Վիքիպեդիա

Մարոկկոյի տնտեսություն

Մարոկկոյի տնտեսություն, համարվում է համեմատաբար ազատական տնտեսություն, որը ղեկավարվում է առաջարկի և պահանջարկի օրենքով։ 1993 թվականից ի վեր, արևմտյան աշխարհի բազմաթիվ փոփոխություններին համահունչ, Մարոկկոն հետևել է որոշակի տնտեսական հատվածների սեփականաշնորհման քաղաքականությանը, որոնք նախկինում գտնվում էին կառավարության ձեռքում[1]։ Մարոկկոն դարձել է Աֆրիկայի տնտեսական հարցերում հիմնական խաղացողը[2] և ՀՆԱ-ով աֆրիկյան 5-րդ խոշոր տնտեսությունն է։ Համաշխարհային տնտեսական ֆորումը իր Աֆրիկյան մրցունակության զեկույցում 2014–2015 թվականներին African Competitiveness Report 2014–2015.[3] համարեց Հյուսիսային Աֆրիկայի ամենամրցունակ տնտեսությունը։

Մարոկկոյի տնտեսություն
ազգային տնտեսություն Խմբագրել Wikidata
Ենթակատեգորիա• Համաշխարհային տնտեսություն
 • Աֆրիկայի տնտեսություն Խմբագրել Wikidata
ԵրկիրՄարոկկո Խմբագրել Wikidata
ՎայրՄարոկկո Խմբագրել Wikidata
Անվանական ՀՆԱ109 139 484 007,429 ԱՄՆ դոլար Խմբագրել Wikidata
Մեկ շնչի հաշվով անվանական ՀՆԱ3022 ԱՄՆ դոլար Խմբագրել Wikidata
ՀՆԱ (ԳՀ)298 504 406 107 միջազգային դոլար Խմբագրել Wikidata
Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ ԳՀ8225,027 միջազգային դոլար Խմբագրել Wikidata
Իրական ՀՆԱ-ի աճի տեմպ1,5±0,1 տոկոս Խմբագրել Wikidata
Ընդհանուր պահուստներ26 189 585 939 ԱՄՆ դոլար Խմբագրել Wikidata
Գնաճի մակարդակ1,8±0,1 տոկոս Խմբագրել Wikidata

Երկրի տնտեսական համակարգին բնորոշ է մեծ բացվածքը դեպի արտաքին աշխարհ։ Արաբական աշխարհում Մարոկկոն ունի երկրորդ ամենամեծ ոչ նավթային ՀՆԱ-ն՝ Եգիպտոսից հետո, 2017 թվականի դրությամբ։ 1980-ականների սկզբից ի վեր Մարոկկոյի կառավարությունը տնտեսական ծրագիր է իրականացրել՝ ուղղված տնտեսական աճի արագացմանը, որին աջակցում են Արժույթի միջազգային հիմնադրամը, Համաշխարհային բանկը և վարկատուների Փարիզի ակումբը։ 2018 թվականից[4] երկրի արժույթը՝ Մարոկկոյի դիրհամը, լիովին փոխարկելի է ընթացիկ հաշվի գործարքների համար, իրականացվել են ֆինանսական հատվածի բարեփոխումներ. իսկ պետական ձեռնարկությունները մասնավորեցվում են։

Ծառայությունների ոլորտը կազմում է ՀՆԱ-ի կեսից մի փոքր ավելին։ Արդյունաբերության ոլորտը բաղկացած է հանքարդյունաբերությունից, շինարարությունից և արտադրությունից։ Ամենաբարձր աճ գրանցած ոլորտները զբոսաշրջության, հեռահաղորդակցության և տեքստիլ ոլորտներն են։ Մարոկկոն, այնուամենայնիվ, դեռևս չափից դուրս կախված է գյուղատնտեսությունից, որը կազմում է ՀՆԱ-ի մոտ 14%-ը, սակայն աշխատում է Մարոկկոյի բնակչության 40-45%-ը։ Կիսաչորային կլիմայի պայմաններում դժվար է ապահովել լավ տեղումներ, իսկ Մարոկկոյի ՀՆԱ-ն տատանվում է՝ կախված եղանակից։

Հարկաբյուջետային խոհեմությունը թույլ է տվել համախմբվել, արդյունքում բյուջեի դեֆիցիտը, պարտքը նվազել են որպես ՀՆԱ-ի տոկոս։ Մարոկկոյի տնտեսության հիմնական ռեսուրսներն են գյուղատնտեսությունը, ֆոսֆատային հանքանյութերը և զբոսաշրջությունը։ Կարևոր է նաև ձկան և ծովամթերքի վաճառքը։ Արդյունաբերությունն ու հանքարդյունաբերությունը նպաստում են տարեկան ՀՆԱ-ի մոտ մեկ երրորդին։ Մարոկկոն ֆոսֆատների երրորդ խոշոր արտադրողն է աշխարհում (ԱՄՆ-ից և Չինաստանից հետո), և միջազգային շուկայում ֆոսֆատների գների տատանումները մեծապես ազդում են Մարոկկոյի տնտեսության վրա։ Զբոսաշրջությունը և աշխատողների տրանսֆերտները կարևոր դեր են խաղացել անկախությունից ի վեր։ Գործվածքի և հագուստի արտադրությունը աճող արտադրական հատվածի մի մասն է, որը կազմում է ընդհանուր արտահանման մոտավորապես 34%-ը 2002 թվականին, որտեղ աշխատում է արդյունաբերական աշխատուժի 40%-ը։ Կառավարությունը ցանկանում է ավելացնել արտահանումը 2001 թվականի 1,27 միլիարդ դոլարից մինչև 2010 թվականին 3,29 միլիարդ դոլար, և 2019 թվականին այն հասցրել է 5,7 միլիարդի։

Ներմուծման, հատկապես նավթի ներկրման բարձր արժեքը մեծ խնդիր է։ Մարոկկոն տուժում է կառուցվածքային գործազրկությունից և մեծ արտաքին պարտքից[[5]: Երիտասարդների գործազրկության մակարդակը 2021 թվականին կազմել է 27.2%: Աշխատատեղերի մոտ 80%-ը ոչ ֆորմալ է, իսկ եկամուտների բացերը շատ բարձր են։ 2021 թվականին Մարոկկոն Մարդկային զարգացման ինդեքսով (HDI) աշխարհի 191 երկրների մեջ զբաղեցրել է 123-րդ տեղը՝ զիջելով Ալժիրին (91-րդ) և Թունիսին (97-րդ)։ Այն Հյուսիսային Աֆրիկայի ամենաանհավասար երկիրն է, ըստ Oxfam ՀԿ-ի[6]

Մակրոտնտեսական միտում խմբագրել

Մարոկկոն բավականին կայուն տնտեսություն է՝ վերջին կես դարի ընթացքում շարունակական աճով։ 1960-ական թվականներին մեկ շնչի հաշվով ընթացիկ ՀՆԱ-ն աճել է 47%-ով՝ հասնելով 1970-ական թվականներին 274% աճի գագաթնակետին։ Այնուամենայնիվ, սա անկայուն դարձավ, և աճը կտրուկ նվազեց մինչև 8,2% 1980-ական թվականներին և 8,9% 1990-ական թվականներին[7]։

Սա Արժույթի միջազգային հիմնադրամի կողմից գնահատված շուկայական գներով Մարոկկոյի համախառն ներքին արդյունքի միտման գծապատկերն է՝ միլիոնավոր մարոկկոյան դիրհամ թվերով.[8]:

Տարի Համախառն ներքին արդյունք ԱՄՆ դոլար փոխարժեք Գնաճի ինդեքս
(2000=100)		 Մեկ շնչի հաշվով եկամուտ
(ԱՄՆ դոլար % )
1980 74,090 3.93 դիրհամ 33 8.87
1985 129,507 10.06 դիրհամ 53 3.72
1990 212,819 8.24 դիրհամ 67 5.17
1995 281,702 8.54 դիրհամ 91 5.03
2000 354,208 10.62 դիրհամ 100 3.73
2005 460,855 8.86 դիրհամ 107 4.68
2006 503,714 8.72 դիրհամ 72

Գնողունակության համարժեքության համեմատության համար ԱՄՆ դոլարը փոխանակվում է ավելի քան 8 դիրհամով։ 2009 թվականին միջին աշխատավարձը կազմել է 2,88 դոլար մեկ աշխատաժամանակի համար։ Հետևյալ աղյուսակում ներկայացված են 1980–2022 թվականների տնտեսական հիմնական ցուցանիշները։ 5%-ից ցածր գնաճը կանաչ գույնով է.[9]

Տարի ՀՆԱ
(մլրդ ԱՄՆ դոլար) 		ՀՆԱ մեկ շնչի հաշվով
(ԱՄՆ դոլար ) 		ՀՆԱ

(ԱՄՆ դոլար անվանական)

ՀՆԱ աճ
(իրական) 		Գնաճի մակարդակ
(Տոկոս) 		Գործազրկություն
(Տոկոս) 		Պետական պարտք
(ՀՆԱ % )
1980 31.4 1,615 23.8  3.8%  9.4% n/a n/a
1981  33.4  1,675  19.3  -2.8%  12.5% n/a n/a
1982  38.9  1,900  19.5  9.6%  10.5% n/a n/a
1983  40.2  1,918  17.6  -0.6%  6.2% n/a n/a
1984  43.4  2,025  16.1  4.3%  12.4% n/a n/a
1985  47.6  2,169  16.3  6.3%  7.7% n/a n/a
1986  52.6  2,342  21.5  8.3%  8.7% n/a n/a
1987  52.5  2,284  23.7  -2.5% 2.7% n/a n/a
1988  60.1  2,553  28.1  10.4% 2.4% n/a n/a
1989  63.9  2,654  28.9  2.4% 3.1% n/a n/a
1990  69.0  2,853  32.7  4.0%  6.0% n/a 70.5%
1991  76.4  3,103  34.9  7.2%  9.0% n/a  59.1%
1992  76.5  3,050  36.5  -2.1%  5.7% n/a  67.0%
1993  77.8  3,044  34.3  -0.7%  5.2% n/a  74.7%
1994  87.8  3,379  38.5  10.6%  5.1% n/a  69.3%
1995  84.8  3,215  42.2  -5.4%  6.1% 16.0%  72.2%
1996  97.1  3,628  46.7  12.4%  3.0%  15.5%  65.3%
1997  97.2  3,582  42.4  -1.6%  1.0%  15.4%  68.0%
1998  105.4  3,831  45.2  7.2%  2.7%  15.2%  64.5%
1999  108.1  3,873  45.1  1.1%  0.7%  14.0%  63.4%
2000  112.6  3,982  42.1  1.9%  1.9%  13.5%  64.9%
2001  123.6  4,311  42.7  7.3%  0.6%  12.3%  60.4%
2002  129.4  4,455  45.7  3.1%  2.8%  11.4%  59.4%
2003  139.9  4,751  56.3  6.0%  1.2%  11.5%  56.9%
2004  150.5  5,046  64.5  4.8%  1.5%  10.7%  54.4%
2005  160.3  5,306  67.5  3.3%  1.0%  11.0%  54.8%
2006  177.8  5,809  74.3  7.6%  3.3%  10.9%  50.6%
2007  189.1  6,099  85.5  3.5%  2.0%  9.7%  47.1%
2008  204.1  6,502  100.1  5.9%  3.9%  9.5%  42.0%
2009  214.1  6,736  100.5  4.2%  2.2%  9.0%  42.6%
2010  225.0  6,990  100.9  3.8%  0.9%  9.2%  45.3%
2011  241.7  7,418  109.7  5.2%  0.8%  8.5%  48.6%
2012  244.7  7,421  106.3  3.0%  0.8%  8.7%  52.3%
2013  256.1  7,674  115.6  4.5%  1.6%  9.5%  57.1%
2014  259.3  7,679  119.1  2.7%  0.4%  9.7%  58.6%
2015  269.8  7,905  110.4  4.3%  1.4%  9.2%  58.4%
2016  274.0  7,944  111.6  0.5%  1.5%  9.0%  60.1%
2017  285.6  8,193  118.5  5.1%  0.7%  10.6%  60.3%
2018  301.3  8,556  127.3  3.1%  1.6%  9.4%  60.5%
2019  315.6  8,868  128.9  2.9%  0.2%  10.2%  60.3%
2020  296.4  8,245  121.4  -7.2%  0.6%  12.2%  72.2%
2021  333.2  9,177  141.8  7.9%  1.4%  11.9%  68.9%
2022  359.7  9,808  130.9  0.8%  6.2%  11.1%  70.3%

Պատմություն խմբագրել

Տարիների ընթացքում Մարոկկոն իրականացրեց զարգացման մի շարք ծրագրեր, ձեռնարկեց տնտեսական բարեփոխումներ և հանդիպեց տարբեր մարտահրավերների, որոնք ազդել են նրա տնտեսական հետագծի վրա։ 1960-ական թվականներից մինչև մեր օրերը երկիրը ձգտել է հասնել կայուն տնտեսական աճի, նվազեցնել գործազրկության մակարդակը և բարելավել իր բնակչության կենսամակարդակը։

1960–1989 խմբագրել

Մարոկկոն 1960-ական թվականներին մշակեց մի շարք զարգացման ծրագրեր՝ տնտեսությունը արդիականացնելու և արտադրությունը մեծացնելու համար։ 1960–1964 թվականների հնգամյա պլանով զուտ ներդրումները կազմում էին մոտ 1,3 միլիարդ դոլար։ Պլանը նախատեսում էր 6,2% աճ, սակայն 1964 թվականին աճի տեմպը հասել էր ընդամենը 3%-ի։ Ծրագրի հիմնական շեշտը դրվել է գյուղատնտեսության ոլորտի զարգացման և արդիականացման վրա։ 1968–1972 թվականների զարգացման հնգամյա ծրագրով նախատեսվում էր ավելացնել գյուղատնտեսությունը և ոռոգումը։ Ծրագրում կարևոր տեղ է գրավել նաև տուրիստական արդյունաբերության զարգացումը։ Նպատակն էր հասնել ՀՆԱ-ի տարեկան 5% աճի տեմպերի. իրական աճի տեմպը փաստացի գերազանցել է 6%-ը։

1970-ական թվականների ընթացքում ներդրումները ներառում էին արդյունաբերության և զբոսաշրջության զարգացում։ 1973–1977 թվականի հնգամյա պլանը նախատեսում էր տարեկան 7,5% իրական տնտեսական աճ։ Զարգացման համար առանձնացված արդյունաբերությունները ներառում էին քիմիական նյութերը (հատկապես ֆոսֆորաթթու), ֆոսֆատի արտադրությունը, թղթե արտադրանքները և մետաղների արտադրությունը։ 1975 թվականին թագավոր Հասան II-ը հայտարարեց ներդրումների նպատակների 50%-ով ավելացման մասին՝ թույլ տալու համար գնաճի հետևանքները։ 1978–1980-ական թվականների ծրագիրը կայունացման և կրճատման ծրագիր էր, որը նախատեսված էր բարելավելու Մարոկկոյի վճարային հաշվեկշռի վիճակը։

