Եգիպտա-իսրայելական հարաբերություններ
Եգիպտա-իսրայելայան հարաբերություններ Եգիպտոսի և Իսրայելի միջև երկկողմ դիվանագիտական հարաբերություններ։ Երկրների միջև պետական սահմանի երկարությունը կազմում է 208 կմ[1]։
 | |
 Եգիպտոս |
 Իսրայել |
Պատմություն խմբագրել
1947-1973 թվականներ խմբագրել
Առաջին արաբա-իսրայելական պատերազմի ժամանակ եգիպտական 7000 զորքեր հատեցին Պաղեստինի սահմանը Ռաֆահի շրջանում՝ Միջերկրական ծովի ափին։ Նրանք շուտով հասան Աշդոդ, որը գտնվում էր Թել Ավիվից 35 կմ հեռավորության վրա։ 1948 թվականի հուլիսին իսրայելացիները համախմբեցին իրենց զորքերը՝ հակահարված տալով եգիպտական գրոհներին և վերստին վերահսկելով Նեգևում հրեական բնակավայրերը։ 1948 թվականի աշնանը իսրայելացիները ջախջախեցին 18 000 հոգուց բաղկացած եգիպտական ուժերը և մտան Սինայի թերակղզին։ 1948 թվականի վերջին Եգիպտոսը և Իսրայելը զինադադար հաստատեցին ՄԱԿ-ի հովանու ներքո և ավելի ուշ պայմանավորվեցին հրադադարի հաստատման սահման գծել, որը մոտավորապես համապատասխանում էր Պաղեստինի և Սինայի միջև մինչպատերազմյան սահմանին։ Եգիպտոսի զորքերը պահպանեցին վերահսկողությունը Գազայի հատվածում[2]։
1956 թվականի հուլիսին, նախագահ Գամալ Աբդել Նասերի հրամանով, եգիպտական զորքերը գրավեցին Սուեզի ջրանցքի տարածքը, ի պատասխան՝ Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան և Իսրայելը սկսեցին պլանավորել արշավանք դեպի Եգիպտոս։ 1956 թվականի հոկտեմբերի 29-ին իսրայելական ուժերը գրոհեցին Սինայի թերակղզու ուղղությամբ։ Եգիպտոսի բանակը հետ մղվեց հուսահատորեն՝ կարողանալով դադարեցնել իսրայելցիների առաջխաղացումը իսրայելական սահմանից 30 կմ հեռավորության վրա։ Բրիտանական և ֆրանսիական ռազմաօդային ուժերը սկսեցին ռմբակոծել եգիպտական ավիաբազաները՝ ստիպելով եգիպտական ուժերին նահանջել Սինայից՝ պաշտպանելու Սուեզի ջրանցքը։ Գազայի հատվածում եգիպտացիները հաջողությամբ պաշտպանեցին իրենց դիրքերը իսրայելական ուժերի առաջխաղացումից, բայց չկարողացան իրականացնել Սինայի թերակղզու հարավում գտնվող Շարմ էլ-Շեյխի պաշտպանությունը։ Պորտ Սաիդում եգիպտացի զինվորները մարտ են տվել Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի ծովային դեսանտին, սակայն դիմադրությունը արագ դադարել է դաշնակից ուժերի ափ իջնելուց հետո՝ ծանր հրետանու միջոցով։ Եգիպտական ստորաբաժանումները չեն կարողացել լուրջ դիմադրություն ցույց տալ այդ տերություններին։ Համալ Աբդել Նասերը պնդում է, որ եգիպտական զորքերը չեն հաղթել իսրայելցիներին Սինայում, Եգիպտոսը ստիպված է եղել նահանջել բրիտանական և ֆրանսիական զորքերի հարվածներից խուսափելով։ Ըստ օտարերկրյա ռազմական դիտորդների՝ Սուեզի ճգնաժամի ընթացքում զոհվել է մոտ 1,650 եգիպտացի զինծառայող, 4.900 վիրավորվել է, իսկ ավելի քան 6000 մարդ գերեվարվել կամ անհայտ կորել։ Հակամարտությունը ավարտվեց առանց հակառակ կողմերի համար տարածքային փոփոխությունների։ ԽՍՀՄ-ը և ԱՄՆ-ը կարևոր դեր են խաղացել հակամարտությունը դադարեցնելու գործում[3]։
