Բաբսակ և Կուսեկ (էպոս)
«Բաբսակ և Կուսեկ» (բաշկիրերեն՝ «Бабсаҡ менән Күсәк»), բաշկիրական էպոս, բանավոր ժողովրդական արվեստի հուշարձան, Կիպսակ և Բուրզյան բաշկիրական ցեղերի մրցակցության մասին։
| Բաբսակ և Կուսեկ բաշկիրերեն՝ Бабсаҡ менән Күсәк | |
|---|---|
.jpeg) | |
| Տեսակ | էպոս |
| Բնագիր լեզու | բաշկիրերեն |
Նկարագրություն խմբագրել
Կոմպոզիցիոն առումով բաշկիրական «Բաբսակ և Կուսեկ» էպոսը վերաբերում է բաշկիրական էպոսի եռերգության վերջին էպիկական հեքիաթին, շարունակելով «Ուրալ-բատիր» և «Ակբուզատ» էպոսների էպիկական ժառանգությունը։ Լինելով դրանց շարունակությունը՝ «Բաբսակ և Կուսեկ» էպոսը ամրագրում է պատմական իրադարձությունների զարգացման հաջորդականության ժողովրդական ավանդույթը՝ հնարավոր է իրական առնչություն ունենալով Հարավային Ուրալի պատմության հետ։
Բաշկիրական «Բաբսակ և Կուսեկ» էպոսը տարածվում է երկու տարբերակով՝ կիպչակ («Կուսյակ-բիյ» անվան տակ) և բուրզյա («Բաբսակ-բիյ և Կարագուլումբետ-բիյ» անունով), որոնք տարբերվում են լեգենդի գլխավոր հերոսների՝ Կիպչակների ընտանիքի բատիր Բաբսակ-բիյի և Բուրզյաների ընտանիքի հերոս Կարակուլումբետ-բիյի պատկերների հակառակ մեկնաբանությամբ։
1916 թվականին Ս. Մ. Մուխամետկուլովն առաջին անգամ գրի է առել լեգենդի կիպչակ տարբերակը Օրսկի շրջանի Վերխնեյտկուլովո գյուղում (ըստ այլ աղբյուրների՝ հիմնված «Կարագայ-Կիպչակ ցեղի շեժերեի[1]» վրա)։ Այն գոյություն ունի բանաստեղծական և արձակ ձևով։ Կիպչակյան այլ տարբերակները («Կուսյակ-բիյ», «Կիպսակ և Կուսյակ» և այլն անուններով) գրի են առել Ա. Իսմագիլովը, Մ. Ա. Բուրանգուլովը, Լ. Ն. Լեբեդինսկին, Ս. Ֆ. Միրժանովան, Մ. Մ. Սագիտովը, Գ. Գ. Սալամովը, Ա.Մ.Սուլեյմանովը և ուրիշներ։
1939 թվականին Ալի Կարնայն առաջին անգամ ձայնագրել է էպոսի բուրզյան տարբերակը Բաշկիրական ԲԻԽՍՀ Բուրզյանսկի շրջանի Ստարոսուբխանգուլովո գյուղում։ Առկա է արձակ ձևով։ Բուրզյան այլ տարբերակները («Մասիմ-խան», «Թույգուն–բիյ» և այլ անուններով) գրի են առնվել Գ. Ամիրին, Գ. Սալյամը, Ն. Դ. Շունկարովը և ուրիշներ։
Էպոսի մոտ 30 տարբերակները պահվում են ՌԳԱ Ուֆայի դաշնային հետազոտական կենտրոնի գիտական արխիվում։
Սյուժե խմբագրել
Բաշկիրական «Բաբսակ և Կուսեկ» էպոսը արտացոլում է հեռավոր իրական պատմական իրադարձությունները, մասնավորապես, Բուրզյան ցեղի պայքարը Ալթայից Հարավային Ուրալ տեղափոխված Կիպչակ ցեղի հետ։ Երկարատև դիմակայությունում (VII-XIII դդ.) բուրզյանները պարտվեցին կիպչակներին։
Բանահյուսական աշխատությունը նկարագրում է բաշկիրների կյանքն ու կենցաղը բաշկիր տասներկու ցեղերի միության տիրակալ Խան Մասիմի իշխանության ներքո[2]. ժողովրդի պայքարը հսկայական աննախադեպ գազանի հետ, որը հարձակվել էր խանության վրա։
Կիպչակյան վարկածի համաձայն, Բաբսակ-բիյը սպանում է «գազանին», իսկ Կարակուլումբետ-բիյը, որոշելով յուրացնել իր համբավը, պնդում է, որ ինքը հերոս է, բայց չկարողանալով դա ապացուցել, նա սպանում է Կիպչակների ընտանիքի բատիրին։ Բուրզյան վարկածի համաձայն` «գազանի» հետ մենամարտում հաղթողը Կարակուլումբետ-բիյն է։
Էպոսում տեղի ունեցած հետագա իրադարձությունները երկու տարբերակներում էլ ցուցադրվում են մոտավորապես նույն կերպ։ Բաբսակ-բիյի և Կիպչակ ընտանիքի այլ ներկայացուցիչների սպանությունից հետո Կարակուլումբետ-բիյն ամուսնանում է Բաբսակի հղի կնոջ հետ, ով ունենում է որդի՝ Կուսեկ-բիյին։ Հասունանալով` Կուսեկ-բիյը մորից իմանում է սեփական հոր մահվան մասին և վրեժ լուծելով սպանում է Կարակուլումբետին և նրա ողջ ընտանիքին։ Ողջ է մնում միայն մեկ տղա, որից վերածնվում է Բուրզյանների ընտանիքը։ Վերջինիս հետ է կապված «Բուրզյան» (բաշ. «բեր յան»՝ «միակ հոգի») ծագման նոր տարբերակի առաջացումը[3]։ Էպոսում հերոս Կուսեկ-բիյի գործողությունները գնահատվում են երկու կերպ՝ մի կողմից ճանաչվում է կարիմտայի (արյան վրեժ) արդարությունը, մյուս կողմից՝ մեղադրվում է դաժանության ու վայրագության մեջ։
Լեգենդի երկու տարբերակներում դրված գաղափարական իմաստը նույնն է. ներքին պատերազմների անթույլատրելիության և բաշկիրական կլանների միավորման կոչի մասին է։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Պարսկերենից թարգմանաբար` տոհմածառ
- ↑ Статья в Башкортостан: краткая энциклопедия Արխիվացված 2013-10-06 Wayback Machine
- ↑ «Башкирский эпос «Бабсаҡ менән Күсәк»». kitaplong.ru. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 15-ին.