Վիքիպեդիա

Գաճաճ գալակտիկա

Գաճաճ գալակտիկա՝ փոքր գալակտիկա, որը կազմված է մոտ 1000-ից մինչև մի քանի միլիարդ աստղերից, համեմատած Ծիր Կաթինի 200–400 միլիարդ աստղերի հետ։ Մագելանի մեծ ամպը, որը սերտորեն պտտվում է Ծիր Կաթինի շուրջը և պարունակում է ավելի քան 30 միլիարդ աստղ, երբեմն դասակարգվում է որպես գաճաճ գալակտիկա, մյուսները այն համարում են լիարժեք գալակտիկա։ Ենթադրվում է, որ ավելի մեծ գալակտիկաների փոխազդեցությունները ուժեղ ազդեցություն ունեն գաճաճ գալակտիկաների ձևավորման և գործունեության վրա։ Աստղագետները բացահայտել են գաճաճ գալակտիկաների բազմաթիվ տեսակներ՝ հիմնվելով դրանց ձևի և կազմի վրա։

Մագելանի Մեծ Ամպ, Ծիր Կաթինի արբանյակային գալակտիկա

Ձևավորում

խմբագրել
 
Ինչպես «NGC 5264»-ն, այնպես էլ գաճաճ գալակտիկաները, սովորաբար պարունակում են մոտ մեկ միլիարդ աստղեր:[1]

Տեսություններից մեկն ասում է, որ գալակտիկաների մեծ մասը, այդ թվում՝ գաճաճ գալակտիկաները, ձևավորվում են մութ նյութից կամ մետաղներ պարունակող գազից։ Սակայն, ՆԱՍԱ-ի Գալակտիկայի էվոլյուցիայի հետազոտող ավտոմատ միջմոլորակային կայանը բացահայտել է նոր գաճաճ գալակտիկաներ՝ ձևավորված ցածր մետաղականություն ունեցող գազերից։ Այս գալակտիկաները գտնվում էին «Լեո Րինգ»-ում, որը ջրածնի և հելիումի ամպ է՝ շրջապատված Առյուծ համաստեղության երկու զանգվածային գալակտիկաների շուրջ[2]։

Իրենց փոքր չափի պատճառով նկատվել է, որ գաճաճ գալակտիկաները ձգվում են դեպի հարևան պարուրաձև գալակտիկաները և պոկվում են դրանցից, ինչը հանգեցնում է աստղային հոսքերի և, ի վերջո, գալակտիկաների միաձուլման[3]։

Տեղական գաճաճ գալակտիկաներ

խմբագրել
 
«Ֆինիքս» գաճաճ գալակտիկան գաճաճ անկանոն գալակտիկա է, որն իր ներքին շրջաններում պարունակում է ավելի երիտասարդ աստղեր, իսկ ծայրամասերում՝ ծեր աստղեր:[4]

Տեղական խմբում կան շատ գաճաճ գալակտիկաներ. այս փոքր գալակտիկաները հաճախ պտտվում են ավելի մեծ գալակտիկաների շուրջ, ինչպիսիք են Ծիր Կաթինը, Անդրոմեդայի գալակտիկան և Եռանկյունի գալակտիկան։ 2007 թվականի մի փաստաթուղթ ենթադրում է[5], որ շատ գաճաճ գալակտիկաներ ստեղծվել են գալակտիկական մակընթացությունների հետևանքով Ծիր Կաթինի և Անդրոմեդայի վաղ էվոլյուցիայի ընթացքում։ Մակընթացային գաճաճ գալակտիկաները առաջանում են գալակտիկաների բախման և իրենց գրավիտացիոն զանգվածների փոխազդեցության ժամանակ։ Գալակտիկական նյութի հոսքերը հեռացվում են մայր գալակտիկաներից և մութ նյութի լուսապսակներից, որոնք շրջապատում են դրանց[6]։ 2018 թվականի ուսումնասիրությունը ենթադրում է, որ որոշ տեղական գաճաճ գալակտիկաներ ձևավորվել են շատ վաղ՝ մութ դարաշրջանի ընթացքում՝ Մեծ պայթյունից հետո առաջին միլիարդ տարիների ընթացքում[7]։

