի, կոմունիզմի ու անարխիայի նման մի շարք քաղաքական տարրերի քարոզին։

Հայկական կրթությունը Երզնկայում

1824 թվականի հուլիսի 10-ի Պոլսոյ պատրիարք Կարապետ Գ Պալաթցիի հատուկ կոնդակով կարգադրվել է պատրիարքարանի ենթակայութեան տակ գործող բոլոր եկեղեցական թեմերի առաջնորդներին՝ իրենց ապրած գավառներում «հաստատել դպրոցս ի կրթութիւն մանկանց եկեղեցւոյ»։ Այստեղ ևս բացվել են բազմաթիվ դպրոցներ։ «Եկեղեաց կրթասէր միութիւնը » զարկ է տվել շրջանի կրթական և մշակութային գործին՝ բացելով մի քանի հազար կտոր գրքային ֆոնդով գրադարան-ընթերցարան։ Մեծ եղեռնից առաջ Երզնկայի հայկական կրթական կյանքում կտրուկ վերելք է նկատվել։ Ըստ Պոլսոյ Հայոց պատրիարքարանի հրահանգի՝ 1913 թվականին կազմվել է մի վիճակացույց, ըստ որի՝ գավառակում գործել է 37 հայկական կրթական հաստատություն, որից 7-ը՝ Երզնկայում, 30-ը՝ հայաբնակ բնակավայրերում։ Այս դպրոց-վարժարանների աշակերտների թիվը մոտ 3,860 էր, որից մոտ 1500-ը՝ Երզնկա քաղաքում, մնացած 2360-ը՝ հայաբնակ գյուղերում։ Գյուղերում ու քաղաքներում գործող դպրոց-վարժարաններից առավել հայտնի են՝

• Կեդրոնական վարժարան
• Եզնիկեան վարժարան
• Արամեան վարժարան
• Նարեկեան վարժարան
• Քրիստինեան աղջկանց վարժարան

Հայկական կրթությունը Մուշում

1863 թվականին Մուշ քաղաքում գործել են 3 վարժարաններ` Սր. Մարինէ թաղի, Ձորա թաղի և Վերին թաղի վարժարանները։ 19-րդ դարի վերջերին և 20-րդ դարասկզբին Մուշում գործել է հայկական 7 դպրոց, որոնցից 5-ը թաղային եկեղեցիներին կից էին, իսկ երկուսից մեկը օրիորդական վարժարանն էր՝ Հովսէփ Իզմիրեանցի կտակով 1884 թվականին հիմնադրված, երկրորդը` Կենտրոնական վարժարանը, որը թաղային դպրոցների համեմատութեամբ միջնակարգ կրթություն է ապահովել։։ Այստեղ ևս կրթական կյանքը վերելք է ապրել Երիտթուրքական հեղափոխությունից հետո, սակայն 1915 թվականի ջարդերից հետո բոլոր կրթօջախները դադարել են գործել։ Մշո գավառակում գործող դպրոցներից առավել նշանավորներն են՝

• Մշո Ազգային կենտրոնական վարժարան (Ներսէսեան վարժարան)
• Մուրատ–Մխիթարեան վարժարան
• Ազգանվեր Հայուհեաց ընկերության վարժարանը
• Մշո Սուրբ Կարապետ վանքին կից գործող դպրոց
• Մշո Առաքելոց վանքին կից վարժարան
• Մշո Սուրբ Հովհաննէս վանքին կից վարժարան

Մշո գավառակի կրթական զարգացման գործում մեծ է Գարեգին Սրուանձտյանցի դերը։ 1869-1872 թվականներին նա վարել է Մշո Սուրբ Կարապետ վանքի վանահոր փոխանորդի պաշտոնը։ 1870-1872 թվականներին նա տարրական դպրոցներ է բացել Մշո դաշտի 13 գյուղերում, Վերին և Ներքին Բուլանըխներ, Մանազկերտի, Վարդոյի շրջաններում։ Տարոնի թեմում բացված դպրոցներում սովորել է մոտավորապես 1000 աշակերտ։

