Վիքիպեդիա

Հայկական դիմադրությունը Հայոց ցեղասպանության տարիներին

(Վերահղված է Հայկական դիմադրությունից)

Հայկական դիմադրությունը ներառում էր ռազմական, քաղաքական և մարդասիրական[1] ջանքեր՝ ուղղված օսմանյան ուժերին հակազդելու և Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Հայոց ցեղասպանությունը մեղմելուն։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբին Օսմանյան կայսրությունը սկսել էր ջանքեր գործադրել սպանությունների և անբնակ անապատներ և լեռնային շրջաններ տեղահանությունների միջոցով հայկական մշակույթն արմատախիլ անելու և հայկական կյանքը վերացնելու ուղղությամբ։ Արդյունքը եղավ Օսմանյան կայսրության համասեռացումը և կայսրության հայ բնակչության 90 տոկոսի վերացումը[2], և դա հայտնի դարձավ որպես Հայոց ցեղասպանություն։

Հայ պաշտպանները 1915 թվականի Վանի հերոսամարտի ժամանակ

Այդ ջանքերին հակադարձեցին մարդասիրական ցանցերի ստեղծման միջոցով դժբախտությունը մեղմելու հայկական փորձերը։ Այդ ցանցերը նախատեսված էին տարրական կարիքների համար, ինչպիսիք են սնունդը և թաքստոցները։ Հատկանշական են տեղահանությանը դիմակայելու մի քանի զինված ապստամբությունները, մասնավորապես՝ Վանի հերոսամարտը (1915), Մուսա լեռան հերոսամարտը և Ուրֆայի հերոսամարտը։ Այնուամենայնիվ, ուժային դիմադրությունը հազվադեպ էր և հաճախ ոչ արդյունավետ[2]՝ համեմատած մարդասիրական ցանցի հետ, որը մահից փրկել է մինչև 200 հազար հայերի[3]։ Տեղական դիմադրության շարժումներին հատկապես աջակցում էր օգնության անդրազգային ցանցը, մասնավորապես՝ Արտասահմանյան առաքելությունների հանձնակատարների ամերիկյան խորհուրդը (ABCFM), ԱՄՆ-ի հայ օգնության կոմիտեն և միսիոներները[4]։

Բացի այդ, օսմանյան բանակին հակազդելու համար ռազմական ջանքեր են տարվել հայկական ուժերի կողմից, ինչպիսիք են Հայկական դիմադրության ուժերը (ՀԴՈՒ) և հայկական անկանոն ստորաբաժանումները։ Նրանք աջակցում էին Կովկասի օսմանյան ճակատում ռուսական առաջխաղացման ջանքերին[5]։

Մարդասիրական դիմադրություն ցեղասպանության դեմ խմբագրել

Մարդասիրական դիմադրությունը վերաբերում է արտաքսման հետևանքները մեղմելու և ոչնչացումը կանխելու անօրինական վարքագծին։ Այս դիմադրության հիմնական դերակատարներն էին կրոնական և քաղաքացիական առաջնորդները, ինչպիսիք են եկեղեցական կոմիտեները, բժիշկներն ու բուժքույրերը, տեղացի մուսուլմանները և ազդեցիկ հայ բարձրաստիճան պաշտոնյաներն ու օտարերկրյա միսիոներները։ Նրանք ստեղծեցին ինքնօգնության ցանց, որը տեղահանվածներին ճամբարներում ապահովում էր տարրական կարիքներով՝ սննդով, վառելափայտով և դրամական փոխանցումների միջոցով ֆինանսական աջակցությամբ[6]։ Այդ ցանցը հազարավոր հայերի փրկեց մահից[6]։ Տեղահանումների սկզբում նման ջանքերը դեռևս օրինական էին, բայց լարվածության աճի հետ մեկտեղ այդ ջանքերը բախվեցին 1915 թվականի բռնաճնշումներին, քրեականացմանը և ստիպված եղան տեղափոխվելու ընդհատակ[6]։

 
Սիրիական Հալեպի հայկական մանկատների երեխաները

Այդ պահից սկսած դիմադրությունն ավելի քիչ հրապարակային գործողություններ կատարեց։ Փախստականներին թաքցնում էին մասնավոր տներում, համայնքային կենտրոններում, իսկ երեխաներին՝ մանկատներում[7]։ Ցանցի անդամների ազդեցության տակ գտնվող ռազմական գործարաններն ու հիվանդանոցները ծառայում էին հայերին աշխատանքի տեղավորելու, քաղաքում ազատ տեղաշարժվելու թույլտվություն տրամադրելու և նրանց նոր միջավայրում հաջողությամբ ինտեգրելու նպատակին։ Դա կանխեց նրանց արտաքսումը[7]։

