Վիքիպեդիա

Աշխարհիկ բարոյականություն

Աշխարհիկ բարոյականություն, փիլիսոփայության ասպեկտ, առնչվում է կրոնական ավանդույթներից դուրս բարոյականությանը։ Ժամանակակից օրինակներում ներառվում են մարդասիրությունը, ազատամտությունը և հետևանքայնության շատ տարբերակներ։ Հնագույն արմատներով լրացուցիչ փիլիսոփայությունները ներառում են սկեպտիցիզմ և առաքինության էթիկա։ Գրեգ Մ.Էպշտեյնը պնդում է, որ «հին Հեռավոր Արևելքի մեծ մասը խորապես մտահոգված է մարդկային բարությամբ, հատուկ նշանակություն չտալով աստվածների կամ հոգիների կարևորությանը»[1]։ Օրինակ կարող է ծառայել հին հնդկական աստվածաբանական բանաստեղծ, փիլիսոփա Վալյուվարի տեքստը Կուրալից, որի աշխատանքը մնում է աշխարհիկ և ոչ կրոնական[2][3][4]։ Այլ փիլիսոփաներն առաջարկել են տարբեր գաղափարներ, թե ինչպես պետք է սահմանել ճիշտ և սխալ գործողությունները։ Օրինակ կարող է ծառայել Իմմանուել Կանտինի կատեգորիկ իմպերատիվը։

Հայտնի են կրոնի և բարոյականության միջև փոխհարաբերության վերաբերյալ տարբեր դիրքորոշումներ։ Ոմանք կարծում են, որ կրոնն անհրաժեշտ է որպես բարոյական կյանքի ուղեցույց։ Ըստ որոշ տվյալների՝ այդ գաղափարը կա մոտ 2000 տարի[1]։ Մյուսները ենթադրում են, որ այս գաղափարը թվագրվում է առնվազն 2600 տարի, ինչպես Սաղմոս 14 Հրեական Աստվածաշնչում[5]։ Ուրիշների կարծիքով այս գաղափարն արմատավորված է մոտ 4000 տարի, հին եգիպտացիների 42 Մաատի սկզբունքների հետ միասին[6]։

Մյուսները խուսափում են այն գաղափարից, որ կրոնը պետք է առաջնորդի ճիշտ և սխալ վարքագիծը։ Սակայն քրիստոնեական էթիկայի Վեսթմինսթերյան բառարանում ասվում է, որ կրոնն ու բարոյականությունը «պետք է տարբեր կերպ սահմանվեն և կապ չունենան միմյանց հետ»[7]։ Ոմանք կարծում են, որ կրոնները վատ ուղեցույց են բարոյական վարքագծի համար։ Տարբեր մեկնաբաններ, ինչպիսիք են Ռիչարդ Դոքինսը («Աստված պատրանք է»), Սեմ Հարրիսը («Հավատքի վերջը») և Քրիստոֆեր Հիթչենսը («Աստված սեր չէ»), այն մարդկանցից էին, ովքեր պնդում էին այդ տեսակետը։

Աշխարհիկ բարոյական շրջանակներ խմբագրել

Հետևանքայնություն խմբագրել

Տես նաև՝ Ուտիլիտարիզմ

Ըստ Փիթեր Սինգերի՝ «Հետևորդները սկսում են ոչ թե բարոյական կանոններից, այլ նպատակներից։ Նրանք գնահատում են գործողություններն այնքանով, որքանով որ նպաստում են նպատակների իրականացմանը»[8]։ Սինգերը նաև նշում է, որ «ուտիլիտարիզմը, թեև ոչ միակ, բայց ամենահայտնի հետևանքային բնույթ կրող տեսություն է»[8]։ Հետևանքայնությունը էթիկայի նորմատիվային տեսության տեսակ է, ըստ որի որևէ մեկի վարքագծի հետևանքները վերջնական հիմք են այդ վարքագծի կոռեկտության վերաբերյալ ցանկացած դատողության համար։ Այսպիսով, հետևողականության տեսանկյունից բարոյապես ճիշտ գործողությունը (կամ անգործությունը) այն գործողությունն է, որը կհանգեցնի լավ արդյունքի կամ հետևանքների։ Սեմ Հարիսը իր 2010 թվականի «Բարոյական լանդշաֆտ» գրքում նկարագրում է բարոյականության մասին ուտիլիտարիստ գիտությունը։

Ազատամտություն խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Ազատամտականություն

Ազատամտություն, փիլիսոփայական տեսակետ, ըստ որի կարծիքները պետք է ձևավորվեն գիտության, տրամաբանության և բանականության հիման վրա և չպետք է կախված լինեն հեղինակությունից, ավանդույթներից կամ այլ դոգմաներից։ Ազատախոհները ձգտում են ձևավորել իրենց կարծիքը փաստերի, գիտական հետազոտությունների և տրամաբանական սկզբունքների հիման վրա, անկախ ցանկացած տրամաբանական սխալներից կամ հեղինակության մտավոր սահմանափակող ազդեցություններից, հաստատման կողմնակալությունից, ճանաչողական նախապաշարմունքներից, ընդունված կարծիքից, ժողովրդական մշակույթից, նախապաշարմունքներից, աղանդավորությունից, ավանդույթներից, քաղաքային լեգենդներից և բոլոր այլ դոգմաներից։

Աշխարհիկ մարդասիրություն խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Աշխարհիկ հումանիզմ