Կրթությունը Վանում

Մինչև Մեծ եղեռնը, Վանը Օսմանյան կայսրության կրթական զարգացած և ծաղկուն կենտրոններից էր։ Վանեցի հայերը «կրթասէր ժողովուրդ» են եղել` օժտված անխոնջ և համառ ձգտումով դեպի կրթությունն ու դպրոցը։

Վանեցին մեծ ճիգ էր անում հասարակութեան մէջ երևալու իբրև զարգացած, ուսումնագէտ, գրասէր անձ. վանեցի ծնողը պատիւ էր համարում իրան, որ իր զաւակը գրել–կարդալ գիտէ, լրագիր կարող է կարդալ, հետաքրքիր վէպերի, պատմութիւնների ընթերցման սէր ունի, դպրոցական, կրթական խնդիրներում մտնում է, ասում է, խօսում է, վիճում է, ձայն ունի - Ծերուկ, «Վանի նահանգը ներկայումս, XXIV, Վան քաղաքը», էջ 41։

Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի կողմից 1834 թվականի վիճակագրությամբ` Վանում գործել է 3 հայկական դպրոց, դրանք էին Քաղաքամեջի Ս․ Վարդան եկեղեցու, Այգեստանի Արարուցի և Նորաշենի եկեղեցիների դպրոցները։ 1830-60–ական թվականներին Վանի դպրոցները իրենց ուսուցման մեթոդներով սերտարաններ-վարժոցներ էին, ուր «ծնողները կ’ուղարկէին իրենց տղայք որպէս զի անգիր սորվին «Սաղմոս», «Ութկանոն», «Նարեկ», «Ժամերգութիւն», «Ճարտասանութիւն», «Քերականութիւն» փալախկաներու պարտաւորիչ քնացումի եւ մտրակներու հարուածներու միջոցով»։

Դպրոցները չունէին ո՛չ կրթական յայտագիր կամ մանկավարժական ծրագիր, ո՛չ դասարանական դրութիւն և ո՛չ ալ ժամանակացոյց։ ...Աշակերտները շար ի շար կը կանգնէին, կամ տախտակամածի վրայ ծնկաչոք՝ կիսաբոլոր շրջանակ մը կը կազմէին ուսուցչին առջև, իսկ ուսուցիչը գահու մը կամ թախտի մը վրայ բազմած, մերթ ընկողմանած՝ կը լսէր աշակերտաց համարատուութիւնը և կ’աւանդէր կամ դասագրքի վրայ կը նշանակէր ընթերցանութեան յաջորդ դասը - վանեցի մանկավարժ Համբարձում Երամյան

1902-1903 ուսումնական տարում Վանի առաջնորդարանի, եկեղեցական-ծխական մարմինների և ուսուցիչների ջանքերով կատարվել է Վանի ծխական-թաղային կրթական համակարգի վերակազմավորում։ Թաղային բոլոր դպրոցներում սահմանվել է 6-ամյա ուսումնական ծրագրով տարրական կրթություն, իսկ շրջանավարտներին հնարավորություն է տրվել շարունակելու ուսումը, 5-ամյա երկրորդական կրթություն ստանալ նորաստեղծ Կեդրոնական վարժարանում։

Վանի կրթական կարևորագույն քայլերից էր Միացեալ Ընկերութեան վարժապետանոցի բացումը (1911 թվականի հոկտեմբեր),հիմնական նպատակն էր Արևմտյան Հայաստանում վարժարանների համար ուսուցիչների պատրաստումը։ Վանի վարժապետանոցի ծախսերի հիմնական մասը հոգացել է Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միությունը։ Վանի վարժապետանոցը դարձել է Երամեան և Կեդրոնական վարժարաններից հետո քաղաքի երրորդ կրթական հաստատությունը, որը միջնակարգ կրթություն է ապահովել։ Վարժապետանոցի տեսուչ Միքայել Մինասյանի նախաձեռնութեամբ 1913-ից հրատարակվել է «Լոյս» գիտակրթական ամսօրյա հանդեսը՝ թեմաների լայն շրջանակով՝ ազգային ինքնագիտակցության հարցերից, մինչև գենետիկա և ամերիկյան բեյսբոլ։ Վանի դպրոցներն ու կրթական հաստատությունները կրթական մեծ վերելք էին ապահովել, ահա դրանցից մի քանիսը՝