1967 թվականի հունիսին Եգիպտոսը և Իսրայելը կրկին պատերազմի մեջ էին։ Չնայած այն բանին, որ Եգիպտոսի իշխանությունները վաղուց էին պատրաստվում պատերազմել Իսրայելի հետ, եգիպտացիների համար առաջխաղացումը ավարտվեց ջախջախիչ պարտությամբ։ 1967 թվականի հունիսի 5-ին իսրայելացիները երեք ժամվա ընթացքում ոչնչացրեցին Եգիպտոսի 300 ինքնաթիռ, ներառյալ բոլոր 30 հեռահար ռմբակոծիչները։ Այնուհետև Իսրայելը ցամաքային ուժերը վերադարձրեց Սինայի թերակղզի և մոտավորապես 12 ժամում ջախջախեց եգիպտական ուժերին։ Եգիպտոսի ֆելդմարշալ Աբդուլ Հակիմ Ամիրը որոշել է Սինայից նահանջել Սուեզի ջրանցքի արևմտյան ափ։ Եգիպտական բանակի սպաները համոզել են նրան չեղարկել նահանջի հրամանը, բայց արդեն ուշ էր. իսրայելցիները գրավեցին իշխող բարձունքները և խոշոր տրամաչափի զենքերից գնդակոծեցին նեղ պարանոցում հայտնված եգիպտացիներին։ Չորս օրյա ինտենսիվ մարտական գործողություններից հետո իսրայելցի զինվորականները գրավել են ամբողջ Սինայի թերակղզին։ Եգիպտոսը խոստովանել է, որ Սինայում մոտ 100 հազար զինծառայողներից զոհվել է 10 հազար զինվոր և 1500 սպա։ Նրանց մոտ կեսը մահացել է անապատում ծարավից։ Եվս 5000 զինվոր և 500 սպա գերեվարվել են, որոնցից շատերը վիրավորվել են։ 930 Եգիպտական տանկերից 700-ը ոչնչացվել են։ Պատերազմի ավարտից հետո Եգիպտոսում զինվորականները զինվորական ստորաբաժանումներում բախվել են հասարակական անվստահության և բարոյահոգեբանական անկման[4]։
Սինայի նվաճումից հետո իսրայելացիները կառուցեցին Բար-Լև պաշտպանական գիծ Սուեզի ջրանցքի արևելյան ափին։ 1969 թվականի հունվարին Եգիպտոսը Սինայի թերակղզու վերահսկողությունը վերականգնելու համար Իսրայելի հետ սկսեց ներգրավման պատերազմ։ Եգիպտոսի բանակը ռմբակոծիչներ օգտագործեց Բար-Լև գծի վրա հարձակվելու համար։ Օդային մարտեր տեղի ունեցան նաև երկու երկրների ռազմաօդային ուժերի միջև։ 1970 թվականի օգոստոսին Միացյալ Նահանգների և ԽՍՀՄ միջնորդությամբ Իսրայելի և Եգիպտոսի միջև ստորագրվեց հրադադարի մասին համաձայնագիր։ 1970 թվականի սեպտեմբերին Եգիպտոսի նախագահ դարձավ Անվար Սադաթը, որը ԽՍՀՄ-ի կողմից ռազմական օգնությամբ սկսեց պատրաստվել նոր պատերազմի։ 1973 թվականի հոկտեմբերի 6-ին տեղի ունեցավ եգիպտական և սիրիական զորքերի հանկարծակի հարձակումը Իսրայելի վրա Յոմ-Կիպպուր հրեական տոնի ժամանակ։ Եգիպտական և սիրիական զորքերն անցել են հրադադարի գծերը