Աշխարհիկ մարդասիրություն կենտրոնանում է այն բանի վրա, թե մարդիկ ինչպես կարող են երջանիկ և ֆունկցիոնալ կյանք վարել։ Այն պնդում է, որ մարդիկ կարող են բարոյական լինել առանց կրոնի կամ Աստծո, այն չի ընդունում, որ մարդիկ ի սկզբանե չար կամ բնածին բարի են, և չի ներկայացնում մարդկանց որպես «բնությունից վեր» կամ Աստծոց վեր։ Ավելի շուտ, մարդկանց կյանքի դիրքորոշումը ընդգծում է մարդկության առջև առաջացած ունիկալ պատասխանատվությունը և մարդկային որոշումներից կախված բարոյական հետևանքները։ Աշխարհիկ մարդասիրության հայեցակարգի հիմքում այն համոզմունքն է, որ գաղափարախոսությունը՝ լինի դա կրոնական, թե քաղաքական, պետք է մանրակրկիտ ուսումնասիրվի յուրաքանչյուր մարդու կողմից, այլ ոչ թե պարզապես ընդունվի կամ մերժվի հավատքի կողմից։ Դրա հետ մեկտեղ աշխարհիկ մարդասիրության անբաժանելի մասն է կազմում շարունակաբար ճշմարտության որոնման ադապտացիան, հիմնականում գիտության և փիլիսոփայության միջոցով։

Դիրքերը կրոնի և բարոյականության նկատմամբ խմբագրել

Աշխարհիկ բարոյականության թեման քննարկվել է հայտնի աշխարհիկ գիտնականների, ինչպես նաև աթեիստական և հակակրոնական գրողների կողմից, որոնք հիմնված են ժողովրդական մշակույթի վրա։ Պողոս Չեմբերլենի գիրքը վերաբերում է նրանց. «Կարո՞ղ ենք լավ լինել, առանց Աստծո։» (1996), Ռիչարդ Հոլոուեյ Անաստված բարոյականություն. Կրոնի հեռացումը էթիկայից (1999), Ռոբերտ Բաքմանի «Կարո՞ղ ենք մենք լավ լինել, առանց Աստծո։» (2002), Մայքլ Շերմերի «Բարության և չարիքի գիտություն» (2004), Ռիչարդ Դոքինզ «Աստվածային մոլորություն», Քրիստոֆեր Հիթչենսի «Աստված մեծ չէ» (2007), «Բարին առանց Աստծո։ Ինչի՞ն են հավատում ոչ կրոնական միլիարդ մարդիկ» (2010), Սեմ Հարիսի «Բարոյական լանդշաֆտ․ Ինչպե՞ս կարող է գիտությունը որոշել մարդկային արժեքները» (2011):

«Բարոյականությունը չի պահանջում կրոնական դավանանքներ» խմբագրել

Գրեգ Էպշտեյնի խոսքով՝ «այն գաղափարը, որ մենք չենք կարող «լավ լինել առանց Աստծո», ուղեկցում էր մեզ գրեթե 2000 տարի[1]։ Մյուսները ենթադրում են, որ այս գաղափարն ավելի հեռուն է գնում. օրինակ՝ դեպի Հրեական Աստվածաշնչի Սաղմոսի 14, որն ըստ Հերման Գունկելի՝ վերաբերում է մեր թվարկությունից առաջ մոտ 580 տարի աքսորի ժամանակաշրջանին[5]։ «Հիմարն իր սրտում ասում է, որ «Աստված գոյություն չունի»։ Նրանք այլասերված են, նրանք զզվելի արարքներ են գործում, չկա մեկը ով բարիք կգործի..․ ոչ ոք»[9]։

Ինչպես հայտնի է, Ֆրիդրիխ Նիցշեն հայտարարել Է, որ Աստված մեռած է, նաև զգուշացրել է. «երբ ինչ-որ մեկը հրաժարվում է քրիստոնեական հավատից, նա խախտում է քրիստոնեական բարոյականության իրավունքը։ Այդ բարոյականությունը ոչ մի դեպքում ակնհայտ չէ։ Քրիստոնեությունն ընդհանուր համակարգ է, որն ունի միևնույն աշխարհայացք տարբեր երևույթների մասին։ Նրանից պոկելով մեկ հիմնական հայեցակարգ՝ հավատք առ Աստված, մարդը ոչնչացնում է ամեն ինչ»[10]։

Այդ գաղափարը գոյությունի ունի մինչ այսօր։ «Այսօր դրանք շատ են։ Պնդում են, որ կրոնական համոզմունքներն անհրաժեշտ են կոռումպացված, նյութապաշտական և այլասերված աշխարհում բարոյական առաջնորդություն և առաքինի վարքագծի չափանիշներ ապահովելու համար»[11]։ Օրինակ՝ քրիստոնյա գրող և միջնագետ Կ.Ս. Լյուիսն իր «Պարզ քրիստոնեություն» հայտնի գրքում ներկայացրել է փաստարկ այն մասին, որ եթե ճիշտ և սխալ լինելու գերբնական, օբյեկտիվ չափանիշը գոյություն չունի բնական աշխարհից դուրս, ապա ճիշտն ու սխալը խրվում են անհրաժեշտ խնդրի մեջ։ Այսպիսով նա գրում էր, որ բարոյականության չափանիշի նախապատվությունները մյուսի նկատմամբ դառնում են էապես անպաշտպան և կամայական, ինչպես ուտելիքի որոշակի համը մյուսից գերադասելը կամ ճանապարհի որոշակի կողմով մեքենա վարելը[12]։ Նույն ոգով Քրիստոնյա աստվածաբան Ռոն Ռոդսը նկատել է, որ «անհնար է չարը տարբերել բարուց, եթե մարդը չունի անվերջանալի ելակետ, որը բացարձակ լավ է»[13]։ Փիթեր Սինգերը պնդում է, որ «կրոնի և էթիկայի միջև ավանդական ամենակարևոր կապն այն էր, որ կրոնը ճիշտ վարվելու պատճառ էր համարվում». «պատճառն այն է, որ նրանք, ովքեր առաքինի են, կպարգևատրվեն հավիտենական երանության համար, մինչդեռ մյուսները դժոխքում կայրվեն»[8]։