• Հիսուսեան արական վարժարան
• Շուշանեան իգական թաղական վարժարան
• Սանդխտեան իգական թաղական վարժարան
• Ս.Մարկոսեան արական և իգական վարժարաններ,
• Կեդրոնական վարժարան (արական),
• Վարժապետանոց (արական),
• Երամեան վարժարան (արական),
• Գոնդակչեան օրիորդաց դպրոց,
• Դոմինիկեան օրիորդաց վարժարան կից մանկապարտեզով
• Բարեսիրաց երկսեռ մանկապարտեզ
• Ս․ Յակոբի թաղի Ղուկասեան վարժարան ևն։

1913 թվականին Վանում գործել է 26 կրթական հաստատություն, սակայն կրթական վերելքին վերջ է դրվել 1915 թվականի Մեծ եղեռնի ժամանկ։

Հայկական կրթությունը Դիարբեքիրում(Տիգրանակերտ)

Պոլսոյ Հայոց պատրիարք Կարապետ Գ Պալաթցիի 1824 թ. յուլիսի 10-ի հատուկ կոնդակով կարգադրվել էր պատրիարքարանի ենթակայության տակ գործող բոլոր եկեղեցական թեմերի առաջնորդներին իրենց գտնված գավառներում դպրոցներ (վարժարաններ) հիմնել։ Դիարբեքիրում ևս եկեղեցիներին կից դպրոցներ են բացվել։ Դիարբեքիրում հայկական «ազգային»-համայնքային դպրոցների մասին հայտնի առաջին վկայությունը 1850-ական թվականներից է։ 1857 թվականին քաղաքի Ս. Կիրակոս և Ս. Սարգիս եկեղեցիներին կից գործել են վարժատներ աղջիկների համար։ Ս. Կիրակոսի վարժատնում սովորել է 70, Ս. Սարգսի վարժատնում՝ 50 աշակերտուհի։ 1880-ականներին Դիարբեքիրի վարժարանների ուսուցիչները տեղում ուսում ստացած և նույն կրթօջախներում աշխատանքի անցած անհատներ էին։ Ոչ մէկը չուներ Պոլսո Կենտրոնական Ուսումնական Խորհուրդի կողմից տրված ուսուցչական վկայագիր։ Չկար նաև միասնական ուսումնական ծրագրով ուսուցում։

Նոյն իսկ մէկ բակի մէջ մէկ դպրոցէն ուրիշ դպրոց մը փոխադրուող աշակերտն հինը պիտի մոռնայ ու նորէն սկսի... ո՛չ եռամսեայ և ո՛չ տարեկան քննութիւն, ո՛չ անբարոյականին պատիժ և ո՛չ բարոյականին պատիւ. աւանդելիք դասերն ո՛չ տարեշրջանաց բաժնուած են և ո՛չ ժամանակացոյցիւ կ՚աւանդուին. կարգ կարգ դաս առնուլն բացառիկ, ամեն մէկին զատ զատ տրուիլն օրէնք. ո՛չ նորեկ աշակերտաց արգելք, ո՛չ հրաժարողաց հարցում. աղաւնոցի կը նմանին, մէկ կողմէն կը մտնուի և միւսէն կ՚ելլուի. ո՛չ տարիքի, ո՛չ յարմարութեանը և ո՛չ առողջական վիճակին կը նայուի - Արմէնիա, 1886, յունվար 6, թիւ 42։

Այս շրջանի հայկական կրթարանների մասին տեղեկություններ է հաղորդել ֆրանսիացի ուսումնասիրող Վիտալ Քուինեն՝ «Ասիական Թուրքիա» աշխատության մեջ։ Նա հաղորդել է, որ առաքելադավան հայերի դպրոցները եկեղեցական համայնքի կողմից են հովանավորվել՝ հատուկ տուրքի, նվիրատվությունների, նաև աշակերտների ծնողների կողմից վճարվող ուսման վարձերի միջոցով։ Կրթությունը տարրական էր՝ հայերեն և թուրքերեն լեզուներով։

20-րդ դարասկզբին դպրոցների ու կրթության որակը սկսել է բարելավվել։ Ըստ վիճակացույցի՝ Հայոց ցեղասպանությունից առաջ Դիարբեքիրի գավառակում եղել է 11 համայնքային-«ազգային» վարժարան, որից 9-ը՝ արական, 2-ը՝ իգական։