Սինայի թերակղզում և Գոլանի բարձունքներում ու սկսել են առաջխաղացումը դեպի Իսրայելի խորքը։ Եգիպտացիներին հաջողվել է հաղթահարել Բար-Լյովի գիծը և մարտեր սկսել Սինայի թերակղզու տարածքում։ 1973 թվականի հոկտեմբերի 24-ին ԱՄՆ-ի և ԽՍՀՄ-ի դիվանագիտական ջանքերի շնորհիվ հաջողվեց կանգնեցնել այդ ռազմական հակամարտությունը։ Իսրայելը հաղթանակ է տարել Եգիպտոսի և Սիրիայի դեմ այդ պատերազմում, սակայն կենդանի ուժի մեծ կորուստները հրահրել են այդ երկրում քաղաքական ճգնաժամի սկիզբը[5]։
1973 թվականից մեր օրեր խմբագրել
Յոմ Կիպուրի պատերազմի ժամանակ ծանր կորուստներ կրելուց հետո Իսրայելը և Եգիպտոսը սկսեցին հաշտեցման ուղիներ փնտրել։ 1975 թվականին կողմերը ստորագրեցին ազատազրկման երկրորդ պայմանագիրը, բայց Իսրայելը շարունակում էր պահել Սինայի մեծ մասը։ 1977 թվականի նոյեմբերին Անվար Սադաթը պատմական այց կատարեց Իսրայել, որտեղ նա դիմեց Երուսաղեմում գտնվող Կնեսետին։ 1978 թվականին ԱՄՆ նախագահ Ջիմի Քարթերը հրավիրեց Անվար Սադաթին և Մենաքեմ Բերգին Քեմփ Դեյվիդի գագաթնաժողովին՝ քննարկելու երկրների միջև խաղաղության պայմանագիր կնքելու հնարավորությունը։ Բանակցությունները տեղի են ունեցել 1978 թվականի սեպտեմբերի 5-ից 17-ը և ավարտվել են Վաշինգտոնում երկու փաստաթղթերի ստորագրմամբ՝ «Եգիպտոսի և Իսրայելի միջև խաղաղության պայմանագրի կնքման սկզբունքները» և «Խաղաղության սկզբունքները Մերձավոր Արևելքում» վերնագրով[6]։ 1979 թվականի մարտի 26-ին Վաշինգթոնում Բեսթը և Սադաթը ստորագրեցին Եգիպտա-իսրայելական խաղաղության պայմանագիր, որով երկու պետությունների միջև ավարտվեց պատերազմը և հաստատվեց դիվանագիտական և տնտեսական հարաբերություններ։ Պայմանագրի պայմաններով Իսրայելը Սինայի թերակղզին վերադարձրեց Եգիպտոսին և ճանաչեց «պաղեստինյան ժողովրդի օրինական իրավունքները»։ Սկզբունքորեն նաև երկկողմանի համաձայնություն կար` ինքնավարություն տրամադրել իսրայելական վերահսկողության տակ գտնվող տարածքների արաբ բնակիչներին` մինչև պաղեստինյան հարցի վերջնական լուծումը[7][8]։
Եգիպտոսը բացասաբար արձագանքեց 1981 թվականի հունիսին իրաքյան միջուկային ռեակտորի իսրայելական ռմբակոծություններին և 1982 թվականին իսրայելական ներխուժումը Լիբանան, որն ուղղված էր այդ երկրում պաղեստինյան ուժերի դեմ։ Եգիպտոսը բողոքեց ընդդեմ արևմտյան ափի և Գազայի ավելի շատ հրեական բնակավայրերի տեղակայման, ինչպես նաև բացասական արձագանքեց Իսրայելի անգործությանը՝ այդ տարածքների պաղեստինցիներին ինքնավարություն տրամադրելու համար, ինչպես նախատեսված է Քեմփ Դեյվիդ համաձայնագրերով և Եգիպտա-իսրայելական խաղաղության պայմանագրով։ Իսրայելի վարչապետ Շիմոն Պերեսի օրոք, երկրի հարաբերությունները Եգիպտոսի