Թեիզմի կողմնակիցները պնդում են, որ առանց Աստծո կամ աստվածների անհնար է արդարացնել բարոյական վարքագիծը մետաֆիզիկական հիմքերով և, այդպիսով, բարոյական նորմերի պահպանման համար հետևողական փաստարկներ են բերել։ Կ.Ս. Լյուիսը նման փաստարկ է ներկայացնում «Պարզ քրիստոնեության» մեջ։ Սթենֆորդի Հուվեր ինստիտուտի քաղաքական հեղինակ և մեկնաբան Պիտեր Ռոբինսոնը մեկնաբանել է, որ եթե ներքին բարոյական խիղճը մեկ այլ հարմարվողական կամ զարգացած զգացողություն է մարդկային մտքում, որը նման է պարզ զգացմունքային հուշումներին, ապա բարոյականությունը այլ մղումներից վեր դիտարկելու ներքին պատճառ գոյություն չունի[14]։ Թոմաս Դիքսոնի խոսքերով, «կրոնները, անշուշտ, ապահովում են այն սահմանները, որոնցում մարդիկ կարող են սովորել տարբերակել ճիշտը և սխալը»[11]։

«Բարոյականությունը հիմնված չէ կրոնի վրա» խմբագրել

  Մարդու էթիկական վարքագիծը պետք է հիմնված լինի համակրանքի, կրթության, սոցիալական կապերի և կարիքների վրա, այսինքն ոչ մի կրոնական հիմք չի պահանջվում։ Մարդն իսկապես խղճուկ վիճակում կլիներ, եթե նրան կանգնեցներ պատժվելու վախը և առաջնորդեր մահվանից հետո պարգև ստանալու հույսը։
- Ալբերտ Այնշտայն, «Կրոն և գիտություն», Նյու Յորք Թայմս ամսագիր, 1930
  

Տարբեր մեկնաբաններ պնդում էին, որ բարոյականությունը չի պահանջում կրոնը որպես առաջնորդություն։ Քրիստոնեական էթիկայի Վեսթմինսթերյան բառարանում ասվում է, որ «դժվար չէ պատկերացնել այն մարդկանց հասարակությունը, ովքեր կրոն չունեն, բայց ունեն բարոյականության զգացում, ինչպես նաև իրավական համակարգ, որովհոտև դրանում ասվում է, որ մարդիկ չեն կարող ապրել միասին առանց սպանության արգելման կանոնների և այլն, և ցանկալի չէ, որ այդ ամենը իրավաբանորեն իրագործվի։ Նաև, անշուշտ, կային մարդիկ, ովքեր ունեին բարոյականության զգացում, բայց կրոնական համոզմունքներ չունեին»[7]։ Անգլիացի փիլիսոփա Բերնարդ Ուիլյամսը հայտարարել է, որ աշխարհիկ «ուտիլիտարիստական աշխարհայացքը» հայտնի բարոյական դիրքորոշում է, որտեղ բարոյապես ճիշտ գործողությունը սահմանվում է որպես այնպիսի գործողություն, որն ապահովում է ամենամեծ երջանկություն կամ հաճույք մեծ թվով մարդկանց համար, «ոչ տրանսցենդենտալ և ոչ մի կապ չունի մարդկանց անձնական կյանքի, մասնավորապես, կրոնական նկատառումների հետ»[15]։ Ուիլյամսը նաև պնդել է, որ «Աստծո բարոյական խոսքը հետևելու մոտիվները կամ բարոյական են կամ ոչ։ Եթե դրանք բարոյական դրդապատճառներ են, ապա դրանք արդեն հագեցած են բարոյական մոտիվներով և Աստծո մասին հավելյալ հիշեցումը ոչ մի առավելություն չի տալիս։ Բայց եթե դրանք ոչ բարոյական դրդապատճառներ են, ապա դրանք հագեցած կլինեն ոչ այդքան բարոյական մոտիվներով։ Այսպիսով գալիս ենք այն եզրակացության, որ այս առումով Աստծու հիշեցումը կամ ոչինչ չի ավելացնում, կամ էլ ինչ-որ սխալմունք է առաջացնում»[15]։

Սոկրատեսի «Եվտիֆրոնի երկընտրանք» հաճախ համարվում է այն գաղափարի ամենավաղ հերքումներից մեկը, որ բարոյականությունը կրոն է պահանջում։ Այս դատողությունների շարքը նկարագրված է Պիտեր Սինգերի կողմից։