Անհատական դիմադրություն խմբագրել

Անձնական ոլորտում դիմադրությունն առկա էր կյանքի փոքր դրվագներում։ Ընտանեկան կապերն իրենց ավանդական գործառույթների միջոցով ճամբարներում նորմալության զգացում ստեղծելու փորձեր էին։ Սոցիալական աջակցության այս համակարգը նպատակ ուներ հաստատելու հարաբերական անվտանգություն, խնամելու ծնողազուրկ երեխաներին և տվյալ հանգամանքներում բժշկական օգնություն տրամադրելու[6]։

Մուսուլման բնակչության որոշ անհատներ, քաղաքային իշխանությունների որոշ սպաներ դիմադրում էին տեղահանության հրամաններին և բախվում իրենց պաշտոններից հեռացմանը[8]։

Դիմադրություն տեղեկություններ հավաքելու միջոցով խմբագրել

Տեղեկատվությունը դարձել էր դիմադրության կարևոր մասը և անհրաժեշտ էր գոյատևման համար։ Այլ ճամբարներում տեղի ունեցող իրադարձությունների մասին ապօրինի նամակները, բռնագաղթածների նկատմամբ «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության պաշտոնյաների ծաղրուծանակը և ճամբարներում գոյատևելու վերաբերյալ խորհուրդները հայերին օգնեցին հարմարվել կյանքի նոր իրողություններին[8]։ Ցեղասպանության ամբողջական ազդեցությունը երկար ժամանակ թաքցվում էր օսմանյան և միջազգային հանրությունից։ Օտարերկրյա դեսպանատների գրաքննությունը խոչընդոտում էր միջազգային ուշադրությանն ու միջամտությանը։ Օսմանյան գրաքննությունը շրջանցելու համար կիրառվեցին արտահայտման նոր եղանակներ։ Այդպիսիք էին աստվածաշնչյան հատվածների և գրական ստեղծագործությունների մեջբերումները, որոնք հնարավորություն տվեցին ցեղասպանության մասին գիտելիքների սահմանափակ տարածմանը միջազգային լրատվամիջոցներում և քաղաքականության մեջ[4]։ Այդպիսի տեղեկատվությունը հրահրել է միջազգային աջակցության համակարգեր, ինչպիսիք են Արտասահմանյան առաքելությունների հանձնակատարների ամերիկյան խորհուրդը (ABCFM), Հայաստանի արտաքին առաքելությունների հանձնակատարների խորհուրդը և ԱՄՆ-ի հայերի գործերով կոմիտեի հիմնադրումը, ինչը հանգեցրել է դրամահավաքի և միջազգային ճնշում գործադրելուն[4]։

Ռազմական դիմադրություն ցեղասպանության դեմ խմբագրել

Հայ բնակչության մեծամասնությունը դժգոհ էր ցեղասպանության դեմ ռազմական դիմադրությունից և հույս ուներ գոյատևել դրսևորված հավատարմության միջոցով։ Հայկական համայնքի կարևոր դերակատարները, ինչպիսին էր եկեղեցին, մեղմացրին ապստամբական գործողությունները և փոխարենը ընդգծեցին համբերությունը[2]։

 
Հայկական դիմադրություն Ուրֆայում, 1915 թվական

Որոշ դեպքերում ռազմական դիմադրությունը հաջող էր.

Դիմադրության մյուս շարժումները ջարդուփշուր արվեցին և հանգեցրին ամբողջ գյուղերի ոչնչացմանը[2]։

Անհաջող դիմադրություն.

  • Ուրֆա գյուղը դիմադրեց 1915 թվականի օգոստոսին օսմանյան զորքերի տեղահանությանը և դիմացավ 25 օր, սակայն պարտություն կրեց։ Բնակչության մեծ մասը սպանվեց կամ ինքնասպան եղավ[2]։

Նախորդ ռազմական դիմադրությունը օսմանյան ուժերին խմբագրել

Հայկական նախորդ ռազմական դիմադրությունները Օսմանյան կայսրության ուժերի դեմ եղել են.