Ավելի քան 20 հայտնի գաճաճ գալակտիկաներ պտտվում են Ծիր Կաթինի շուրջը, և վերջին դիտարկումները նաև ստիպել են աստղագետներին ենթադրել[8], որ Ծիր Կաթինի ամենամեծ գնդիկավոր կլաստերը՝ Օմեգա Կենտավրը, իրականում գաճաճ գալակտիկայի միջուկն է, որի կենտրոնում սև խոռոչն է, որը Ծիր Կաթինը կլանել էր որոշ ժամանակով։

Ընդհանուր տեսակներ

խմբագրել
 
«UGC 11411»-ը գալակտիկա է, որը հայտնի է որպես անկանոն կապույտ կոմպակտ գաճաճ (ԿԿԳ) գալակտիկա։[9]
  • Էլիպսաձև գալակտիկա. գաճաճ էլիպսաձև գալակտիկա (dE)
  • Գաճաճ գնդաձև գալակտիկա (dSph). Ժամանակին եղել է գաճաճ էլիպսաձևերի ենթատեսակ, այժմ համարվում է առանձնահատուկ տեսակ
  • Անկանոն գալակտիկա. գաճաճ պարուրաձև գալակտիկա (dS)
  • Մագելանի տեսակի գաճաճ գալակտիկաներ
  • Կապույտ կոմպակտ գաճաճ գալակտիկաներ
  • Ուլտրա-կոմպակտ գաճաճ գալակտիկաներ

Կապույտ կոմպակտ գաճաճ գալակտիկաներ

խմբագրել
 
Կապույտ կոմպակտ գաճաճ «PGC 51017».[10]

Աստղագիտության մեջ, կապույտ կոմպակտ գաճաճ գալակտիկան (ԿԿԳ գալակտիկա) փոքր գալակտիկա է, որը պարունակում է երիտասարդ, տաք, զանգվածային աստղերի մեծ աստղակույտեր։ Այս աստղերը, որոնցից ամենապայծառները կապույտ են, հանգեցնում են նրան, որ գալակտիկան ինքնին կապույտ է երևում[11]։ ԿԿԳ գալակտիկաների մեծ մասը նաև դասակարգվում է որպես գաճաճ անկանոն գալակտիկաներ կամ ոսպնյակաձև գալակտիկաներ։ Քանի որ դրանք կազմված են աստղակույտերից, ԿԿԳ գալակտիկաները չունեն միատեսակ ձև։ Դրանք ուժգնորեն կլանում են գազ, ինչը հանգեցնում է այն բանին, որ դրանց աստղերը ձևավորվելիս դառնում են շատ ուժգին։

ԿԿԳ գալակտիկաները սառչում են նոր աստղերի ձևավորման գործընթացում։ Գալակտիկաների բոլոր աստղերը ձևավորվել են տարբեր ժամանակահատվածներում, ուստի գալակտիկաները ժամանակ ունեն սառչելու և նյութ կուտակելու՝ նոր աստղերի ձևավորման համար։ Ժամանակի ընթացքում, այս աստղի ձևավորումը փոխում է գալակտիկաների ձևը։

Մոտակա գալակտիկաների օրինակներն են՝ «NGC 1705, NGC 2915, NGC 3353 և UGCA 281»[12][13][14][15]:

Ուլտրա-թույլ գաճաճ գալակտիկաներ

խմբագրել

Ուլտրա-թույլ գաճաճ գալակտիկաները (ՈՒԹԳ) գալակտիկաների տեսակ են, որոնք պարունակում են մի քանի հարյուր աստղից մինչև հարյուր հազար աստղ, դրանց դարձնելով տիեզերքի ամենաթույլ գալակտիկաները[16]։ ՈՒԹԳ-ները տեսքով նման են գնդիկավոր կլաստերների (ԳԿ), սակայն ունեն բոլորովին տարբեր հատկություններ։ Ի տարբերություն ԳԿ-ի, ՈՒԹԳ-ները պարունակում են զգալի քանակությամբ մութ նյութ և ավելի լայնածավալ են։ ՈՒԹԳ-ները առաջին անգամ հայտնաբերվել են 2005 թվականին թվային երկնքի հետազոտության ի հայտ գալով, մասնավորապես՝ Սլոանի թվայնացված երկնքի հետազոտության (ՍԹԵՀ) միջոցով[17][18]։