1981–1985-ական թվականների հավակնոտ հնգամյա պլանը գնահատվում է ավելի քան 18 միլիարդ դոլար, որի նպատակն էր հասնել տարեկան 6,5% աճի տեմպերի։ Ծրագրի հիմնական առաջնահերթությունը մոտ 900,000 նոր աշխատատեղերի ստեղծումն էր և մենեջերների և աշխատողների վերապատրաստումը ժամանակակից գյուղատնտեսական և արդյունաբերական տեխնիկայի մեջ։ Մյուս հիմնական նպատակներն էին մեծացնել արտադրությունը գյուղատնտեսության և ձկնաբուծության ոլորտում՝ երկիրը պարենով ինքնաբավ դարձնելու համար, ինչպես նաև զարգացնել էներգետիկան, արդյունաբերությունը և զբոսաշրջությունը, որպեսզի Մարոկկոյին հնարավորություն ընձեռվի նվազեցնել իր կախվածությունը արտաքին վարկերից։ Ծրագիրը նախատեսում էր ոռոգվող հողերի զգալի ընդլայնում, հանրային աշխատանքների մեծացման ծրագրեր, ինչպիսիք են հիվանդանոցներն ու դպրոցները, ինչպես նաև տնտեսական ապակենտրոնացումն ու տարածաշրջանային զարգացումը 25 նոր արդյունաբերական պարկերի կառուցման միջոցով Կազաբլանկա-Կենիտրա մարդաշատ ափամերձ տարածքից դուրս։ Արդյունաբերական խոշոր նախագծերը ներառում էին ֆոսֆորաթթվի գործարաններ, շաքարավազի վերամշակման գործարաններ, հանքեր՝ կոբալտի, ածխի, արծաթի, կապարի և պղնձի հանքավայրերը շահագործելու համար և նավթի թերթաքարերի մշակում[10]։

1990–2000 խմբագրել

 
Մարոկկոյի ՀՆԱ-ի աճը (1990–2005)

Մարոկկոյի տնտեսական քաղաքականությունը մակրոտնտեսական կայունություն բերեց երկրին 1990-ական թվականների սկզբին, բայց չխթանեց բավարար աճ՝ նվազեցնելու գործազրկությունը, չնայած տնտեսությունը դիվերսիֆիկացնելու Մարոկկոյի կառավարության շարունակական ջանքերին[11]։ Երաշտի պայմանները ճնշեցին գործունեությունը գյուղատնտեսության առանցքային հատվածում և նպաստեցին 1999 թվականին տնտեսական աճի դանդաղմանը։ Բարենպաստ անձրևների պատճառով Մարոկկոյին 2000 թվականի համար 6% աճ է գրանցել։ Տնտեսության նախապատրաստում է ԵՄ-ի հետ ավելի ազատ առևտրի համար,և կրթության բարելավում և օտարերկրյա ներդրումների ներգրավում Մարոկկոյի երիտասարդ բնակչության կենսամակարդակի և աշխատանքի հեռանկարների բարելավման համար։

Մակրոտնտեսական կայունությունը՝ զուգորդված համեմատաբար դանդաղ տնտեսական աճի հետ, բնութագրել է Մարոկկոյի տնտեսությունը 2000-2005 թվականներին։ Այդ ժամանակաշրջանում կառավարությունը մի շարք կարևոր տնտեսական բարեփոխումներ է իրականացրել։ Տնտեսությունը, սակայն, մնաց չափազանց կախված գյուղատնտեսության ոլորտից։ Մարոկկոյի առաջնային տնտեսական մարտահրավերը աճի արագացումն էր՝ գործազրկության բարձր մակարդակը նվազեցնելու նպատակով։ Կառավարությունը 2002 թվականին շարունակեց հեռահաղորդակցության ոլորտի ազատականացումը, ինչպես նաև նավթի և գազի որոնման կանոնները։ Այս գործընթացը սկսվեց 1999 թվականին երկրորդ GSM լիցենզիայի վաճառքով։ 2003 թվականին կառավարությունը սեփականաշնորհումից ստացված եկամուտն օգտագործում էր աճող ծախսերը ֆինանսավորելու համար։ Չնայած Մարոկկոյի տնտեսությունն աճեց 2000-ական թվականների սկզբին, դա բավարար չէր աղքատությունը զգալիորեն նվազեցնելու համար[10]։

Արտարժույթի փոխարժեքի խարիսխի և լավ կառավարվող դրամավարկային քաղաքականության միջոցով Մարոկկոն վերջին տասնամյակում գնաճի տեմպերը պահպանեց արդյունաբերական երկրների մակարդակներին։ 2000 և 2001 թվականներին գնաճը եղել է 2%-ից ցածր։ Չնայած արտահանողների կողմից հնչող քննադատություններին առ այն, որ դիրհամը կտրուկ գերարժևորվել է, ընթացիկ հաշվի դեֆիցիտը մնում է փոքր։ Արտարժութային պահուստները հզոր էին՝ 2001 թվականի վերջին ավելի քան 7 միլիարդ դոլար պահուստներով։ Արտարժութային հզոր պահուստների և արտաքին պարտքի ակտիվ կառավարման համադրությունը Մարոկկոյին հնարավորություն տվեց սպասարկել իր պարտքը։ Ներկայիս արտաքին պարտքը կազմում է մոտ 16,6 մլրդ դոլար։Africa:: Morocco — The World Factbook - Central Intelligence Agency

Տնտեսական աճը եղել է անկանոն և համեմատաբար դանդաղ՝ մասամբ գյուղատնտեսության ոլորտի վրա չափից ավելի կախվածության հետևանքով։ Գյուղատնտեսական արտադրությունը չափազանց ենթակա է տեղումների մակարդակին և տատանվում է ՀՆԱ-ի 13%-20%-ի սահմաններում։ Հաշվի առնելով, որ Մարոկկոյի բնակչության 36%-ն ուղղակիորեն կախված է գյուղատնտեսական արտադրությունից, երաշտները խիստ բացասական ազդեցություն են ունենում տնտեսության վրա։ Երկու անընդմեջ երաշտը հանգեցրեց իրական ՀՆԱ-ի 1% անկմանը 1999 թվականին և լճացմանը 2000 թվականին։ 2000-2001 թվականների սեզոնի ընթացքում ավելի լավ անձրևները բերեցին 6,5% աճի 2001 թվականին։ 2006 թվականին աճը գերազանցեց 9%-ը։

Վերջին տարիներին կառավարությունը մի շարք կառուցվածքային բարեփոխումներ է իրականացրել։ Ամենահեռանկարային բարեփոխումները եղել են հեռահաղորդակցության ոլորտի ազատականացման ոլորտում։ 2001 թվականին գործընթացը շարունակվեց Maroc Telecom պետական օպերատորի 35%-ի մասնավորեցմամբ։ Մարոկկոն հայտարարեց երկու հաստատուն լիցենզիաներ վաճառելու պլանների մասին 2002 թվականին։ Մարոկկոն նաև ազատականացրել է նավթի և գազի որոնման կանոնները և արտոնություններ է տվել խոշոր քաղաքների հանրային ծառայությունների համար։ Մարոկկոյում մրցութային գործընթացը գնալով ավելի թափանցիկ է դառնում։ Շատերը, սակայն, կարծում են, որ տնտեսական բարեփոխումների գործընթացը պետք է արագացվի, որպեսզի քաղաքային գործազրկությունը 20%-ից ցածր ներկայիս ցուցանիշից ցածր լինի։