Հայկական դիմադրության ուժեր խմբագրել

 
Ուրֆայի դիմադրության պաշտպանները

Հայկական դիմադրության ուժերը (ՀԴՈՒ) ստեղծվել են 1890 թվականին ֆիդայի կոչվող հայ կամավորներից[9] և հայ ազգային-ազատագրական շարժման անդամներից։ Կարևոր անդամներն էին Սեբաստացի Մուրադը և Գարեգին Փաստրմաճյանը։ Նրանց հիմնական նպատակն էր դիմադրություն ցույց տալ օսմանյան ուժերին և հանդես գալ որպես հայ ազգի պաշտպան[9]։ ՀԴՈՒ-ն մեծ նշանակություն ունեցավ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Կովկասյան ճակատում, որտեղ նրանք միացան ռուսական բանակին։ Նրանց մասնակցությունը նպաստեց 1916 թվականի հունվարին օսմանյան բանակի պարտությանը[9]։ Կովկասում Ռուսաստանի հետ կռվող հիմնական լեգեոնները հայկական կամավորական լեգեոնն էին, որոնք համալրված էին Հայկական ազգային բյուրոյի (ՀԱԲ) կողմից։ Մարտիկների թիվը մոտ 5000 էր[9]։

Դիմադրություն Օսմանյան կայսրությանը խմբագրել

 
Յոթանասունամյա քահանան առաջնորդում է հայերին

1914 թվական խմբագրել

1915 թվական խմբագրել

  • 1915 թվականի մարտի 25-ին Զեյթուն քաղաքում հայ դասալիքները կրկին դիմադրեցին օսմանյան բանակին, սակայն ջախջախվեցին[14]։
  • 1915 թվականի ապրիլ-մայիսին Վան քաղաքի շուրջ 30 000 հայեր, որոնց միացել էին շրջակա գյուղերի հայ փախստականները, պաշտպանվել են Վանի հերոսամարտի ժամանակ։ Մինչ քաղաքը զսպում էր օսմանյան բանակի ջանքերը, շրջակա գյուղերը կոտորվեցին։ Նախնական զինված դիմադրությունը շարունակվել է մեկ ամսից պակաս։ Մայիսին ռուսական կովկասյան բանակը մտավ Վան քաղաք, և օսմանյան բանակը նահանջեց[15]։ Դարանակալումից հետո, ըստ գնահատականի, Վանի շրջակայքի բնակչության 50 տոկոսը զոհվել է[14]։

1916 թվական խմբագրել

1918 թվական խմբագրել

  • 1918 թվականի մայիսի 24-26-ին Բաշ-Ապարանի ճակատամարտի ժամանակ հայկական ուժերը կարողացան կանխել օսմանյան ուժերի ներթափանցումը Ապարանի շրջան։ Երկու կողմերն էլ ունեցան լուրջ կորուստներ, բավական լուրջ, որպեսզի թույլ չտան օսմանյան բանակի առաջխաղացումը դեպի Հայաստանի խորքեր[17]։
 
Հայկական հարիսա
  • Սեպտեմբերին Սեբաստացի Մուրադը և նրա կամավորները կռվել են Բաքվի ճակատամարտում, որտեղ նա զոհվել է մարտերում[16]։