ՈՒԳԹ-ները ամենահայտնի մութ նյութ գերակշռող համակարգերն են։ Աստղագետները կարծում են, որ ՈՒԳԹ-ները կոդավորում են արժեքավոր տեղեկություն վաղ տիեզերքի մասին, քանի որ մինչ այժմ հայտնաբերված ՈՒԳԹ-ները հին համակարգեր են, որոնք, հավանաբար, ձևավորվել են շատ վաղ ժամանակաշրջանում՝ Մեծ պայթյունից ընդամենը մի քանի միլիոն տարի հետո նախքան ռեիոնացման դարաշրջանը[19]։ Վերջին տեսական աշխատանքները ենթադրում են, որ փոքր ՈՒԳԹ-ների պոպուլյացիան ձևավորվել է շատ ավելի ուշ, քան հին ՈՒԳԹ-ները[20]։ Այս գալակտիկաները դեռևս չեն դիտարկվել մեր տիեզերքում։

Ուլտրա-կոմպակտ գաճաճ գալակտիկաներ

խմբագրել

2000-ական թվականներին հայտնաբերված ուլտրա-կոմպակտ գաճաճ գալակտիկաները (ՈՒԿԳ) շատ կոմպակտ գալակտիկաների տեսակ են՝ բավականին բարձր աստղային խտությամբ[21][22][23]։ Ենթադրվում է, որ դրանք ունեն մոտ 200 լուսային տարվա տրամագիծ և պարունակում են մոտ 100 միլիոն աստղ[24]։ Տեսականորեն ենթադրվում է, որ դրանք միջուկային գաճաճ էլիպսաձև գալակտիկաների միջուկներն են, որոնք պոկվել են գազից և հեռավոր աստղերից՝ մակընթացային փոխազդեցությունների պատճառով՝ շարժվելով պայծառ կլաստերների միջուկի միջով[25] Ի թիվս այլոց, ՈՒԿԳ-ները հայտնաբերվել են «Վըրգո Կլաստեր»-ում, «Ֆորնեքս Կլաստեր»-ում, «Էյբըլ 1689»-ում և «Քոմա Կլաստեր»-ում[26]։ Մասնավորապես «Նեքսթ Ջենըրեյշըն Վըրգո Կլաստեր Սըրվեյ» թիմը, ~ 100 ՈՒԿԳ գալակտիկաների մեծ նմուշ է հայտնաբերել «Վըրգո Կլաստեր»-ի միջուկային հատվածում։ «Վըրգո» ՈՒԿԳ գալակտիկաների գլոբալ հատկությունների վերաբերյալ առաջին համեմատաբար հուսալի հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ ՈՒԿԳ գալակտիկաներն ունեն որոշակի դինամիկ և կառուցվածքային հատկություններ սովորական գնդիկավոր կլաստերներից[27][28]։ ՈՒԿԳ-ի արտակարգ օրինակ է M60-UCD1-ը, որը գտնվում է մոտ 54 միլիոն լուսային տարի հեռավորության վրա և պարունակում է մոտավորապես 200 միլիոն արևային արևային զանգվածներ 160 լուսային տարվա շառավղով. դրա կենտրոնական շրջանում աստղերը գտնվում են մոտավորապես 25 անգամ ավելի մոտ, քան Երկրի շրջանի աստղերը Ծիր Կաթինում[29][30]։ «M59-UCD3»-ը մոտավորապես նույն չափսի է, ինչ «M60-UCD1»-ը՝ կիսալույսի շառավղով (rh), մոտավորապես 20 պարսեկ, բայց 40%-ով ավելի լուսավոր է՝ մոտավորապես −14,6 բացարձակ աստղային մեծությամբ։ Սա «M59-UCD3»-ին դարձնում է ամենախիտ հայտնի գալակտիկան[31]։ Հիմնվելով աստղերի ուղեծրային արագությունների վրա, պնդում են, որ «Վըրգո Կլաստեր»-ում երկու ՈՒԿԳ ունեն գերզանգվածային սև խոռոչներ, որոնք կշռում են գալակտիկաների զանգվածի 13%-ը և 18%-ը[32]։