«Որոշ աստվածաբաններ ասում են, որ էթիկան չի կարող լինել առանց կրոնի, քանի որ «բարի» բառի բուն իմաստը նշանակում է «Աստված հավանություն է տալիս»։ Պլատոնը հերքել է ավելի քան երկու հազար տարի առաջվա նման հայտարարությունը, պնդելով, որ եթե աստվածները ընդունում են ինչ-որ գործողություններ, ուրեմն դրանք լավն են, ինչը նշանակում է, որ դրանք աստվածների հաստատման շնորհիվ չեն լավը։ Այլընտրանքային տեսակետն դարձնում է աստվածային հավանությունը միանգամայն կամայական․ եթե աստվածները հավանություն տային խոշտանգումներին և հավանություն չտային հարևաններին օգնելուն, խոշտանգումը կլիներ լավ արարք, իսկ մեր հարևաններին օգնելը՝ վատ։ Որոշ ժամանակակից աստվածաբաններ փորձել են դուրս գալ այս տիպի երկընտրանքից պնդելով, որ Աստված բարի է, և հետևաբար չի կարող ընդունել խոշտանգումները, բայց այդ աստվածաբանները ընկել են հենց իրենց ստեղծած թակարդում, քանի որ ի՞նչ կարող են նրանք նկատի ունենալ, ասելով, որ Աստված բարի է։ Արդյո՞ք Աստված հաստատվել է Աստծո կողմից»։

Հարվարդի համալսարանի հումանիստ Գրեգ Էպշտեյնը մերժում է այն տեսակետը, որ Աստված պետք է որպեսզի լավ լինենք, «քանի որ այս հարցին պետք չէ պատասխանել, այն պետք է անմիջապես մերժվի», ավելացնելով «Կարծել, թե ինչ-որ մեկը չի կարող լինել լավը, որովհետև չի հավատում Աստծուն ուղղակի կարծիք չէ, այլ նախապաշարմունք։ Դա նույնիսկ խտրականություն է»[1]։ Դա համապատասխանում է քրիստոնեական էթիկայի Վեսթմինսթերյան բառարանի, որտեղ ասվում է, որ կրոնը և բարոյականությունը «պետք է որոշվեն տարբեր ձևերով և չունենան որոշակի կապեր միմյանց հետ։ Հայեցակարգային և սկզբունքորեն բարոյականությունը և կրոնական արժեհամակարգը երկու տարբեր տեսակի արժեհամակարգեր կամ գործողությունների ուղեցույց են»[7]։ Այս տեսակետը կիսում են նաև մյուսները։ Սինգերը պնդում է, որ բարոյականությունը «միայն կրոնի համատեքստում չէ հասկանալի»[8][Ն 1]։ Աթեիստ փիլիսոփա Ջուլիան Բագգինին հայտարարել է, որ «ոչինչ չի խանգարում աթեիստներին հավատալ բարոյականությանը, կյանքի իմաստին կամ մարդկային բարությանը։ Աթեիզմն իր էությամբ բացասական է միայն այն ժամանակ, երբ խոսքը վերաբերում է Աստծուն հավատալուն։ Այն նաև կարող է դրականորեն նայել կյանքի այլ ասպեկտներին, ինչպես և ցանկացած այլ հավատի»[16]։ Նա նաև պնդում է, որ «բարոյականությունն ավելի քան հնարավոր է առանց Աստծո, դա լիովին անկախ է նրանից։ Դա նշանակում է, որ աթեիստները ոչ միայն կարող են բարոյական կյանք վարել, այլ կարող են ավելի բարոյական կյանք վարել, քան կրոնական հավատացյալները, ովքեր շփոթում են աստվածային օրենքը և պատիժը բարու և չարի հետ[16]։

Հայտնի աթեիստ գրող և Vanity Fair-ի գրող Քրիստոֆեր Հիթչենսը մեկնաբանել է «Անսովոր գիտելիքներ» ծրագիրը։

«Կարծում եմ, որ բարու և չարու իմացությունը բնածին է մեր մեջ։ Կրոնում բարոյականությունը ձևավորվում է հենց մարդկանցից։ Մենք գիտենք, որ չենք կարող հանգիստ ապրել, եթե թույլ տանք կեղծ վկայություն, գողություն, սպանություն, բռնաբարություն բոլոր հասարակություններում բոլոր ժամանակներում, միապետությունների հայտնվելուց առաջ և, իհարկե, կարգելենք դրանք։ Սոկրատեսը արթնացրել էր իր սատանային, դա իր ներքին ձայնն էր, որ կանգնեցրել էր նրան, երբ նա փորձում էր օգտվել ինչ-որ մեկի բարությունից։ Ինչո՞ւ մենք պարզապես չենք ենթադրում, որ մենք իրոք պետք է ունենանք որոշ ներքին կողմնացույց։»[14]։

 
Դանիել Դենեթը ասում է, որ այն համոզմունքը, որ մարդիկ կրոնի և Աստծո կարիքն ունեն նրա համար, որ իրականացնեն լավը լինելու իրենց ցանկությունը, "կործանարար" միֆ է։ Չնայած նրա կարրծիքով աշխարհիկ և գումանիտար խմբերը դեռ սովորում են ճիշտ կազմակերպվել[17]:

Փիլիսոփա Դանիել Դեննեթն ասում է, որ աշխարհիկ կազմակերպությունները պետք է կրոնից ավելի շատ «մարքեթինգի» դասեր քաղեն, և արդյունավետ աշխարհիկ կազմակերպություններից, ինչպիսիք են TED կոնֆերանսը։ Մասամբ դա պայմանավորված է նրանով, որ Դեննեթն ասում է, որ այն գաղափարը, որ բարոյապես լավը լինելու համար մարդկանց հարկավոր է Աստված, չափազանց վնասակար է, բայց հայտնի միֆ է։ Նա կարծում է, որ դա սուտ է, որը պահպանվում է, քանի որ այժմ եկեղեցիները շատ ավելի լավ են կազմակերպում մարդկանց բարոյական լավ աշխատանքը[17]։ Ըստ Դեննեթթի՝