Արվեստ և մշակույթ խմբագրել

Հայկական դիմադրությունը խորհրդանշական ուտեստ է թողել՝ հարիսան, որը սովորաբար մատուցվում է Մուսա լեռան դիմադրության հերոսների հիշատակին[18]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Mouradian, Khatchig (2016). «Genocide and Humanitarian Resistance in Ottoman Syria, 1915-1916». Études arméniennes contemporaines, 2016. 7 (7): 87–103. doi:10.4000/eac.1023.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Suny, Ronald Grigor (2015). A history of the Armenian genocide: They can live in the desert but nowhere else (english). Princeton: Princeton University Press. էջ 282. ISBN 9781400865581.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  3. ↑ Morris, Benny (2019). The thirty-year genocide : Turkey's destruction of its Christian minorities, 1894-1924 (English). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. էջեր 486. ISBN 9780674916456.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 David, Monger (2018). «Networking against Genocide during the First World War: the international network behind the British Parliamentary report on the Armenian Genocide». Journal of Transatlantic Studies. 16 (3): 296.
  5. ↑ Mouradian, Khatchig (2021). The Resistance Network, The Armenian Genocide and Humanitarianism in Ottoman Syria, 1915–1918 (english). Michigan State University Press. էջ 28. ISBN 978-1611863857.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Mouradian, Khatchig (2016). «Genocide and Humanitarian Resistance in Ottoman Syria, 1915-1916». Études arméniennes contemporaines, 2016. 7 (7): 87–103. doi:10.4000/eac.1023.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Mouradian, Khatchig (2021). The Resistance Network, The Armenian Genocide and Humanitarianism in Ottoman Syria, 1915–1918 (english). Michigan State University Press. էջ 28. ISBN 978-1611863857.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Kaiser, Hilmar (2010). «Regional resistance to central government policies: Ahmed Djemal Pasha, the governors of Aleppo, and Armenian deportees in the spring and summer of 1915». Journal of Genocide Research. 12 (3–4): 174. doi:10.1080/14623528.2010.528999. S2CID 72078559.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Gunn, Christopher (2019). «In Search of the "Immortal" Volunteers: The Legacy of Armenian Fedayis on the Caucasus Front, 1914–1916». Journal of Muslim Minority Affairs. 39 (3): 432–455. doi:10.1080/13602004.2019.1654187. S2CID 203108292.
  10. ↑ Kaligian, Dikran (2014). «Anatomy of Denial: Manipulating Sources and Manufacturing a Rebellion». Genocide Studies International. 8 (2): 208–223. doi:10.3138/gsi.8.2.06. S2CID 154744150.
  11. ↑ Hinterhoff, Eugene (1984). Illustrated Encyclopedia of World War I. Vol. iv. Persia: The Stepping Stone To India. New York: Marshall Cavendish. էջ 500. ISBN 0-86307-181-3.
  12. ↑ Erickson, Edward J. (2001). Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War. Greenwood. էջ 54. ISBN 978-0-313-31516-9.
  13. ↑ The Hugh Chisholm, 1920, Encyclopædia Britannica, Encyclopædia Britannica, Company ltd., twelve edition p.198.
  14. ↑ 14,0 14,1 Mouradian, Khatchig (2021). The Resistance Network, The Armenian Genocide and Humanitarianism in Ottoman Syria, 1915–1918 (english). Michigan State University Press. էջ 28. ISBN 978-1611863857.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  15. ↑ Kurdoghlian, Mihran (1996). Hayots Badmoutioun (Armenian History). Hradaragutiun Azkayin Oosoomnagan Khorhoortee, Athens Greece. էջեր 92–93.
  16. ↑ 16,0 16,1 Pasdermadjian, Garegin; Torossian, Aram (1918). Why Armenia Should be Free: Armenia's Role in the Present War. Hairenik. էջ 22.
  17. ↑ Hohanissian, Richard G (1997). The Armenian People from Ancient to Modern Times (անգլերեն). New York: St. Martin's Press. էջ 299.
  18. ↑ Ավանդական հարիսայի օրհնման արարողություն՝ նվիրված Մուսա լեռան հերոսամարտին

Մատենագիտություն խմբագրել

  • David, Monger (2018). "Networking against Genocide during the First World War: the international network behind the British Parliamentary report on the Armenian Genocide". Journal of Transatlantic Studies. 16 no. 3: 296.
  • Gunn, Christopher (2019). "In Search of the "Immortal" Volunteers: The Legacy of Armenian Fedayis on the Caucasus Front, 1914–1916". Journal of Muslim Minority Affairs. 39: 432–455.
  • Hohanissian, Richard G. (1997) The Armenian People from Ancient to Modern Times. New York. St. Martin's Press, 299.
  • Kaiser, Hilmar. "Regional resistance to central government policies: Ahmed Djemal Pasha, the governors of Aleppo, and Armenian deportees in the spring and summer of 1915". Journal of Genocide Research. 12: 174.
  • Kaligian, Dikran (2014). "Anatomy of Denial: Manipulating Sources and Manufacturing a Rebellion". Genocide Studies International. 8 (2): 208–223. doi:10.3138/gsi.8.2.06.
  • Kurdoghlian, Mihran (1996). Hayots Badmoutioun (Armenian History) (in Armenian). Hradaragutiun Azkayin Oosoomnagan Khorhoortee, Athens Greece. pp. 92–93.
  • Morris, Benny (2019). The thirty-year genocide: Turkey's destruction of its Christian minorities, 1894-1924. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. p. 486. ISBN 9780674916456.
  • Mouradian, Khatchig (2021). The Resistance Network, The Armenian Genocide and Humanitarianism in Ottoman Syria, 1915–1918. Michigan State University Press. p. 28. ISBN 1611863856.
  • Mouradian, Khatchig (2021). The Resistance Network, The Armenian Genocide and Humanitarianism in Ottoman Syria, 1915–1918. Michigan State University Press. p. 28. ISBN 1611863856.
  • Mouradian, Khatchig. "Genocide and Humanitarian Resistance in Ottoman Syria, 1915-1916". Études arméniennes contemporaines, 2016. Vol.7 (7): 2, 4.
  • Suny, Ronald Grigor (2015). A history of the Armenian genocide: They can live in the desert but nowhere else. Princeton: Princeton University Press. p. 282. ISBN 9781400865581.
  • The Hugh Chisholm, 1920, Encyclopædia Britannica, Encyclopædia Britannica, Company ltd., twelve edition p. 198.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հայկական_դիմադրությունը_Հայոց_ցեղասպանության_տարիներին&oldid=9093877» էջից