հետ բարելավվել են։ 1985 թվականին մոտ 60,000 իսրայելցի զբոսաշրջիկներ այցելեցին Եգիպտոս, մինչդեռ Իսրայելում շատ անգամ ավելի քիչ եգիպտացի զբոսաշրջիկներ կային։ Երկրները համագործակցություն են հաստատել գիտական ոլորտներում, ինչպես նաև իրականացրել են մի շարք համատեղ ծրագրեր գյուղատնտեսության, նավարկության և առողջապահության ոլորտներում։ Երկրների միջև շարունակվեց սահմանային վեճ՝ կապված Սաբայական թերակղզու Աքաբա ծոցում գտնվող Տաբա քաղաքի և հարյուրավոր հեկտար տարածքների սեփականության համար, որոնք վերահսկում էր Իսրայելը։ 1988 թվականի սեպտեմբերին Արբիտրաժի միջազգային դատարանը որոշում կայացրեց, որ վիճարկվող տարածքը պատկանում է Եգիպտոսին։ 90-ականների սկզբին, այսպես կոչված, «Սառը» աշխարհ, Խաղաղության պայմանագրի ստորագրումից հետո եգիպտա-իսրայելական հարաբերությունները այդ երկրների կողմից դիտվում էին որպես Իսրայելի և արաբական աշխարհի միջև հաշտեցման տանող կամուրջ, բայց դա տեղի չունեցավ[9]։
2011 թվականի հունվարին Եգիպտոսում հեղափոխություն սկսվեց, որը բացասաբար անդրադարձավ երկրների միջև հարաբերությունների վրա։ Սեպտեմբերի 9-ին ցուցարարները հարձակվել են Եգիպտոսում Իսրայելի դեսպանատան վրա՝ ստիպելով դիվանագետներին և իսրայելցի այլ պաշտոնյաներին հեռանալ երկրից։ 2015 թվականի սեպտեմբերի 9-ին Կահիրեում Իսրայելի դեսպանությունը կրկին սկսեց գործել[10]։
2017 թվականի օգոստոսի 29-ին Եգիպտոսում Իսրայելի դեսպան Դեյվիդ Գվրինը և դիվանագիտական առաքելության 8 անդամներ վերադարձան Կահիրե՝ իրենց աշխատանքը շարունակելու համար։ Կահիրեում Իսրայելի դեսպանատունը դադարեցրել է գործողությունները 2016 թվականի վերջին, երբ դիվանագետները տարհանվել են իրենց կյանքին վտանգ սպառնալու պատճառով։ Գրեթե 9 ամիս դեսպանատունը չի գործել[11]։
2018 թվականի օգոստոսի 15-ին Իսրայել այցելեց եգիպտական հետախուզության ղեկավար, գեներալ-մայոր Աբաս Կամելը։ Նա հանդիպել է հրեական պետության ղեկավարության ներկայացուցիչների հետ և բանակցել Գազայի հատվածի սահմանին տեղի ունեցած բախումների ժամանակ հրադադարի մանրամասները[12][13]։
Դեսպաններ խմբագրել
Եգիպտոսի դեսպանները Իսրայելում խմբագրել
- Հազեմ Խայաթը Իսրայելում Եգիպտոսի դեսպան է ծառայել 2,5 տարի՝ մինչև 2018 թվականի աշնունը։
- 2018 թվականի նոյեմբերի 8-ին Եգիպտոսի դեսպան Խալեդ Ազմին իր նստավայրում իր հավատարմագրերը հանձնեց Իսրայելի նախագահ Ռեուվեն Ռիվլինին։ Նախկինում Ազմին ղեկավարում էր Եգիպտոսի արտաքին գործերի նախարարության հակաահաբեկչական բաժինը[14]։
Իսրայելի դեսպանները Եգիպտոսում խմբագրել
- 2018 թվականի հոկտեմբերին Ամիրա Օրոնը նշանակվել է Եգիպտոսում հրեական պետության դեսպան, որը այդ պաշտոնում առաջին կինն էր[15]։