Դիարբեքիրի հայկական հատուկ առաջադիմական դպրոցը (Բարձրագույն դպրոց-լիցեյ)

Դպրոցը բացվել է 1910 թվականին՝ առաջին, երկրորդ ու երրորդ դասարաններով։ Առաջին փուլում միայն 3 ուսուցիչ է դասավանդել։ Դպրոցում դասավանվել են հետևյալ առարկաները՝

• 1-ին դասարան՝ թուրքերենի դաս, թվաբանության դաս, աշխատանքի ուսուցում։
• 2-րդ դասարան` գրականության դաս, անգլերենի դաս, թվաբանություն։
• 3-րդ դասարան՝ հաշվապահություն, մեթոդաբանության դասեր, թվաբանություն, ընդհանուր աշխարհագրություն, ընդհանուր պատմություն, կրոնական դպրոցների պատմություն։
• 4-րդ դասարան՝ հանրահաշիվ, ընդհանուր պատմություն, բնագիտություն, բուսաբանություն, կրոնական դպրոցների պատմություն։
• 5-րդ դասարան՝ օսմանյան գրականություն, երկրաչափություն, սահմանադրականություն, քիմիա, կենդանաբանություն, տրամաբանություն, աստղագիտություն, քրեական օրենսդրություն, դատական ընթացակարգեր։
• 6-րդ դասարն՝ օսմանյան գրականության նմուշներ, փիլիսոփայության պատմություն, կրոնական դպրոցների պատմություն, հոգեբանություն, երեխայի դաստիարակության ու փիլիսոփայության դաս, երկրաբանություն, քաղաքացիական իրավունք և այլն։

Այդ դպրոցի շենքի վիճակը, ղեկավար ու կրթական կազմը, դասագրքերը, աշակերտների թիվը և այլն հաստատել են Դիարբեքիրի ազգային կրթական տնօրինությունն ու Դիարբեքիրի վիլայեթի ղեկավար խորհրդը։ Դպրոցի արտոնագրի համար դիմում է ներկայացվել Ազգային կրթության նախարարություն։

Դիարբեքիրի տարեգրքերից և այլ աղբյուրներից երևում է, որ մինչև 1914 թվականը կանոնավոր կերպով պահպանվել են հայկական դպրոցների արձանագրությունները, իսկ 1915 թվից մինչ օրս որևէ արձանագրություն չկա, այսինքն՝ Դիարբեքիրում որևէ հայկական դպրոց չի գործել 1915 թվականից հետո։ Իսկ մին այդ գործած որոշ դպրոցների մասին կան որոշակի տեղեկություններ, օրինակ՝

• Մարդինի բողոքական հայկական նախակրթարան- բացվել է 1863-1864 թվականներին։
• Սիվերեքի հայկական բողոքական դպրոցը- բացման տարեթիվը անհայտ է։
• Չյուգյուշի հայակակն դպրոցը
• Պալուի հայկական միջնակարգ դպրոցը- բացվել է 1866-1867 թվականներին։
• Սիլվանի հայկական բողոքական դպրոցը- մի փաստաթղթից ենթադրվում է, որ բացվել է մինչև 1903 թվականը
• Հայկական տարրական դպրոց-արտոնագիր է տրվել 1911 թվականին
• Հայկական հատուկ օրիորդաց տարրական դպրոց- արտոնագիր է տրվել 1912 թվականին
• Հատուկ հայկական կաթոլիկ օրիորդաց դպրոցը- Դիարբեքիրի Հասըրլը թաղամասում
• Սուրբ Սարգիս եկեղեցու հայկական դպրոցները-ըստ 1899 թվականին տրված մի արտոնագրի՝ վերանորոգվել են դպրոցներն ու եկեղեցին։
• Դիարբեքիրի Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցու միջնակարգ դպրոցը-արտոնագիր է տրվել 1893 թվականին
• Դիարբեքիրի բողոքական հայկական տարրական դպրոցը-«Դիարբեքիր» թերթի (1894-1900) էջերից մեկում առկա է տեղեկություն 1899-1900 ուսումնական տարվա ընդհանուր քննությունների մասին։
• Դիարբեքիրի բողոքական հայկական միջնակարգ դպրոցը-1893 թվականին տրվել է արտոնագիր։
• Հայրենասէր (Հայրենասիրաց) ընկերության երկսեռ վարժարան
• Անձնուէր ընկերութեան վարժարան
• Մեսրոպեան ընկերութեան վարժարան
• Աղջկանց գիշերօթիկ բարձր վարժարան
• Դիարբեքիրի կաթոլիկ հայկական դպրոց