Մասնակի ցուցակ

խմբագրել

Պատկերասրահ

խմբագրել
  •  
    «UGC 685» գաճաճ գալակտիկան, որը նկարվել է «Հաբըլ»-ը[33]:
  •  
    «LEDA 677373»-ը գտնվում է մոտ 14 միլիոն լուսային տարի հեռավորության վրա[34]
  •  
    «DDO 68» գաճաճ գալակտիկա[35]

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ «An irregular island». www.spacetelescope.org. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  2. ↑ «New Recipe For Dwarf Galaxies: Start With Leftover Gas». Science Daily. 2009 թ․ փետրվարի 19. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 29-ին.
  3. ↑ Jaggard, V. (2010 թ․ սեպտեմբերի 9). «Pictures: New Proof Spiral Galaxies Eat, Digest Dwarfs». National Geographic Society. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 11-ին.
  4. ↑ «Hubble Sizes up a Dwarf Galaxy». European Space Agency. 2011 թ․ հոկտեմբերի 24. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 25-ին. {{cite web}}: Text "ESA/ Hubble Space Telescope" ignored (օգնություն); Text "Hubble" ignored (օգնություն)
  5. ↑ Metz, M.; Kroupa, P. (2007). «Dwarf-spheroidal satellites: are they of tidal origin?». Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 376 (1): 387–392. arXiv:astro-ph/0701289. Bibcode:2007MNRAS.376..387M. doi:10.1111/j.1365-2966.2007.11438.x. S2CID 16426005.
  6. ↑ «New Recipe for Dwarf Galaxies: Start with Leftover Gas». Newswise.com. 2009 թ․ փետրվարի 18. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 20-ին.
  7. ↑ Rincon, Paul (2018 թ․ օգոստոսի 16). «Earliest galaxies found 'on our cosmic doorstep'». BBC News. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  8. ↑ Noyola, E.; Gebhardt, K.; Bergmann, M. (2008). «Gemini and Hubble Space Telescope Evidence for an Intermediate-Mass Black Hole in ω Centauri». The Astrophysical Journal. 676 (2): 1008–1015. arXiv:0801.2782. Bibcode:2008ApJ...676.1008N. doi:10.1086/529002.
  9. ↑ «True blue». European Space Agency. 2015 թ․ հունիսի 15. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 15-ին. {{cite web}}: Text "ESA / Hubble Space Telescope" ignored (օգնություն); Text "Hubble" ignored (օգնություն)
  10. ↑ «An intriguing young-looking dwarf galaxy». European Space Agency. 2015 թ․ մարտի 16. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 21-ին. {{cite web}}: Text "ESA / Hubble Space Telescope" ignored (օգնություն); Text "Hubble" ignored (օգնություն)
  11. ↑ «WISE Discovers Baby Galaxies in the Nearby Universe». Wide-field Infrared Survey Explorer. 2011 թ․ սեպտեմբերի 2. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 3-ին. {{cite web}}: Text "WISE" ignored (օգնություն)
  12. ↑ López-Sánchez, Á. R.; Koribalski, B.; van Eymeren, J.; Esteban, C.; Popping, A.; Hibbard, J. (2010). «The environment of nearby Blue Compact Dwarf Galaxies». ASP Conference Series. 421: 65. arXiv:0909.5500. Bibcode:2010ASPC..421...65L.
  13. ↑ Papaderos, P. (2010 թ․ մայիսի 7). «Blue Compact Dwarf Galaxies» (PDF). Centro de Astrofísica da Universidade do Porto.