Զարգացումներ խմբագրել

Macroeconomic indicators
 
ՀՆԱ (Գնողունակության համարժեքություն PPP) ԱՄՆ դոլար 314.5 մլրդ (2018)
ՀՆԱ աճ 5.7% (2009.)
ՀՆԱ մեկ շնչի հաշվով, Գնողունակության համարժեքություն PPP US$8,930 (2018 est.)
Համախառն ազգային եկամուտ (PPP) ԱՄն դոլար 3,990 (2009)
Գնաճ 1.8% (2018)
Gini index 40.0 (2005)
Գործազրկություն 9.1% (2008)
Մարդկային զարգացման ինդեքս շահույթ 0.646 (2007)
Աշխատուժ 11.5 million (2008)
Աղքատություն 15% (2008)
 
50 դիրհամ

Մարոկկոյի առողջ տնտեսական կառավարումը վերջին տարիներին տվել է ուժեղ աճ և ներդրումային աստիճան, և այն տպավորիչ կերպով դիմակայում է համաշխարհային ճգնաժամի բացասական ազդեցություններին։ Մարոկկոն այժմ լուծում է մշտական սոցիալական խնդիրները՝ նվազեցնելով բացարձակ աղքատության մակարդակը, ներդրումներ կատարելով մարդկային կապիտալում որակյալ կրթության միջոցով, ընդլայնելով խմելու ջրի հասանելիությունը և կապելով գյուղական շրջանները շուկաներին՝ ճանապարհների ներդրումների միջոցով։

Մարոկկոն բախվում է մարդկային զարգացման արդյունքների հետ կապված մարտահրավերների՝ չնայած վերջին տասնամյակի առաջընթացին։ Անգրագիտության ընդհանուր մակարդակը և միջնակարգ կրթության հասանելիության գենդերային անհավասարությունը մնում են բարձր, և երկիրը շարունակում է վատ արդյունքներ ունենալ մանկական և մայրական մահացության առումով։ Այն նաև պետք է դիվերսիֆիկացնի իր տնտեսությունը, դառնա ավելի մրցունակ և ավելի ինտեգրվի համաշխարհային տնտեսությանը, եթե ցանկանում է հասնել աճի ավելի բարձր մակարդակների։

Կառավարությունն ընդունել է այս մարտահրավերը և իրականացրել իրավական, քաղաքականության և ինստիտուցիոնալ արդիականացման հավակնոտ գործընթաց, որն ունի քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական լայնածավալ հարթություններ։ Այն նախագծել և այժմ իրականացնում է նոր ոլորտային ռազմավարությունների համապարփակ փաթեթ, որոնք արձագանքում են ընդհանուր ազգային տեսլականին և ուղղված են զարգացման մարտահրավերներին՝ հստակ, չափելի նպատակներով և ցուցանիշներով։

Կառավարության կոշտ բարեփոխումները և կայուն տարեկան աճը տարածաշրջանում 4-5% 2000-2007 թվականը, ներառյալ 4,9% տարեկան աճը 2003-2007 թվականներին, Մարոկկոյի տնտեսությունը շատ ավելի կայուն է, քան ընդամենը մի քանի տարի առաջ։ Տնտեսական աճը շատ ավելի դիվերսիֆիկացված է, երբ զարգանում են սպասարկման և արդյունաբերական նոր բևեռներ, ինչպիսիք են Կասաբլանկան և Տանժերը։ Գյուղատնտեսության ոլորտը վերականգնվում է, ինչը լավ տեղումների հետ համատեղ 2009 թվականին հանգեցրեց ավելի քան 20% աճի։

2008 թվական խմբագրել

2008 թվականի հուլիսին հրապարակված հայտարարության մեջ ԱՄՀ-ն Մարոկկոն անվանեց «տարածաշրջանի զարգացման հենասյուն» և շնորհավորեց թագավոր Մուհամմեդ VI-ին և Կենտրոնական բանկին Մարոկկոյի շարունակական ուժեղ տնտեսական առաջընթացի և դրամավարկային քաղաքականության արդյունավետ կառավարման համար[12]։

Մարոկկոյի ֆինանսների նախարարի խոսքով, 2008 թվականին Մարոկկոյի տնտեսությունը աճել է 6,5 տոկոսով։ Թեև կանխատեսումը փոքր-ինչ ցածր էր ավելի վաղ կանխատեսված 6,8% աճից, այն դեռևս մնում էր բավականին ձեռքբերում՝ հաշվի առնելով հանգամանքները։ 2007 թվականին ՀՆԱ-ի աճը կազմել է ընդամենը 2,2%՝ երկարատև երաշտի հետևանքով առաջացած վատ բերքի պատճառով. Մարոկկոյում 2007 թվականին գրանցվել է ոչ գյուղատնտեսական ՀՆԱ-ի 6,6 տոկոս աճ։ Ակնկալվում էր, որ 2008 թվականին գնաճը կհասնի 2,9 տոկոսի՝ էներգիայի թանկացման պատճառով[13]։ Համաշխարհային տնտեսության հետզհետե ավելի բարդ իրավիճակում ԱՄՀ-ն ակնկալում էր Մարոկկոյի տնտեսության շարունակական ոչ գյուղատնտեսական ընդլայնում։

Համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամը միայն սահմանափակ ազդեցություն ունեցավ Մարոկկոյի տնտեսության վրա։ Մարոկկոյի վրա կարող էր ազդել միջազգային տնտեսության դանդաղումը, որը ազդված էր համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամով, և որի առավելագույն ազդեցությունը ազգային տնտեսության վրա կարող էր նվազեցնել ՀՆԱ-ի աճի տեմպերը առնվազն մեկ կետով 2009 թվականին, ըստ Bank Al-Maghrib-ի[14]։

2008 թվականի հուլիսին հրապարակված զեկույցում ԱՄՀ-ն նշել է, որ Մարոկկոյի ֆինանսական հատվածը կայուն է ցնցումների նկատմամբ, և որ վերջին տարիների հարկաբյուջետային համախմբման ուշագրավ ջանքերը թույլ են տվել Մարոկկոյի տնտեսությանը կլանել միջազգային բարդ տնտեսական պայմանների ազդեցությունը և համաշխարհային գների աճը հիմնական ապրանքների համար, ինչպիսիք են նավթը և էներգիան։ Միջազգային տնտեսական փորձագետները գիտակցում են, որ Մարոկկոյի օրինակելի տնտեսական ցուցանիշները շահավետ են ոչ միայն մարոկկացիների, այլ նաև Մաղրիբում ապրող մոտ 90 միլիոն մարդկանց համար։

Ակնկալվում էր, որ Մարոկկոն կփակի 2008 թվականը բյուջետային հավելուրդով, որը տատանվում էր 3 միլիարդ MAD-ից մինչև 3,5 միլիարդ MAD (348 միլիոն դոլարից մինչև 407 միլիոն դոլար) միջև[34], չնայած ծանր միջազգային համատեքստին, որը նշանավորվում էր ծանր տնտեսական ճգնաժամով։ 2008 թվականի նոյեմբերի վերջին պետական բյուջեն գրանցել է 3,2 միլիարդ դրամ (372 միլիոն դոլար) հավելուրդ, մինչդեռ 2009 թվականի նոյեմբերի վերջին բյուջեի հավելուրդը կանխատեսվում է 6,9 միլիարդ դրամ (803 միլիոն դոլար)[15]։