«Ի՞նչն է հատկապես վնասակար այս միֆի մեջ․ այն է, որ այն օգտագործում է մարդկային հրաշալի գծերը․ մարդիկ ուզում են լավ լինել։ Նրանք ցանկանում են լավ կյանք վարել։ Այնուհետև հայտնվում են կրոններ, որոնք ասում են, «դուք չեք կարող լավ լինել առանց Աստծո», մարդկանց համոզելու համար, որ նրանք պետք է անեն սա, սա․․․ Դա կարող է լինել մոտիվացիա այն մարդկանց համար, ովքեր լուրջ են վերաբերվում կրոնին, փորձում են հաստատել հավատարմությունը եկեղեցու նկատմամբ, քանի որ նրանք ցանկանում են լավ կյանք վարել[17]։

«Կրոնը վատ բարոյական օրիենտիր» խմբագրել

Հայտնի հեղինակ-աթեիստ և կենսաբան Ռիչարդ Դոքինզը, գրելով «Աստվածային մոլորություն»-ում, հայտարարել է, որ կրոնական մարդիկ ամենատարբեր արարքներ են գործել և ողջ պատմության ընթացքում ունեցել են այնպիսի համոզմունքներ, որոնք այսօր բարոյապես նողկալի են համարվում։ Նա հայտարարել Է, որ Ադոլֆ Հիտլերը և նացիստներն այնքան տարված են եղել քրիստոնեական կրոնական համոզմունքներով, որ ոգեշնչել են հակասեմիթական քրիստոնեական դոկտրինի պատճառով առաջացած ողջակիզման գաղափարը, ըստ որի քրիստոնյաները ավանդական անարդար սահմանափակումներ են դրել կանանց իրավական և քաղաքացիական իրավունքների վրա, և որ քրիստոնյաները ամբողջ պատմության ընթացքում աչք են փակել ստրկության տարբեր ձևերի վրա։ Դոքինզը պնդում է, որ պատմության ընթացքում Աստվածաշնչի հրեական և քրիստոնեական համոզմունքները փոխվել են, այնպես որ այն, ինչ նախկինում համարվում էր թույլատրելի, այժմ անթույլատրելի է, նրանց համար մտավորապես անազնիվ է հավատալ, որ թեիզմն ապահովում է բացարձակ բարոյական հիմք, որը տարբերվում է աշխարհիկ ինտուիցիայից։ Բացի այդ, նա պնդում էր, որ քանի որ քրիստոնյաները և այլ կրոնական խմբերը չեն ընդունում իրենց սուրբ տեքստերի բոլոր մասերի հեղինակներին (օրինակ, ելքի և Լևիտի գրքերում ասվում է, որ նրանք, ովքեր աշխատում են շաբաթ օրը[18] և նրանք, ովքեր բռնվել են համասեռամոլության գործում համապատասխանաբար[19] պետք է մահվան ենթարկվեն), նրանք արդեն կարող են «ճիշտը» տարբերել «սխալից»[20]։

Դոստոևսկու «Կարամազով եղբայրներ» ստեղծագործության հայտնի հատվածը. «Եթե Աստված գոյություն չունի, ապա ամեն ինչ թույլատրված է»[1]։ Ենթադրում է, որ անհավատները բարոյական կյանք չեն վարի առանց Աստծո կողմից պատժվելու հնարավորության։ Գրեգ Մ. Էպշտեյնը նշում է նմանատիպ թեմա հակառակ հերթականությամբ. «Մեղք գործած քրիստոնյաների ափսոսանքները (ինչպիսիք են օրինակ Բիլ Քլինթոնը և Ջիմի Սվագարտը) պետք է խրախուսեն նրանց, ովքեր սուր զգացողությունների համար մեծ ռիսկի և փոքր անբարոյական պահվածքի են դիմում. Աստված կների նրանց, եթե նրանք միայն խնդրեն քաղաքավարի կերպով, կամ նրանք ի վերջո կբռնվեն։ Եթե դուք պատրաստվում եք ինչ-որ անպարկեշտ բան անել, ապա դուք դա կանեք և աշխարհի ամբողջ աստվածաբանությունը ձեզ չի կանգնեցնի»[1]։ Որոշ հարցումներ և սոցիոլոգիական գրականությունը վկայում են այն մասին, որ աթեիստներն իրենց աշխարհիկ գործընկերներից ավելի լավը չեն և որոշակի տոկոսային հարաբերությամբ պահպանում են ընդունված բարոյական նորմերը (օրինակ՝ ստի, գողության և սեռական անհավատարմության)[Ն 2]։

Ապացուցողական եզրակացություններ խմբագրել

Բնության մեջ կարելի է տեսնել դեպքեր, երբ կենդանիները դրսևորում են այնպիսի վարք, որը կարելի է դասակարգել որպես «բարոյական», առանց կրոնական ցուցումների առաջնորդության։ Դրանք ներառում են «սոցիալական միջատների միջև գործող ալտրուիզմի և համագործակցության բարդ համակարգերի մանրամասն ուսումնասիրություն» և «թռչունների ու կաթնասունների որոշ տեսակների կողմից ալտրուիստական պահապանների առկայությունը, որոնք վտանգում են իրենց կյանքը՝ խմբի մնացած անդամներին վտանգի մասին զգուշացնելու նպատակով»[11]։