Առևտուր խմբագրել
2004 թվականին Եգիպտոսը և Իսրայելը ստորագրել են Որակավորված Արդյունաբերական գոտու (QIZ) համաձայնագիրը, որի արդյունքում Իսրայելի արտադրանքի արտահանումը Եգիպտոս մեկ տարվա ընթացքում աճում է 110%-ով։ 2005 թվականին երկրների միջև առևտուրն աճել է 130%-ով (58 մլն ԱՄՆ դոլարից մինչև 134 մլն ԱՄՆ դոլար), իսկ Եգիպտոսում ստեղծվել է մոտ 15,000 աշխատատեղ։ 2005 թվականին Իսրայելը համաձայնություն է ձեռք բերել Եգիպտոսի հետ՝ 15 տարվա ընթացքում 1,7 միլիարդ խորանարդ բնական գազ մատակարարելու շուրջ, որից ստանալու էր 2,5 միլիարդ դոլար։ 2012 թվականին եգիպտական իշխանությունները չեղարկել են պայմանագիրը՝ պնդելով, որ Իսրայելը չի կարողացել կատարել իր առջև դրված պարտավորությունները։ 2014 թվականին երկրների միջև առևտուրից շահույթը կազմել է 112 միլիոն դոլար[16][17]։
Զբոսաշրջություն խմբագրել
2011 թվականին Եգիպտոսում անկարգություններ սկսվեցին, որոնք այս երկրում ազդեցին իսրայելցի զբոսաշրջիկների քանակի վրա։ 2010 թվականին 226.456 իսրայելացիներ այցելեցին Եգիպտոս, իսկ 2012 թվականին՝ 133,620 իսրայելցի զբոսաշրջիկ։ 2014 թվականին Եգիպտոսում իշխանությունը նորից փոխվեց, և Իսրայելի հետ հարաբերությունները սկսեցին բարելավվել։ 2014 թվականին Եգիպտոս է ժամանել 140.425 իսրայելացի, իսկ 2015 թվականին ՝ այդ երկրից 148,336 զբոսաշրջիկ[18]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ «The World Factbook». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 25-ին.
- ↑ http://countrystudies.us/egypt/128.htm
- ↑ Egypt — The 1956 War
- ↑ Egypt — The June 1967 War
- ↑ Egypt — War of Attrition and the October 1973 War
- ↑ Государство Израиль. Внешняя политика՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
- ↑ Egypt - Peace with Israel
- ↑ [1]
- ↑ Israel - Relations with Middle Eastern States
- ↑ Overview of Israel-Egypt Cooperation
- ↑ Посол Израиля Давид Гуврин вернулся в Каир
- ↑ «Аль-Хайят»: глава египетской разведки посетил Тель-Авив и обсудил урегулирование с ХАМАСом, NEWSru.co.il
- ↑ مصر تحمل إلى إسرائيل ورام الله اتفاقاً شبه نهائي للتهدئة Արխիվացված 2018-08-18 Wayback Machine, Аль Хаят
- ↑ Новые послы Египта и Иордании вручили верительные грамоты президенту Израиля, NEWSru.co.il
- ↑ Послом Израиля в Египте впервые назначена женщина, NEWSru.co.il
- ↑ Tensions aside, Israel and Egypt do booming business | The Times of Israel
- ↑ Mystery surrounds Egyptian-Israeli trade ties
- ↑ Egypt and Israel's Growing Economic Cooperation - The Washington Institute for Near East Policy