Հայերի կրթությունը Ակնում

Ամեն մի ակնեցու համար կրթությունը սկսվել է ընտանիքից՝ վաղ հասակում։ Ակնում տարածված ասացվածք էր՝ կրթությունը սկսվում է օրորոցից:

Դաստիարակությունը ակնեցիների շրջանում միօրինակ չէր։ Տղան գնացել է դպրոց` ուսանելու, իսկ նրա ուսման պակասը ծնողները լրացրել են տանը։ Աղջիկները մինչև վարժարան գնալը մորից են ստացել դաստիարակություն կողմից։ Պատանին ունեցել է արտոնություններ։ Դպրոցում ձեռք է բերել նոր ընկերներ, դասերից դուրս՝ խաղաժամեր այգում, հաճախ եղել բնության գրկում։ Մինչդեռ աղջիկը մշտապես մոր կողքին էր։ Նա պէտք է սովորեր անել տան գործերը, խոհանոցային կարգը, կարուձև և այլն։ Մինչև 1870 թվականը Ակնի դպրոցների մասին տեղեկությունը պահպանվել է միայն Տեր Հովհաննես քահանա Դերձակյանի հուշագրության մեջ։ Ըստ Գարեգին Սրուանձտեանցի՝ 1620 թվականից ի վեր Ակնում եղել են վարժարաններ, իսկ 1850 թվականին Ակնում արդեն եղել են առաջադեմ վարժարաններ։ Ակնում հիմնվել են տարբեր կրթական ընկերություններ, որոնք զարգացրել են կրթության և ուսման որակը դպրոցներում։

• Ազգասիրական ընկերութիւն- 1862 թվական
• Ուսումնասիրական ընկերութիւն-1872 թվական
• Արամեան ընկերութիւն- 1878-79 թվականներ
• Կրթական միութիւն-1882 թվական
• Նարեկեան ընկերութիւն-1882 թվական

Ակնում գորշել են բազմաթիվ վարժարաններ, դրանցից առավել նշանավոր էին՝

• Կենտրոնական վարժարան
• Ներսէսեան վարժարան
• Նարեկեան վարժարան
• Բողոքական վարժարաններից՝Հայկազեան ծաղկոց

Հայկական կրթությունը Մարաշում

Դեռ միջնադարում Մարաշում գործել են վանական դպրոցներ, 19-րդ դարում ուսումը ստացել են արհեստավորների մոտ՝ ջուլհականոցներում կամ եկեղեցական խցերի վատ պայմաններում։ Մարաշում նոր տիպի կրթական առաջին օջախը բացվել է 1828-1830 թվականներին՝ Ս. Գէորգ եկեղեցում Թոփալյան Գևորգ աղայի կողմից։ 19-րդ դարում Մարաշում ստեղծվել են կրթական ընկերություններ, դրանցից էին՝ Ս. Ստեփաննոս թեմի «Ռուբինեան», Ս. Աստուածածնի՝ «Մամիկոնեան», Ս. Գէորգի՝ «Լուսինեան», Ս. Քառասուն Մանուկ եկեղեցու՝ «Հայուհեաց», Կեդրոնական Վարժարանի՝ «Կիլիկեան Հայրենասիրաց» եւ այլ ընկերությունները։

1850-ական թվականներին Մարաշի վեց եկեղեցիներին կից բացվել են Ծաղկոց կոչվող նախակրթարանները։ Սրանց մասին տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Ս․ Սարգիս եկեղեցում 1862 թվականին բացվել է Ճեմարան, որը սակայն երկար չի գործել՝6-7 տարի։ Ուշագրավ է Մարաշի Կեդրոնական վարժարանը, որը գորշել է շուրջ 3 տասնամյակ։ Իբրև Հայ առաքելական համայնքի Մայր վարժարան՝ մեծ նպաստ է բերել հայ մանուկների կրթության և ուսման գործին։