Գրեգ Էպշտեյնը նշում է, որ «սոցիոլոգները վերջերս սկսել են ավելի մեծ ուշադրություն դարձնել այն փաստին, որ որոշ աշխարհիկ երկրներում, օրինակ՝ Սկանդինավիաnւմ քիչ են բռնությունները, շատ են կրթված մարդիկ և ամենայն հավանականությամբ հոգում են աղքատների մասին»[21]։ Նա ավելացնում է, որ «գիտնականները սկսում են փաստագրել, թեև կրոնը կարող է օգուտներ ունենալ ուղեղի համար, ինչպես նաև աշխարհիկությունը և մարդասիրությունը»[21]։

2012 թվականի ապրիլին «Սոցիալական հոգեբանությունը և անձի գիտությունը» ամսագրում հրապարակվեցին սոցիալական փորձարկումների արդյունքները, որտեղ ոչ կրոնական մարդիկ ավելի բարձր միավորներ էին հավաքել, որոնք ցույց են տալիս նրանց հակվածությունը բարության դրսևորման տարբեր ձևերում, ինչպիսիք են իրենց ունեցվածքի փոխառումը և մարդաշատ ավտոբուսում կամ գնացքում տեղ զիջելը։ Կրոնական մարդիկ ունեցան ավելի ցածր միավորներ, երբ պարզ դարձավ, թե որքան էր կարեկցանքը մոտիվացնում մասնակիցներին բարեգործություն ցուցաբերել այլ ձևերով, օրինակ ՝ գումար կամ սնունդ տալով անօթևաններին և անհավատներին[22][23]։ Սակայն 2006-ից 2008 թվականներին Գելլեփի կողմից 145 երկրների մարդկանց վրա կատարված համաշխարհային հետազոտությունները հակառակ արդյունքներն են տալիս։ Համաձայն հետազոտության՝ աշխարհի բոլոր հիմնական կրոնների հետևորդները, ովքեր մասնակցել են կրոնական արարողություններին վերջին շաբաթվա ընթացքում, ստացել են առատաձեռնության ավելի բարձր ցուցանիշներ, ինչպիսիք են դրամական նվիրատվությունը, կամավորությունը և անծանոթին օգնությունը, քան իրենց դավանակիցները, ովքեր չեն մասնակցել ծառայություններին (չմասնակցողներ)։ Այն մարդիկ, ովքեր կրոնական չեն եղել, բայց ասում էին, որ վերջին շաբաթվա ընթացքում մասնակցել են կրոնական արարողություններին, ավելի մեծահոգի վարքագիծ են դրսևորել, քան նրանք, ովքեր չեն մասնակցել[24]։ Գելլեփի գլոբալ ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ ավելի հավանական է, որ բարձր կրոնական մարդիկ կօգնեն մյուսներին ավելի շատ նվիրատվությունների, կամավորության և անծանոթների օգնության տեսանկյունից, չնայած, որ միջին հաշվով ավելի ցածր եկամուտներ ունեն, քան նրանք, ովքեր ավելի քիչ կրոնական կամ ոչ կրոնական են, ովքեր ունեին ավելի մեծ եկամուտներ[25]։ Հետազոտության մեջ ասվում է, որ այս օգնող վարքագիծը չի կարող վերջնականապես վերագրվել կրոնականության անմիջական ազդեցությանը, սակայն ինտուիտիվ է, որ կրոնական մարդկիկ ավելի շատ կմասնակցեն դրամական օգնություններին, քանի որ կրոնների կողմից քարոզվող արժեքներն են անշահախնդրություն ու առատաձեռնությունը[25]։