Տնտեսության դիվերսիֆիկացիան ներառում է ոչ գյուղատնտեսական հատվածի զարգացման բազմաբնույթ մոտեցում, ներառյալ արդյունաբերության, զբոսաշրջության և ծառայությունների աութսորսինգում հատուկ ոլորտային գոտիների ստեղծումը։ Բացի այդ, 2009 թվականին կառավարության, բանկային հատվածի և որոշ գոտիներ զարգացնող ընկերությունների միջև ստորագրված նոր ծրագրային պայմանագրով նախատեսվում են բարեփոխումներ բարձրագույն կրթական համակարգի և բիզնես օրենսդրության մեջ։ Մոտեցումը ներառում է նաև փոքր բիզնեսի զարգացման և արտաքին շուկաների զարգացման ավելի լավ պահպանում։ Նպատակն էր մինչև 2015 թվականը դառնալ Վիետնամի պես զարգացող արդյունաբերական երկիր[15]։

2006 2007 2008 2009
Մաղրեբի ՀՆԱ աճ 4.3 4.3 5.5 4.9
Մարոկկոյի տնտեսություն, ՀՆԱ աճ 7.8 2.7 6.5 5.5
Ալճիրի տնտեսություն, ՀՆԱ աճ 2.0 4.6 4.9 4.5
Թունիսի տնտեսություն, ՀՆԱ աճ 5.5 6.3 5.5 5.0

2009 խմբագրել

2007 թվականի երաշտի հետևանքով տուժած գյուղատնտեսության ոլորտի վերականգնման շնորհիվ 2008 թվականին տնտեսությունն աճել է 5,6 տոկոսով, իսկ 2009 թվականին կանխատեսվում է 5,7 տոկոս աճ, թեև նրա մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ն ցածր է` համեմատած նմանատիպ վարկանիշ ունեցող երկրների հետ։ Թագավոր Մոհամմեդ VI-ը վերջերս սկսել է երկու ազգային տնտեսական ռազմավարություն՝ Plan Maroc Vert և Plan Emergence: Առաջինը նպատակ ունի ստեղծել 1,5 միլիոն աշխատատեղ գյուղատնտեսության ոլորտում և ավելացնել շուրջ 7,65 միլիարդ եվրո ՀՆԱ-ին մինչև 2020 թվականը 10,8 միլիարդ եվրո ներդրումների միջոցով, ստեղծվելու էին նոր արդյունաբերական գոտիներ և խթանեին ուսուցումը արդյունավետությունը բարձրացնելու համար։ Բացի այդ, ֆոսֆատների արտադրությունը, որը կազմում էր 2008 թվականի արտահանման ավելի քան մեկ երրորդը, զարգանում է ավելի մեծ արժեքով։

Ակնկալվում էր, որ Մարոկկոյի տնտեսությունը 2009 թվականի առաջին եռամսյակում կունենա 6,6% աճ՝ նախորդ եռամսյակի 4,8%-ի դիմաց՝ շնորհիվ վերջին հինգ տարիների միջինից բարձր գյուղատնտեսական արշավի հեռանկարների[17][18]։

2008 թվականի դեկտեմբերի վերջին տեղումները 106%-ով գերազանցել են սովորական տարվանը։ Այս ավելցուկը օգուտ է բերել բոլոր գյուղատնտեսական շրջաններին և գյուղատնտեսության համար նախատեսված ամբարտակներում կուտակվող ջրի քանակը հասցրել 40,7%-ի։ Այս պայմաններում և հաշվի առնելով 70 մլն կվինտալ հացահատիկային արշավը, 2009 թվականի առաջին եռամսյակում գյուղատնտեսության ավելացված արժեքը կարող էր աճել 22,2%-ով, այդպիսով 2,9%-ով նպաստելով ազգային տնտեսական աճին[17][18]։

Մարոկկոյի հիմնական առևտրային գործընկերների միջև ակտիվության նվազման պատճառով 2009 թվականին Մարոկկո ուղղված ապրանքների արտաքին պահանջարկը չափավոր դանդաղել է 2008 թվականի 9% աճի համեմատ։ Այս միտումը կարող էր շարունակվել 2009 թվականի 1-ին եռամսյակում՝ 2%-ից ոչ ավելի աճի տեմպերով։

2019 խմբագրել

2019 թվականի հունիսին Մարոկկոն երկու համաձայնագիր է ստորագրել՝ Տնտեսական և սոցիալական զարգացման արաբական հիմնադրամից 237 միլիոն դոլարի վարկ ստանալու համար։ Վարկը վերցվել է երկու ներդրումային ծրագրերի ֆինանսավորման համար[19]։

2020 խմբագրել

Տնտեսական ճակատում COVID-19-ի ցնցումը Մարոկկոյի տնտեսությունը մղել է 1995 թվականից ի վեր իր առաջին ռեցեսիայի մեջ։ 2020 թվականի երկրորդ եռամսյակում տնտեսական արտադրանքը կրճատվել է 15,1%-ով, հիմնականում շրջափակման, բայց նաև արտահանման կտրուկ կրճատման հետևանքով, որն առաջացել է համաճարակի պատճառով գլոբալ արժեշղթաների խախտմամբ և զբոսաշրջությունից ստացվող եկամուտների զրոյացման պատճառով։ Համաճարակի հետևանքով առաջացած առաջարկի և պահանջարկի ցնցումը ավելացել է սաստիկ երաշտի պատճառով գյուղատնտեսական արտադրության անկմամբ։ Թեև ակտիվությունն աճել է 2020 թվականի երրորդ և չորրորդ եռամսյակներում, կառավարության նախնական գնահատականները ցույց են տալիս, որ Մարոկկոյի իրական ՀՆԱ-ն 2020 թվականին կրճատվել է 7%-ով, ինչը հանգեցրել է գործազրկության աճի 9,2%-ից մինչև 11,9%[20]։

Տնտեսական աճ խմբագրել

Մարոկկոն բավականին կայուն տնտեսություն է՝ վերջին կես դարի ընթացքում շարունակական աճով։ Ընթացիկ մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն աճել է 47%-ով վաթսունականներին՝ հասնելով 70-ականների գագաթնակետին 274%-ի։ Այնուամենայնիվ, սա անկայուն էր, և աճը կտրուկ նվազեց մինչև 8,2% 80-ական թվականներին և 8,9% 90-ական թվականներին։

Ակնկալվում էր, որ իրական ՀՆԱ-ի աճը կկազմի միջինը 5,5% 2009-13 թվականներին՝ նկատի ունենալով զբոսաշրջության և ոչ գյուղատնտեսական արդյունաբերության հեռանկարները, քանի որ պահանջարկի աճը Եվրագոտում։ Աճը շատ ցածր էր 8-10% մակարդակից, որն անհրաժեշտ է աղքատության և գործազրկության վրա մեծ ազդեցություն ունենալու համար։ Տնտեսական աճը ժամանակ առ ժամանակ խոչընդոտվել է նաև պարբերական երաշտների ազդեցությամբ՝ ազդելով գյուղատնտեսական սեկտորի վրա, որը երկրի ամենամեծ գործատուն է[21]։

Մարոկկոյի ՀՆԱ աճ(IMF)[22] 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2004–2010
Մարոկկոյի ՀՆԱ (PPP) 101.904 108.171 120.365 126.943 138.177 148.109 159.007
Մարոկկոյի ՀՆԱ (անվանական) 56.948 59.524 65.640 75.116 90.470 97.68 106.59
Մարոկկոյի ՀՆԱ (PPP) մեկ շնչի հաշվով 3,409 3,585 3,945 4,093 4,432 4,725 5,025
ՀՆԱ-ի աճի տոկոսը 4.8 3.0 7.8 2.7 6.5 4.4 4.4 5.2%
Պետական պարտք(ՀՆԱ տոկոս)[23] 59.4 63.1 58.1 53.6 51.9 51.8 50.1