1905 թվականին Մարաշի հայ աղջկանց վարժարանների ուսանողուհիների ընդհանուր թիվը 669 էր։ Կրթօջախներից առավել նշանավորներն էին՝

• Մանչերու Մեսրոպեան վարժարան
• Հռիփսիմեան աղջկանց նախակրթարան
• Մարաշ Ակադեմիա բարձրագոյն վարժարան
• Կեդրոնական Թուրքիո Աղջկանց քոլեջ (աղջկանց ամերիկեան գոլէճ)
• Կիլիկիոյ աստուածաբանական ճեմարան
• Կեդրոնական վարժարան

Հայկական կրթությունը Սիսում

19-րդ դարում Կիլիկյան Հայաստանում ամենից քիչ զարգացածը կրթության տեսանկյունից համարվել է Սիսը։ Դրանից առաջ տեղեկություններ չեն պահպանվել այնտեղ եղած դպրոցների կամ կրթական կենտրոնների մասին։ Ֆինանսական օժանդակության բացակայությունը, շենքային պայմանների անմխիթար լինելը չէին կարող նպաստել կրթության զարգացմանը, աշակերտների թիվը շատ քիչ էր։ Օսմանյան կայսրության թուրքական դպրոցներում ևս վիճակը բավականին վատ էր, թեև սրանք ունեին որոշակի ֆինանսկան աջակցություն։ Քաղաքային դպրոցները դեռ որոշ չափով բարվոք վիճակում էին, պատկերը անմխիթար էր հեռավոր գյուղական բնակավայրերում։ Միսաք Քելեշյանն իր «Սիս-Մատյան» աշխատության մեջ որոշակի տեղեկություններ է հայտնել այդ ժամանակաշրջանի Սիսի մասին։ Քելեշյանը Համիդյան ջարդերի ժամանակ հազարավոր որբերի հետ տեղափոխվել է Արմաշի դպրեվանք, որտեղից էլ 1903 թվականին վերադարձել է Սիս։ 1840-ական թվականներին Սիսում ուսուցչություն են արել անհատներ, որոնք փորձել են աշխուժություն մտցնել կրթական կյանքում, ուսուցիչներից հայտնի են՝ Յարություն քահանա Մխիթարյանը, Չավտարյանը, Գրիգոր քահանա Աջապահյանը, Չոլագ Սեդոն։ Նրանց գործունեությանը զուգահեռ Սիսում դպրոցական գործին նպաստել են նաեւ Կիրակոս Բ. եւ Մկրտիչ Քէֆսիզյան կաթողիկոսները։ Պոլսո Միացեալ ընկերությունը 1851 թվականին Կիլիկիա է գործուղել Մկրտիչ Խրիմյանին՝ գնահատելու Կիլիկիո դպրոցները։ Բախվելով ցավալի իրականությանը՝ Խրիմյան Հայրիկը տարաձայնություններ է ունեցել Միքայէլ Բ. Կաթողիկոսի հետ ( գործել է 1833-1855 թվականներին), մեղադրել է նրան անմտարբերության ու անգործության համար։ Կրթական այս վատ միջավայրի պատճառով Սիսիսց շատերը մեկնել են այլ վայրեր՝ կրթություն ստանալու։ 1888 թվականին Տարսոնում բացված Ս․ Պողոս քոլեջ են տեղափոխվում շատ երիտասարդներ Սիսիսց, այս կրթօջախը հետագայում դարձել է Կիլիկիայի կեդրոնական վարժարանը։ Դպրոցաշինության գործում նշանակալի է Քէֆսիզյան կաթողիկոսի եղբայր Մատթէոս Աջապահյանի դերը։ 1873 թվականին նա հին վանքում բացել է դպրոց՝ 50-60 աշակերտներով։ Դասավանդել են ընթերցանություն, գեղագրություն, դասագրքերը եղել են Սաղմոսն ու Գործք Առաքելոցը։ Ազգային Վարժարանը հետզհետե զարգացրել է ուսումնական ծրագիրը, դասավանդել են հայերեն, թրքերեն, քերականություն, թվաբանություն, ֆրանսերեն, գեղագրություն, Աստվածաշնչյան պատմություններ։ Ամեն տարի դպրոցը ունեցել է 15 շրջանավարտ, նրանց շնորհիվ թրքախոս միջավայրում սկսել է շատ արագ տարածվել հայերենը։