Մի շարք ուսումնասիրություններ են անցկացվել տարբեր երկրներում բարոյականության էմպիրիկայի վերաբերյալ, և հավատքի ու հանցագործության ընդհանուր փոխհարաբերությունները պարզ չեն[Ն 3]: 2001 թվականին այս թեմայի վերաբերյալ հետազոտությունը ցույց է տվել, որ «առկա այն ապացույցները, որոնք վկայում են, որ կրոնները ազդում են հանցագործությունների վրա՝ բազմազան են, հակասական և համոզիչ, և ներկայումս չկա համոզիչ պատասխան կրոնի և հանցավորության միջև էմպիրիկ փոխհարաբերությունների վերաբերյալ»[32]։ Ֆիլ Ցուկերմանի 2008 թվականի «Հասարակություն առանց Աստծո» գրքում նշվում է, որ Դանիան և Շվեդիան, «որոնք հավանաբար աշխարհի ամենաքիչ կրոնական երկրներն են և հնարավոր է նաև համաշխարհային պատմության մեջ, ունեն բռնի հանցագործությունների ամենացածր ցուցանիշներից մեկը և կոռուպցիայի ամենացածր մակարդակը աշխարհում[33][Ն 4]»։ Այս թեմայի շուրջ 20-րդ դարից սկսած տասնյակ հետազոտություններ են անցկացվել։ «Կրոնը և հասարակությունը» ամսագրում հրապարակված Գրեգորի Ս. Պոլի կողմից 2005 թվականի հետազոտության մեջ ասվում է, որ «ընդհանուր առմամբ, արարչի նկատմամբ հավատքի բարձր ցուցանիշները համընկնում են սպանությունների, անչափահասների և վաղ մեծահասակների մահացության, ՍՃՓ հիվանդացության, բարգավաճ ժողովրդավարություններում դեռահասների հղիության և հղիության արհեստական ընդհատման բարձր ցուցանիշների հետ» և «հարյուրամյակների ընթացքում բոլոր աշխարհիկ զարգացող ժողովրդավարություններում նկատվում է սպանությունների մակարդակի նվազեցման միտում, բացառությամբ Միացյալ Նահանգների (կրոնական բարձր մակարդակով) և «աստվածաբանական» Պորտուգալիայի»[34][Ն 5]: Ի պատասխան սրա Գարի Ջենսենը հիմնվում է Փաուլսի ուսումնասիրությունների վրա[39]։ Նա եզրակացնում է, որ կրոնականության և սպանության միջև գոյություն ունեն «բարդ փոխհարաբերություններ», «միևնույն ժամանակ, կրոնական որոշ ասպեկտներ խրախուսում են սպանությունը, իսկ մյուսները խոչընդոտում են նրան»։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Epstein, Greg M. (2010). Good Without God: What a Billion Nonreligious People Do Believe. New York: HarperCollins. ISBN 978-0-06-167011-4.
  2. ↑ George Uglow Pope (1886). The Sacred Kurral of Tiruvalluva Nayanar (PDF) (First ed.). New Delhi: Asian Educational Services. ISBN 81-206-0022-3.
  3. ↑ Lal, Mohan (1992). Encyclopaedia of Indian Literature. Vol. V. New Delhi: Sahitya Akademi. էջեր 4333–4334. ISBN 81-260-1221-8.
  4. ↑ Ramasamy, V. (2001). On Translating Tirukkural (First ed.). Chennai: International Institute of Tamil Studies.
  5. ↑ 5,0 5,1 Hermann Gunkel, Die Psalmen (61986), p. 233.
  6. ↑ Richard, Lottie. «42 Principles Of God Maat 2000 Years Before Ten Commandments». Liberal America. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Childress, James F.; Macquarrie, John, eds. (1986). The Westminster Dictionary of Christian Ethics. Philadelphia: The Westminster Press. ISBN 0-664-20940-8.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Singer, Peter (2010). Practical Ethics (Second ed.). New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-43971-8.
  9. ↑ ESVBible.org. «Psalm 14 - ESVBible.org». Crossway. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  10. ↑ Nietzsche, Friedrich (1889). Twilight of the Idols, or, How to Philosophize with a Hammer.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Dixon, Thomas (2008). Science and Religion: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-929551-7.
  12. ↑ Lewis, C.S. (2001). HarperCollins. {{cite book}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
  13. ↑ Ron Rhodes. «Strategies for Dialoguing with Atheists». earthlink.net/~ronrhodes/ Reasoning from the Scriptures Ministries. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 4-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 «Hitchens—The Morals of an Atheist». Uncommon Knowledge. 2007 թ․ օգոստոսի 23. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 21-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 4-ին.
  15. ↑ 15,0 15,1 Williams, Bernard (1972). Morality. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-45729-7.
  16. ↑ 16,0 16,1 Baggini, Julian (2003). Atheism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-280424-2.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Dennett, Daniel (2011 թ․ դեկտեմբերի 12). «The Scientific Study of Religion». Point of Inquiry. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 17-ին. Discussion of morality starts especially at 39min
  18. ↑ Biblos.com (2004–2011). «Exodus 31:15». Biblos.com. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 6-ին. Exodus 35:2 is similarly worded.
  19. ↑ Biblos.com (2004–2011). «Leviticus 20:13». Biblos.com. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  20. ↑ Dawkins, Richard (2006). The God Delusion. Bantam Books. ISBN 978-0-618-68000-9. {{cite book}}: More than one of |author= and |last= specified (օգնություն)
  21. ↑ 21,0 21,1 Zuckerman, Phil (2008). Society Without God: What the Least Religious Nations Can Tell Us About Contentment. New York: New York University Press.
  22. ↑ Highly Religious People Are Less Motivated by Compassion Than Are Non-Believers by Science Daily
  23. ↑ Laura R. Saslow, Robb Willer, Matthew Feinberg, Paul K. Piff, Katharine Clark, Dacher Keltner and Sarina R. Saturn My Brother's Keeper? Compassion Predicts Generosity More Among Less Religious Individuals Արխիվացված 2020-12-23 Wayback Machine
  24. ↑ Stark, Rodney; Smith, Buster G. (2009 թ․ սեպտեմբերի 4). «Religious Attendance Relates to Generosity Worldwide». Gallup.
  25. ↑ 25,0 25,1 Crabtree, Steve; Pelham, Brett (2008 թ․ հոկտեմբերի 8). «Worldwide, Highly Religious More Likely to Help Others». Gallup.
  26. ↑ KERLEY, KENT R.; MATTHEWS; BLANCHARD, TROY C. (2005). «Religiosity, Religious Participation, and Negative Prison Behaviors». Journal for the Scientific Study of Religion. 44 (4): 443–457. doi:10.1111/j.1468-5906.2005.00296.x.
  27. ↑ SAROGLOU, VASSILIS; PICHON; DERNELLE, REBECCA (2005). «Prosocial Behavior and Religion: New Evidence Based on Projective Measures and Peer Ratings». Journal for the Scientific Study of Religion. 44 (3): 323–348. doi:10.1111/j.1468-5906.2005.00289.x.
  28. ↑ e.g. a survey Արխիվացված 2007-10-08 Wayback Machine by Robert Putnam showing that membership of religious groups was positively correlated with membership of voluntary organisations
  29. ↑ As is stated in: Chu, Doris C. (2007). «Religiosity and Desistance From Drug Use». Criminal Justice and Behavior. 34 (5): 661. doi:10.1177/0093854806293485. S2CID 145491534.
  30. ↑ For example:
  31. ↑ Baier, C. J.; Wright, B. R. (2001). «If you love me, keep my commandments":A meta-analysis of the effect of religion on crime». Journal of Research in Crime and Delinquency. 38: 3–21. doi:10.1177/0022427801038001001. S2CID 145779667.
  32. ↑ Baier, Colin J.; Wright, Bradley R. E. (2001 թ․ փետրվար). «"If You Love Me, Keep My Commandments": A Meta-analysis of the Effect of Religion on Crime» (PDF). 38. No. 1. Journal of Research in Crime and Delinquency: 3. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ ապրիլի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 20-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն) Original in italics.
  33. ↑ Zuckerman, Phil (2008 թ․ հոկտեմբեր). Society Without God: What the Least Religious Nations Can Tell Us about Contentment. New York: New York University Press. էջ 2. ISBN 978-0-8147-9714-3. Zuckerman's work is based on his studies conducted during a 14-month period in Scandinavia in 2005–2006
  34. ↑ Paul, Gregory S. (2005). «Cross-National Correlations of Quantifiable Societal Health with Popular Religiosity and Secularism in the Prosperous Democracies: A First Look». Journal of Religion and Society. Baltimore, Maryland. 7: 4, 5, 8, and 10. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
  35. ↑ Paul, Gregory S. (2005). «Cross-National Correlations of Quantifiable Societal Health with Popular Religiosity and Secularism in the Prosperous Democracies: A First Look». Journal of Religion and Society. Baltimore, Maryland. 7: 4, 5, 8. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
  36. ↑ Paul, Gregory S. (2005). «Cross-National Correlations of Quantifiable Societal Health with Popular Religiosity and Secularism in the Prosperous Democracies: A First Look». Journal of Religion and Society. Baltimore, Maryland. 7: 11. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
  37. ↑ Paul, Gregory S. (2005). «Cross-National Correlations of Quantifiable Societal Health with Popular Religiosity and Secularism in the Prosperous Democracies: A First Look». Journal of Religion and Society. Baltimore, Maryland. 7. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
  38. ↑ Gerson Moreno-Riaño; Mark Caleb Smith; Thomas Mach (2006). «Religiosity, Secularism, and Social Health». Journal of Religion and Society. Cedarville University. 8. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  39. ↑ Gary F. Jensen (2006) Department of Sociology, Vanderbilt University Religious Cosmologies and Homicide Rates among Nations: A Closer Look «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link) «Archived copy» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011-10-28-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link) Journal of Religion and Society, Volume 8, ISSN 1522-5658 http://purl.org/JRS