  14. ↑ Noeske, K.; Papaderos, P.; Cairos, L. M. (2003). «New insights to the photometric structure of Blue Compact Dwarf Galaxies from deep Near-Infrared Studies» (PDF). Göttingen Observatory. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  15. ↑ Meurer, G. R.; Mackie, G.; Carignan, C. (1994). «Optical observations of NGC 2915: A nearby blue compact dwarf galaxy». The Astronomical Journal. 107 (6): 2021–2035. Bibcode:1994AJ....107.2021M. doi:10.1086/117013.
  16. ↑ Simon, Joshua D. (2019 թ․ օգոստոսի 18). «The Faintest Dwarf Galaxies». Annual Review of Astronomy and Astrophysics (անգլերեն). 57 (1): 375–415. doi:10.1146/annurev-astro-091918-104453. ISSN 0066-4146. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 21-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 17-ին.
  17. ↑ Willman, Beth; Dalcanton, Julianne J.; Martinez-Delgado, David; West, Andrew A.; Blanton, Michael R.; Hogg, David W.; Barentine, J. C.; Brewington, Howard J.; Harvanek, Michael; Kleinman, S. J.; Krzesinski, Jurek (2005 թ․ հունիսի 20). «A New Milky Way Dwarf Galaxy in Ursa Major». The Astrophysical Journal (անգլերեն). 626 (2): L85–L88. arXiv:astro-ph/0503552. doi:10.1086/431760. ISSN 0004-637X.
  18. ↑ Willman, Beth; Blanton, Michael R.; West, Andrew A.; Dalcanton, Julianne J.; Hogg, David W.; Schneider, Donald P.; Wherry, Nicholas; Yanny, Brian; Brinkmann, Jon (2005 թ․ հունիս). «A New Milky Way Companion: Unusual Globular Cluster or Extreme Dwarf Satellite?». The Astronomical Journal (անգլերեն). 129 (6): 2692–2700. arXiv:astro-ph/0410416. doi:10.1086/430214. ISSN 0004-6256.
  19. ↑ Bovill, Mia S.; Ricotti, Massimo (2009 թ․ մարտի 10). «PRE-REIONIZATION FOSSILS, ULTRA-FAINT DWARFS, AND THE MISSING GALACTIC SATELLITE PROBLEM». The Astrophysical Journal. 693 (2): 1859–1870. doi:10.1088/0004-637X/693/2/1859. ISSN 0004-637X.
  20. ↑ Benitez-Llambay, Alejandro; Fumagalli, Michele (2021 թ․ նոյեմբերի 1). «The Tail of Late-forming Dwarf Galaxies in ΛCDM». The Astrophysical Journal Letters. 921 (1): L9. arXiv:2110.08279. doi:10.3847/2041-8213/ac3006. ISSN 2041-8205.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  21. ↑ Hilker, M.; Infante, L.; Vieira, G.; Kissler-Patig, M.; Richtler, T. (1999). «The central region of the Fornax cluster. II. Spectroscopy and radial velocities of member and background galaxies». Astronomy and Astrophysics Supplement. 134: 75–86. arXiv:astro-ph/9807144. Bibcode:1999A&AS..134...75H. doi:10.1051/aas:1999434. S2CID 17710039.
  22. ↑ Drinkwater, M. J.; Jones, J. B.; Gregg, M. D.; Phillipps, S. (2000). «Compact Stellar Systems in the Fornax Cluster: Super-massive Star Clusters or Extremely Compact Dwarf Galaxies?». Publications of the Astronomical Society of Australia. 17 (3): 227–233. arXiv:astro-ph/0002003. Bibcode:2000PASA...17..227D. doi:10.1071/AS00034. S2CID 13161406.
  23. ↑ Smith, Deborah (2003 թ․ մայիսի 29). «Star search finds millions masquerading as one». Sydney Morning Herald. էջ 5. ISSN 0312-6315.
  24. ↑ Anglo-Australian Observatory Astronomers discover dozens of mini-galaxies Արխիվացված 2018-04-27 Wayback Machine 0100 AEST Friday 2 April 2004.
  25. ↑ Stelios Kazantzidis; Ben Moore; Lucio Mayer (2004). «Galaxies and Overmerging: What Does it Take to Destroy a Satellite Galaxy?». ASP Conference Series. 327: 155. arXiv:astro-ph/0307362. Bibcode:2004ASPC..327..155K.
