Վիքիպեդիա

Թուրքերը Ուզբեկստանում

Թուրքերը Ուզբեկստանում (թուրքերեն՝ Özbekistan'daki Türkler), Ուզբեկստանի տարածքում բնակվող էթնիկ թուրքեր։

Պատմություն խմբագրել

Օսմանյան միգրացիա խմբագրել

1926 թվականի Խորհրդային Միության առաջին համամիութենական մարդահամարն արձանագրել է, որ Խորհրդային Միությունում բնակվում էր 8570 թուրք։ Թուրքական ծագում ունեցող անձինք այլևս առանձին չեն հաշվառվում մարդահամարի մեջ, ենթադրվում է, որ նրանք, ովքեր ապրել են Ուզբեկստանում, կամ ձուլվել են ուզբեկական հասարակությանը, կամ լքել են երկիրը[1]։

Թուրք-մեսխեթցիների գաղթը խմբագրել

Թուրքերը Ուզբեկստանում ըստ խորհրդային մարդահամարների
Թվական Բնակչություն
1939[2] 474
1959[3] 21269
1970[4] 46398
1979[5] 48726
1989[6] 106302

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Խորհրդային Միությունը պատրաստվում էր Թուրքիայի վրա ճնշման արշավ սկսել։ Վյաչեսլավ Մոլոտովը, որն այդ ժամանակ արտգործնախարար էր, դիմել է Մոսկվայում Թուրքիայի դեսպանին՝ խնդրելով Թուրքիային հանձնել երեք նահանգները (Կարս, Արդահան և Արդվին[7]): Այսպիսով, Թուրքիայի դեմ պատերազմը հնարավոր էր թվում, և Իոսիֆ Ստալինը ցանկանում էր արտաքսել թուրք բնակչությանը, որը գտնվում էր Մեսխեթիում՝ թուրք-վրացական սահմանի մոտ, քանի որ ռուս-թուրքական պատերազմների ժամանակ այդ տարածաշրջանի թուրքերը հավատարիմ էին Օսմանյան կայսրությանը և, հետևաբար, ակնկալվում էր, որ նրանք թշնամաբար կմոտենան խորհրդային մտադրություններին[7][8]։ 1944 թվականին թուրք-մեսխեթցիները բռնի տեղահանվեցին, հիմնականում Ուզբեկստան, ճանապարհին հազարավոր մարդիկ զոհվեցին[9]։

1989 թվականին անցկացված խորհրդային վերջին մարդահամարի համաձայն՝ ԽՍՀՄ-ում կար 207500 թուրք-մեսխեթցի, որոնց ավելի քան 51,2 %-ը գրանցվել է Ուզբեկստանում[10]։ Մեսխեթցի թուրքերի մեծ մասը բնակություն է հաստատել Ֆերգանայի հովտում, որտեղ նրանցից շատերն ավելի ապահով են դարձել, քան ուզբեկները։ Սակայն 1989 թվականին նրանց բարգավաճումը հանգեցրեց նրանց դեմ ուղղված այլատյացության, որը վերաճեց հակամեսխեթական ջարդերի[11][12]։ Արդյունքում զոհվել է ավելի քան 100 մարդ, վիրավորվել՝ ավելի քան 1000-ը[13]։ Դրանից հետո հայտնվեցին ազգայնական տրամադրված ուզբեկների դավադրության նշաններ՝ սպանդը շարունակելու համար. խորհրդային իշխանությունները պաշտոնական որոշում կայացրեցին 17,000 թուրք-մեսխեթցիների, Ֆերգանայի հովտի գրեթե ամբողջ թուրք բնակչությանը Ռուսաստան վտարելու մասին[14]։ Ուզբեկստանի այլ շրջաններից ևս 70,000 մեսխեթցի թուրքեր շուտով հետևեցին միգրանտների առաջին ալիքին և բնակություն հաստատեցին հիմնականում Ադրբեջանում և Ռուսաստանում[14][12][15]։ Վրաստան վերադառնալ ցանկացող թուրքերի համար պայման է դրվել ազգանունը թուրքերենից փոխել վրացականի, թուրք-մեսխեթցիների ճնշող մեծամասնությունը մերժել է այդ պայմանները[11]։