1900-ականների սկզբին, մինչև 1915 թվականը Սիսում կրթական կյանքը որոշակի աշխուժություն է գրանցել, սակայն այն ընդհատվել է ջարդերի ժամանակ։ 1919 թվականին Սիսիս հայերից ջարդերը վերապրածները հետ են եկել հայրենիք ու Ֆրանսիական բանակի հովանավորությամբ փորձել են նոր կյանք սկսել։ Ազգային վարժարանի շենքը ավերակ էր, այն քանդել են և նորը կառուցել, սակայն զարթոնքն այստեղ երկար չի տևել, քանի որ 1920 թվականի մայիսին ֆրանսիական նահանջող բանակի հետ Սիսի հայությունը ստիպված էր լքել քաղաքն ու հեռանալ։ Սիսի կրթական հաստատություններից շատերի մասին քիչ տեղեկություններ են պահպանվել, առավել նշանավոր էին հետևյալները՝

• Ազգային վարժարան
• Ս.Աստվածածին եկեղեցու տղոց վարժարան
• Ս.Աստվածածին եկեղեցու աղջկանց վարժարան
• Սահմանադրական վարժարան
• Բողոքական վարժարան
• Կաթոլիկ վարժարան
• Ժառանգավորաց վարժարան

Հայական դպրոցների ցանկը Օսմանյան կայսրությունում

Ցանկում ներկայացված են հայկական դպրոցները և սովորողների թիվը՝ ըստ Օսմանյան կայսրության տարածաշրջանների՝ 1912 թվականի դրությամբ

Շրջան	Դպրոցների թիվը	Սովորողների թիվը
Սեբաստիա	119	10,988
Ամասիա	31	3,396
Շապին Գարահիսար	36	3,040
Թոքատ	18	3,175
Էրզրում	211	13,741
Երզնկա	61	4,768
Դարոյնք	50	2,839
Դիարբեքիր	71	4,305
Մադեն	38	3,650
Մարդին	13	1,705
Խարբերդ	129	11,064
Դերսիմ	47	2,178
Մալաթիա	28	2,390
Բիթլիս	45	2,391
Մուշ	135	5,669
Սղերդ	22	974
Բինգյոլ	5	275
Վան	188	N/A
Հակկարի	4	N/A
Վեց վիլայեթ, Արևմտյան Հայաստան	1,047	55,949
Մարաշ	37	2,584
Այնթապ	26	5,380
Ուրֆա	20	N/A
Անտիոք	30	487
Ադանա	25	2,755
Խոզան	20	1,879
Օսմանիա	18	1,200
Կիլիկիա	176	14,285
Կոստանդնուպոլիս	64	25,000
Ադրիանապոլիս	6	565
Ռոդոստո	9	1,873
Թրաքիա	79	27,438
Նիկոմեդիա	53	7,480
Բուրսա	20	2,078
Բիլեչիկ	10	1,263
Քյոթահիա	5	1,174
Աֆյոնքարահիսար	7	850
Բալիքեշիր	8	1,334
Զմյուռնիա	27	2,935
Քոնյա	26	4,585
Անկարա	24	3,889
Կեսարիա	56	7,119
Յոզղատ	42	9,300
Քիրշեհիր	4	990
Անատոլիա	282	42,997
Տրապիզոն	116	6,000
Գյումուշանե	3	800
Ամիսոս	71	2,454
Սինոփ	18	2,500
Պոնտոս	208	11,754
Ընդամենը	1,996	173,022

Տես նաև

Արևմտյան Հայաստանն Օսմանյան կայսրության կազմում

Արտաքին հղումներ

• Erdem, Yasemin Tümer. «The Education of the Armenian Community in the Ottoman State». Marmara University (Turkey).

Օսմանյան կայսրության հայկական վարժարանների մասին ցուցադրություն