Գյուղատնտեսություն խմբագրել

Գյուղատնտեսությունում աշխատում է Մարոկկոյի աշխատուժի մոտ 40%-ը։ Ատլանտյան օվկիանոսի ափին, որտեղ կան ընդարձակ հարթավայրեր, աճեցնում են ձիթապտուղ, ցիտրուսային մրգեր և գինու խաղող՝ հիմնականում արտեզյան հորերից մատակարարվող ջրով։ Անասնաբուծությունն աճում է, իսկ անտառները տալիս են խցան, կահույքի փայտ և շինանյութ։ Ծովային բնակչության մի մասը ձկնորսություն է անում իր ապրուստի համար։ Ագադիրը, Էսաուիրան, Էլ Ջադիդան և Լարաչը կարևոր նավահանգիստներից են։ Հյուսիս-արևելքի անձրևոտ հատվածներում գարի, ցորեն և այլ հացահատիկային կուլտուրաներ կարելի է աճեցնել առանց ոռոգման[24]։

2018 թվականին Մարոկկոն արտադրել է

  • 7,3 միլիոն տոննա ցորեն (աշխարհում 20-րդ ամենամեծ արտադրողը);
  • 3,7 միլիոն տոննա շաքարի ճակնդեղ, որն օգտագործվում է շաքարի և էթանոլի արտադրության համար.
  • 2,8 մլն տոննա գարի (աշխարհում 15-րդ ամենամեծ արտադրողը);
  • 1,8 միլիոն տոննա կարտոֆիլ;
  • 1,5 միլիոն տոննա ձիթապտուղ (աշխարհի 3-րդ խոշորագույն արտադրողը՝ Իսպանիայից և Իտալիայից հետո);
  • 1,4 միլիոն տոննա լոլիկ (աշխարհում 15-րդ ամենամեծ արտադրողը);
  • 1,2 միլիոն տոննա մանդարին (աշխարհի 4-րդ խոշորագույն արտադրողը, զիջելով Չինաստանին, Իսպանիային և Թուրքիային);
  • 1 միլիոն տոննա նարինջ (աշխարհում 15-րդ ամենամեծ արտադրողը);
  • 954 հազար տոննա սոխ;
  • 742 հազար տոննա ձմերուկ;
  • 696 հազար տոննա խնձոր;
  • 616 հազար տոննա շաքարեղեգ;
  • 500 հազար տոննա սեխ;
  • 480 հազար տոննա գազար;
  • 451 հազար տոննա խաղող;

3*19 հազար տոննա բանան;

  • 256 հազար տոննա չիլի պղպեղ;
  • 128 հազար տոննա թուզ (աշխարհում 3-րդ ամենամեծ արտադրողը, զիջելով միայն Թուրքիային և Եգիպտոսին);

Ինչպես նաև գյուղատնտեսական այլ ապրանքների ավելի փոքր քանակներ[25]։

Հողատարածք խմբագրել

Մարոկկոն օժտված է բազմաթիվ շահագործվող ռեսուրսներով։ Մոտավորապես 85,000 քառակուսի կիլոմետր (33,000 քառակուսի մղոն) վարելահողով և ընդհանուր առմամբ բարեխառն միջերկրածովյան կլիմայով, Մարոկկոյի գյուղատնտեսական ներուժը համընկնում է արաբական կամ աֆրիկյան մի քանի այլ երկրների հետ։ Այն արաբական քիչ երկրներից է, որն ունի սննդամթերքի արտադրության մեջ ինքնաբավության հասնելու ներուժ։ Սովորական տարում Մարոկկոն արտադրում է ներքին սպառման համար անհրաժեշտ հացահատիկի երկու երրորդը (հիմնականում՝ ցորեն, գարի և եգիպտացորեն)։

Մարոկկոն ցիտրուսային մրգեր և բանջարեղեն է արտահանում եվրոպական շուկա։ Զարգացած է նրա գինեգործությունը, ընդլայնվում է կոմերցիոն մշակաբույսերի (բամբակ, շաքարեղեգ, շաքարի ճակնդեղ և արևածաղկի) արտադրությունը։ Ավելի նոր մշակաբույսեր, ինչպիսիք են թեյը, ծխախոտը և սոյայի հատիկները, անցել են փորձնական փուլը, Ղարբի բերրի դաշտը բարենպաստ է դրանց մշակության համար։ Մարոկկոն ակտիվորեն զարգացնում է իր ոռոգման ներուժը, որն ի վերջո կոռոգի ավելի քան 2,5 միլիոն ակր (1 միլիոն հեկտար)։

Երաշտ խմբագրել

Տեղումները մշտական խնդիր են, որը առաջացնում է երաշտ կամ հանկարծակի ջրհեղեղներ։ 1995 թվականին Մարոկկոյի երեսուն տարվա ամենասարսափելի երաշտը ստիպեց Մարոկկոյին հացահատիկ ներկրել և բացասաբար ազդեց տնտեսության վրա։ Մեկ այլ երաշտ տեղի է ունեցել 1997 թվականին, և մեկը՝ 1999–2000 թվականներին։ Երաշտի պատճառով եկամուտների կրճատումը հանգեցրեց ՀՆԱ-ի 7,6%-ով նվազմանը 1995 թվականին, 2,3%-ով 1997 թվականին և 1,5%-ով 1999 թվականին։ Երաշտի միջև ընկած տարիներին լավ անձրևները շուկա բերեցին բարձր բերք։ 2001 թվականին լավ տեղումները հանգեցրին ՀՆԱ-ի 5% աճի։

Երաշտի վտանգը միշտ առկա է և դեռ կտրուկ ազդում է Մարոկկոյի տնտեսության վրա։ Հատկապես, հացահատիկի բերքատվությունը դեռևս կախված է տարեկան տեղումների տատանումներից։ Հացահատիկային բույսերը կազմում են գյուղատնտեսական ավելացված արժեքի հիմնական մասը։ Հացահատիկի բերքատվությունը որոշում է ոչ միայն գյուղատնտեսության ոլորտում ավելացված ընդհանուր արժեքը, և տնտեսական աճը։

Կանեփ խմբագրել

Մարոկկոն հետևողականորեն դասվում է կանեփի աշխարհի խոշորագույն արտադրողների և արտահանողների շարքին, և դրա մշակումն ու վաճառքը տնտեսական հիմք են ապահովում Հյուսիսային Մարոկկոյի մեծ մասի համար։ Կանեփը սովորաբար վերամշակվում է հաշիշի։ Այս ակտիվությունը ներկայացնում է Մարոկկոյի ՀՆԱ-ի 0,57%-ը։ 2003 թվականին ՄԱԿ-ի հետազոտությունը գնահատել է կանեփի աճեցումը մոտ 1340 կմ2 (520 քառակուսի մղոն) Մարոկկոյի հինգ հյուսիսային նահանգներում։ Սա կազմում էր հետազոտված տարածքի ընդհանուր տարածքի 10%-ը և վարելահողերի 23%-ը և Մարոկկոյի ընդհանուր վարելահողերի 1%-ը[26]։ 2021 թվականի մայիսի 26-ին Մարոկկոյի խորհրդարանը քվեարկեց օրինականացնելու կանեփի օգտագործումը բժշկական, ինչպես նաև կոսմետիկ և արդյունաբերական նպատակներով[27]։