Ժողովրդագրություն խմբագրել

Ուզբեկստանը 1989 թվականից ի վեր մարդահամար չի անցկացրել[16], ուստի Ուզբեկստանում ներկայիս թուրքական բնակչության վերաբերյալ պաշտոնական վիճակագրություն չկա։ Միջազգային կազմակերպությունները տվել են մոտավոր միջին թվեր։ Ենթադրվում է, որ Տաշքենդում, Սիրդարյինի մարզում, Ջիզակում, Կաշկադարյայի մարզում ապրում է մոտ 15000-20000 թուրք։ Բացի այդ, Բուխարայում բնակվում է 3000 թուրք, Սամարղանդում՝ 4000 և Նավոյի շրջանում՝ 2000 մարդ։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Akiner 1983, 381
  2. ↑ Демоскоп Weekly. «Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР». Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 5-ին.
  3. ↑ Демоскоп Weekly. «Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по республикам СССР». Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 5-ին.
  4. ↑ Демоскоп Weekly. «Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР». Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 5-ին.
  5. ↑ Демоскоп Weekly. «Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР». Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 5-ին.
  6. ↑ Демоскоп Weekly. «Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР». Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 5-ին.
  7. ↑ 7,0 7,1 Bennigsen & Broxup 1983, 30.
  8. ↑ Aydıngün 2002, 50
  9. ↑ Minority Rights Group International. «Meskhetian Turks». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 29-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 2-ին.
  10. ↑ Babak, Vaisman & Wasserman 2004, 252
  11. ↑ 11,0 11,1 Pohl 1999, 136
  12. ↑ 12,0 12,1 Peimani 2009, 196
  13. ↑ Schnabel & Carment 2004, 63
  14. ↑ 14,0 14,1 Ryazantsev 2009, 167
  15. ↑ Polian 2004, 220
  16. ↑ Uzbek News. «Local activist starts census in Tashkent». Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 5-ին.

Մատենագրություն խմբագրել

  • Akiner, Shirin (1983), Islamic Peoples of the Soviet Union, Taylor & Francis, ISBN 0-7103-0025-5.
  • Atabaki, Touraj; Mehendale, Sanjyot (2005), Central Asia and the Caucasus: Transnationalism and Diaspora, Routledge, ISBN 0-415-33260-5.
  • Aydıngün, Ayşegül (2002), «Ahiska (Meskhetian) Turks: Source of Conflict in the Caucasus?», The International Journal of Human Rights, 6 (2): 49–64
  • Aydıngün, Ayşegül; Harding, Çigğdem Balım; Hoover, Matthew; Kuznetsov, Igor; Swerdlow, Steve (2006), Meskhetian Turks: An Introduction to their History, Culture, and Resettelment Experiences (PDF), Center for Applied Linguistics, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ հուլիսի 14-ին, Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 5-ին {{citation}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (օգնություն); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (օգնություն)
  • Babak, Vladimir; Vaisman, Demian; Wasserman, Aryeh (2004), Political Organization in Central Asia and Azerbaijan: Sources and Documents, Routledge, ISBN 0-7146-4838-8.
  • Bennigsen, Alexandre; Broxup, Marie (1983), The Islamic Threat to the Soviet State, Taylor & Francis, ISBN 0-7099-0619-6.
  • Blacklock, Denika (2005), Finding Durable Solutions for the Meskhetians (PDF), European Centre for Minority Issues, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2010 թ․ հունիսի 2-ին, Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 5-ին {{citation}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (օգնություն); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (օգնություն)
  • Cornell, Svante E. (2001), Small nations and great powers: a study of ethnopolitical conflict in the Caucasus, Routledge, ISBN 0-7007-1162-7.
  • Council of Europe (2006), Documents: working papers, 2005 ordinary session (second part), 25-29 April 2005, Vol. 3: Documents 10407, 10449-10533, Council of Europe, ISBN 92-871-5754-5.
  • Council of Europe (2007), Parliamentary Assembly: Working Papers 2007 Ordinary Session 22-26 January 2007, Council of Europe, ISBN 92-871-6191-7.
  • Drobizheva, Leokadia; Gottemoeller, Rose; Kelleher, Catherine McArdle (1998), Ethnic Conflict in the Post-Soviet World: Case Studies and Analysis, M.E. Sharpe, ISBN 1-56324-741-0.
  • Khazanov, Anatoly Michailovich (1995), After the USSR: Ethnicity, Nationalism and Politics in the Commonwealth of Independent States, University of Wisconsin Press, ISBN 0-299-14894-7.
  • Kurbanov, Rafik Osman-Ogly; Kurbanov, Erjan Rafik-Ogly (1995), «Religion and Politics in the Caucasus», in Bourdeaux, Michael (ed.), The Politics of Religion in Russia and the New States of Eurasia, M.E. Sharpe, ISBN 1-56324-357-1.
  • Minahan, James (1998), Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States, Greenwood Publishing Group, ISBN 0-313-30610-9.
  • Pohl, J. Otto (1999), Ethnic Cleansing in the USSR, 1937-1949, Greenwood Publishing Group, ISBN 0-313-30921-3.
  • Polian, Pavel (2004), Against Their Will: The History and Geography of Forced Migrations in the USSR, Central European University Press, ISBN 963-9241-68-7.
  • Peimani, Hooman (2009), Conflict and Security in Central Asia and the Caucasus, ABC-CLIO, ISBN 1-59884-054-1.
  • Ryazantsev, Sergey V. (2009). Turkish Communities in the Russian Federation (PDF). Vol. 11. էջեր 155–173. {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն)
  • Schnabel, Albrecht; Carment, David (2004), Conflict Prevention from Rhetoric to Reality, Volume 1, Lexington Books, ISBN 0-7391-0738-0.
  • Tomlinson, Kathryn (2005), «Living Yesterday in Today and Tomorrow: Meskhetian Turks in Southern Russia», in Crossley, James G.; Karner, Christian (eds.), Writing History, Constructing Religion, Ashgate Publishing, ISBN 0-7546-5183-5.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Թուրքերը_Ուզբեկստանում&oldid=9506509» էջից