Նշումներ խմբագրել

  1. ↑ Սինգերն օգտագործում է «էթիկա» բառը, սակայն նույն աշխատանքում հայտարարում է, որ նա օգտագործում է «էթիկա» և «բարոյականություն» բառերը «փոխադարձաբար» (էջ 1)։
  2. ↑ Ռոնալդ Ջ. Սիդեր, Ավետարանական խղճի սկանդալ։ Ինչո՞ւ են քրիստոնյաները ապրում են այնպես, ինչպես ամբողջ աշխարհում. (Գրենդ Ռեփիդս Միչ Բեյքեր, 2005): Սիդերը լայնորեն մեջբերում է Բարնի խմբի կողմից անցկացված հարցման արդյունքները, որոնք ցույց են տալիս, որ ավետարանական քրիստոնյաների բարոյական վարքագիծը ոչ մի կերպ օրինակելի չէ։
  3. ↑ Որոշ ուսումնասիրություններ, ըստ երևույթին, ցույց են տալիս դրական կապեր կրոնականության և բարոյական վարքագծի միջև հարաբերություններում[26][27], օրինակ՝ հարցումներ, որոնք ենթադրում են հավատքի և ալտրուիզմի միջև դրական կապ[28]։ Կրիմինոլոգիայի ժամանակակից հետազոտությունները նաև ենթադրում են կրոնի և հանցավորության միջև հետադարձ կապ[29], և որոշ հետազոտություններ սահմանում են այդ կապը[30]:Կրոններին և հանցագործություններին նվիրված 60 հետազոտությունների մետա-վերլուծությունը եզրակացրել է, որ «կրոնական վարքը և համոզմունքները չափավոր զսպող ազդեցություն են ունենում անհատների հանցավոր վարքագծի վրա»[31]։
  4. ↑ Ցուկերմանը նշում է, որ սկանդինավները ունեն «փոքր հանցագործությունների և կողոպուտի համեմատաբար բարձր մակարդակ», բայց «նրանց բռնի հանցագործությունների ընդհանուր մակարդակը, ինչպիսիք են՝ սպանությունները, ծանրացուցիչ հարձակումները և բռնաբարությունները, աշխարհում ամենացածր հանցագործություններից մեկն է» (Ցուկերման 2008, էջ 5-6)։
  5. ↑ Հեղինակները նաև նշում են, որ «մի քանի հարյուր տարի առաջ քրիստոնեական Եվրոպայում և ամերիկյան գաղութներում սպանությունների մակարդակը աստղաբաշխական էր»[35], և «ամենաքիչ աստվածաբանական աշխարհիկ զարգացող ժողովրդավարությունները՝ ինչպիսիք են Ճապոնիան, Ֆրանսիան և Սկանդինավիան, ամենահաջողվածն էին այդ առումով»[36]։ Նրանք պնդում են հասարակության մեջ հասարակական կրոնականության աստիճանի և դիսֆունկցիայի[37] որոշակի ցուցանիշների միջև դրական հարաբերակցության մասին։ Նույն ամսագրում հրապարակված վերլուծությունը պնդում է, որ մի շարք մեթոդաբանական խնդիրներ խաթարում են հետազոտության մեջ որևէ հետազոտություն կամ եզրակացություն[38]։

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Աշխարհիկ_բարոյականություն&oldid=9806805» էջից