Մարոկկոն 1988 թվականի ՄԱԿ-ի թմրամիջոցների մասին կոնվենցիայի մասնակից է, և 1992 թվականին Մարոկկոն ընդունել է օրենսդրություն, որը նախատեսված է այն իրականացնելու համար, իսկ թմրամիջոցների դեմ պայքարի իր ազգային ռազմավարությունը, որը ձևակերպվել է Թմրամիջոցների դեմ պայքարի ազգային կոմիտեի կողմից, ընդունվել է 2005 թվականին։ Նույն թվականին Թմրամիջոցների վերահսկման միջազգային խորհուրդը գովաբանեց Մարոկկոյի կառավարությանը իր տարածքում կանեփի բույսի աճեցումն արմատախիլ անելու ջանքերի համար, ինչը հանգեցրել է նրան, որ Ռիֆի տարածաշրջանում կանեփի խեժի ընդհանուր պոտենցիալ արտադրությունը նախորդ տարվա համեմատ նվազել է 10%-ով։ Միևնույն ժամանակ, խորհուրդը կոչ արեց միջազգային հանրությանը հնարավորինս աջակցելու նրա ջանքերին[28]։

2010-ական թվականների սկզբից բանավեճ է ծավալվում կանեփի ապաքրեականացման վերաբերյալ[29]։ Ապաքրեականացման ջատագովներից են հզոր քաղաքական կուսակցությունները, ինչպիսիք են «Իսթիքլալ» կուսակցությունը[30] և «Իրականություն և արդիականություն» կուսակցությունը[31]։

Ձկնորսություն խմբագրել

Մարոկկոյի ձկնորսական արդյունաբերությունը եկամտի առաջատար աղբյուր է, որը կազմում է գյուղատնտեսության 56%-ը և ընդհանուր արտահանման 16%-ը։ Երկար ժամանակ արդյունաբերությունը երկրի համար եղել է տնտեսական հենասյուն[32]։ Թագավորությունը համարվում է Աֆրիկայի ամենամեծ ձկան շուկան՝ 2001 թվականին 1,084,638 ընդհանուր որսով։

Արդյունաբերություն խմբագրել

 
Մարոկկոյի ՀՆԱ-ն ըստ ոլորտների (1980–2007)

Մարոկկոյի արդյունաբերական հատվածը պատրաստ է շարունակել այն ուժեղ աճը, որը վայելում էր վերջին տարիներին։ Արդյունաբերական ակտիվությունը 2007 թվականին գրանցել է 5,5% աճ՝ չնչին աճ 2006 թվականի համեմատ, երբ ոլորտն աճել էր 4,7%-ով։ Ոլորտում ավելացված արժեքը 2007 թվականին աճել է 5.6%-ով։ Ընդհանուր առմամբ արդյունաբերական ակտիվության ներդրումը ՀՆԱ-ում տատանվում է մոտ 25%-35% ամեն տարի՝ կախված գյուղատնտեսության ոլորտի կատարողականից։ Արդյունաբերության հատվածը 2007 թվականին կազմել է զբաղվածության մոտ 21.1%-ը, և ոլորտը գործազրկությունը զսպելու կառավարության ջանքերի հիմնական բաղադրիչն է։ Ոլորտը ներգրավում է նաև ՕՈՒՆ-ի բարձր մակարդակ, և իշխանությունները հայտարարել են ներդրումային միջավայրի բարելավման նախաձեռնությունների մասին՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով օֆշորինգային գործունեությանը, ավտոմոբիլային, ավիացիոն, էլեկտրոնիկայի, սննդի վերամշակման, ծովային արտադրանքներին և տեքստիլներին։ Արդյունաբերական այլ կարևոր ոլորտները ներառում են հանքարդյունաբերությունը, քիմիական նյութերը, շինանյութերը և դեղագործությունը։ Մարոկկոյի արդյունաբերական հատվածի ապագան պայծառ է թվում, հատկապես, քանի որ նոր նախաձեռնությունները նրան դարձնում են ավելի գլոբալ մրցունակ տարբեր ոլորտներում[33]։

Արտադրություն խմբագրել

 
Կաշեգործարաններ Մարաքեշում

Արտադրական արդյունաբերությունը կազմում է ՀՆԱ-ի մոտ մեկ վեցերորդը և կայուն աճում է իր կարևորությունը տնտեսության մեջ։ Մարոկկոյի արդյունաբերական կազմի երկու հատկապես կարևոր բաղադրիչներն են արտահանման համար հումքի վերամշակումը և ներքին շուկայի համար սպառողական ապրանքների արտադրությունը։ Շատ գործողություններ թվագրվում են գաղութատիրության ժամանակաշրջանով։ Մինչև 1980-ական թվականների սկիզբը կառավարության ներգրավվածությունը գերիշխող էր, և հիմնական շեշտը դրված էր ներմուծման փոխարինման վրա։ Այդ ժամանակից ի վեր շեշտը փոխվել է պետական գործունեության մասնավորեցման և նոր մասնավոր ներդրումների ներգրավման վրա, ներառյալ օտարերկրյա աղբյուրները։

Ֆոսֆատի հանքաքարի վերամշակումը պարարտանյութերի և արտահանման համար ֆոսֆորական թթվի վերածումը խոշոր տնտեսական գործունեություն է։ Կարևոր է նաև արտահանման համար սննդի վերամշակումը (ձկան, թարմ բանջարեղենի և մրգերի պահածոյացում), ինչպես նաև ներքին կարիքների համար (ալյուր և շաքարի վերամշակում), իսկ տեքստիլի և հագուստի արտադրությունը՝ օգտագործելով տեղական արտադրության բամբակ և բուրդ, օտարերկրյա արտադրության հիմնական աղբյուրն է։ Մարոկկոյի երկաթի և պողպատի արդյունաբերությունը փոքր է, բայց ապահովում է երկրի ներքին կարիքների զգալի մասը։

Արտադրական ոլորտն արտադրում է թեթև սպառողական ապրանքներ, հատկապես սննդամթերք, խմիչքներ, տեքստիլ, լուցկի և մետաղական և կաշվե իրեր։ Ծանր արդյունաբերությունը հիմնականում սահմանափակվում է նավթի վերամշակմամբ, քիմիական պարարտանյութերով, ավտոմեքենաների և տրակտորների հավաքմամբ, ձուլման աշխատանքներով, ասֆալտով և ցեմենտով։ Վերամշակված գյուղմթերքներից և սպառողական ապրանքներից շատերը հիմնականում տեղական սպառման համար են, սակայն Մարոկկոն արտահանում է պահածոյացված ձուկ և մրգեր, գինի, կաշվե իրեր և տեքստիլ, ինչպես նաև մարոկկոյի ավանդական ձեռագործ արհեստներ, ինչպիսիք են գորգերը, նաև արույրը, պղինձը, արծաթը և փայտե գործիքները։ .

Արտադրական հատվածում սեփականությունը հիմնականում մասնավոր է։ Կառավարությանն է պատկանում ֆոսֆատ-քիմիական պարարտանյութերի արդյունաբերությունը և շաքարավազի արտադրության հզորության մեծ մասը՝ գործընկերության կամ համատեղ ֆինանսավորման միջոցով։ Այն նաև խոշոր մասնակից է մեքենաների և բեռնատարների հավաքման արդյունաբերության և անվադողերի արտադրության մեջ։

Ավտոմոբիլային արտադրանք խմբագրել

Ավտոմոբիլային ոլորտն արդեն Մարոկկոյի արտահանման առաջատար ոլորտն է և Թագավորությունը դարձրել է առաջատար ավտոարտադրող Աֆրիկայում։ Համաշխարհային տնտեսության մեջ Թագավորության արագ ինտեգրմանը նպաստեցին նաև ԱՄՆ և Եվրամիության հետ բազմաթիվ ազատ առևտրի համաձայնագրերը։ Այս համաձայնագրերը դրականորեն նպաստեցին երկրում արտահանման գործունեության առաջացմանը։ Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներն ընդլայնվում են, քանի որ ընկերությունները ներգրավվում են դեպի երկրի բարենպաստ տնտեսական իրավիճակը, կառավարության աջակցությունը իրենց բազմաթիվ նախաձեռնությունների միջոցով, ինչպիսիք են առաջին 5 տարիների հարկերից և ԱԱՀ-ից ազատումները, ժամանակակից ենթակառուցվածքները և հմուտ աշխատուժը։ Ավելին, ավտոմոբիլային ոլորտն ունի ամենաուժեղ աշխատատեղերի ստեղծման ներուժը. 2014-2018 թվականներին ոլորտում ստեղծվել է 85000 նոր աշխատատեղ՝ ոլորտում ընդհանուր աշխատատեղերը հասցնելով 158000-ի[34]։