  26. ↑ Mieske; Infante; Benitez; Coe; Blakeslee; Zekser; Ford; Broadhurst; և այլք: (2004). «Ultra Compact Dwarf galaxies in Abell 1689: a photometric study with the ACS». The Astronomical Journal. 128 (4): 1529–1540. arXiv:astro-ph/0406613. Bibcode:2004AJ....128.1529M. doi:10.1086/423701. S2CID 15575071.
  27. ↑ Zhang, Hong-Xin; և այլք: (2015 թ․ մարտ). «The Next Generation Virgo Cluster Survey. VI: The Kinematics of Ultracompact Dwarfs and Globular Clusters in M87». Astrophysical Journal. 802 (1): 30. arXiv:1501.03167. Bibcode:2015ApJ...802...30Z. doi:10.1088/0004-637X/802/1/30. S2CID 73517961.
  28. ↑ Liu, Chengze; և այլք: (2015 թ․ նոյեմբեր). «The Next Generation Virgo Cluster Survey. X: Properties of Ultracompact Dwarfs in The M87, M49 and M60 Regions». Astrophysical Journal. 812 (1): 34. arXiv:1508.07334. Bibcode:2015ApJ...812...34L. doi:10.1088/0004-637X/812/1/34. S2CID 35610312.
  29. ↑ Strader, Jay; Seth, Anil C.; Forbes, Duncan A.; Fabbiano, Giuseppina; և այլք: (2013 թ․ օգոստոս). «The Densest Galaxy». Astrophysical Journal Letters. 775 (1): L6. arXiv:1307.7707. Bibcode:2013ApJ...775L...6S. doi:10.1088/2041-8205/775/1/L6. S2CID 52207639.
  30. ↑ «Evidence for densest galaxy in nearby universe». Phys.org (Omicron Technology Ltd). 2013 թ․ սեպտեմբերի 24. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 25-ին. «What makes M60-UCD1 so remarkable is that about half of this mass is found within a radius of only about 80 light years. The density of stars is about 15,000 times greater—meaning the stars are about 25 times closer to each other—than in Earth's region of the Milky Way galaxy.»
  31. ↑ Sandoval, Michael A.; Vo, Richard P.; Romanowsky, Aaron J.; Strader, Jay; Choi, Jieun; Jennings, Zachary G.; Conroy, Charlie; Brodie, Jean P.; Foster, Caroline; Villaume, Alexa; Norris, Mark A.; Janz, Joachim; Forbes, Duncan A. (2015 թ․ հուլիսի 23). «Hiding in Plain Sight: Record-breaking Compact Stellar Systems in the Sloan Digital Sky Survey». The Astrophysical Journal. 808 (1): L32. arXiv:1506.08828. Bibcode:2015ApJ...808L..32S. doi:10.1088/2041-8205/808/1/L32. S2CID 55254708.
  32. ↑ Ahn, C. P.; Seth, A. C.; den Brok, M.; Strader, J.; Baumgardt, H.; van den Bosch, R.; Chilingarian, I.; Frank, M.; Hilker, M.; McDermid, R.; Mieske, S.; Romanowsky, A. J.; Spitler, L.; Brodie, J.; Neumayer, N.; Walsh, J. L. (2017). «Detection of Supermassive Black Holes in Two Virgo Ultracompact Dwarf Galaxies». Astrophysical Journal. 839 (2): 72. arXiv:1703.09221. Bibcode:2017ApJ...839...72A. doi:10.3847/1538-4357/aa6972. S2CID 55131811.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  33. ↑ «Hubble's Legacy». www.spacetelescope.org (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2 September 2019-ին. Վերցված է 2 September 2019-ին.
  34. ↑ «A stubborn dwarf galaxy». Վերցված է 6 July 2016-ին.
  35. ↑ «A galaxy of deception». Վերցված է 29 September 2014-ին.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Գաճաճ_գալակտիկա&oldid=10101511» էջից