Մարոկկոն ունի երկու խոշոր «ավանդական» ավտոարտադրողներ՝ Renault և PSA:

Չինական BYD ընկերությունը առաջամարտիկ է էլեկտրական մեքենաների հարցում, և Մարոկկոն փոխըմբռնման հուշագիր է ստորագրել չինական ավտոարտադրողի հետ՝ Տանժերի մոտ էլեկտրական մեքենաների գործարան ստեղծելու համար, որն իր տեսակի մեջ առաջինն է երկրում։

Ակնկալվում է, որ արտադրությունն ու արտահանումը կշարունակեն աճել՝ շնորհիվ Renault-ի կողմից գործարկված երկրորդ հոսքագծի։ 2018 թվականին գործարանների արտադրությունը հասել է 402000 մեքենայի։

Մարոկկոյի ավտոմոբիլային հատվածում կատարված այլ վերջին ներդրումները ներառում են PSA Peugeot Citroen-ի 615 միլիոն ԱՄՆ դոլարի ներդրումը իրենց արտադրական օբյեկտի ստեղծման համար, որը գործարկվել է 2019 թվականին։ PSA գործարանի նախագծերում արտադրությունը 200,000 ավտոմեքենա է, ընդհանուր արտադրական հզորությունը՝ 700000 մեքենա։

Հանքարդյունաբերություն խմբագրել

Հանքարդյունաբերության ոլորտը Մարոկկոյի տնտեսության հիմնասյուներից մեկն է։ 2005 թվականին այն ներկայացնում էր 2,7 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի շրջանառություն, ներառյալ 2,17 միլիարդ դրամ արտահանումը և էներգիայի սպառման 20%-ը։ Այնտեղ աշխատում է մոտ 39000 մարդ՝ մոտ 571 միլիոն MAD աշխատավարձով (2005)[35]։ Մարոկկոն արտադրում է մի շարք օգտակար հանածոներ և մետաղներ, որոնցից ամենակարևորն են ֆոսֆատները, արծաթը և կապարը։ Մարոկկոն տիրապետում է ֆոսֆատի համաշխարհային պաշարների 75 տոկոսին։ Այն աշխարհում առաջին արտահանողն է (համաշխարհային շուկայի 28%-ը) և երրորդ արտադրողն է (համաշխարհային արտադրության 20%-ը)։ 2005 թվականին Մարոկկոն արտադրել է 27,254 միլիոն տոննա ֆոսֆատներ և 5,895 միլիոն տոննա ֆոսֆատային ածանցյալներ[35]։

Շինարարության ոլորտ խմբագրել

Երկրում ներդրումային բումի մաս են կազմում նաև շինարարության և անշարժ գույքի ոլորտները։ Նավահանգիստներում, բնակարանների զարգացման ծրագրերում և ճանապարհներում պետական ներդրումների ավելացումը, ինչպես նաև զբոսաշրջության ոլորտի զարգացումը մեծ ծթան են շինարարության ոլորտում։ Շինարարական գործունեության աճը և ենթակառուցվածքների բարելավմանն ուղղված ջանքերը բազմաթիվ հնարավորություններ են ստեղծում պետական-մասնավոր համագործակցության համար։ Անշարժ գույքի ոլորտում նույնպես ռեկորդային ներդրումներ են գրանցվել։ Մարոկկոն համարվում է եվրոպացիների շրջանում ամենահայտնի զբոսաշրջային ուղղությունը, քանի որ այն էժան է եվրոպական այլ զբոսաշրջային ուղղությունների համեմատ։ Մարոկկոյում պահանջարկի մեծ մասը չափավոր բնակարանների համար է, և վարկավորման տոկոսադրույքների նվազումը հեշտացրել է բնակարանների սեփականաշնորհումը։

Ծառայություններ խմբագրել

Ծառայությունները, ներառյալ պետական և ռազմական ծախսերը, կազմում են Մարոկկոյի ՀՆԱ-ի մոտ մեկ քառորդը։ Կառավարության ծախսերը կազմում են սպասարկման տնտեսության լրիվ կեսը, չնայած կառավարության կողմից շարունակվող ջանքերին՝ իր ակտիվների մեծ մասը մասնավոր կոնցեռններին վաճառելու համար։ 1980-ական թվականների կեսերից զբոսաշրջությունը և հարակից ծառայությունները դարձել են Մարոկկոյի տնտեսության ավելի ու ավելի նշանակալից հատվածը և 1990-ական թվականների վերջին դարձել են Մարոկկոյի արտարժույթի ամենամեծ աղբյուրը։

Այդ ընթացքում Մարոկկոյի կառավարությունը զգալի ռեսուրսներ հատկացրեց՝ վարկերի և հարկային արտոնությունների միջոցով զբոսաշրջային արդյունաբերության և հարակից ծառայությունների զարգացման համար։ Կառավարությունը նաև ուղղակի կապիտալ ներդրումներ է կատարել ծառայությունների ոլորտի զարգացման համար, սակայն 1990-ական թվականների սկզբից սկսել է հրաժարվել այդ գույքից։ Տարեկան մի քանի միլիոն այցելու է մտնում Մարոկկո, որոնց մեծ մասը Եվրոպայից է։ Զբոսաշրջիկներ են ժամանում նաև Ալժիրից, ԱՄՆ-ից և Արևելյան Ասիայից, հիմնականում՝ Ճապոնիայից։

Զբոսաշրջություն խմբագրել

 
Տանժերի ծոցի տեսարան մայրամուտին, Մալաբատա արվարձանից

Մարոկկոն զբոսաշրջության հիմնական ուղղություն է։ Զբոսաշրջությունն այսպիսով հանդիսանում է ինչպես տնտեսական արդյունքի, այնպես էլ ընթացիկ հաշվի մնացորդի հիմնական ներդրումը, ինչպես նաև հիմնական աշխատատեղ մատակարարող։ 2008 թվականին թագավորություն է այցելել 8 միլիոն զբոսաշրջիկ։ 2007 թվականին զբոսաշրջիկների եկամուտները կազմել են 7,55 միլիարդ ԱՄՆ դոլար։ Մարոկկոն մշակել էր հավակնոտ ռազմավարություն, որը կոչվում է «Vision 2010», որի նպատակն էր ներգրավել 10 միլիոն զբոսաշրջիկների մինչև 2010 թվականը։ Այն նաև նպատակ ուներ ստեղծել մոտ 600,000 նոր աշխատատեղ։

Մարաքեշը շարունակում է մնալ շուկայի առաջատարը։ Ֆեզն ունի իր Զբոսաշրջության տարածաշրջանային կենտրոնը (CRT), տեղական զբոսաշրջության մարմին, որը համակարգում է տեղական արդյունաբերությունը և իշխանությունները։ Ֆեզի ծրագիրը ենթադրում է հին քաղաքի էական վերակառուցում և հյուրանոցների կարողությունների բարելավում։ Բարելավված տրանսպորտը քաղաքը բերել է ավելի անմիջական կապի մեջ պոտենցիալ այցելուների հետ։ Այժմ ուղիղ չվերթներ են իրականացվում Ֆրանսիայից, նախկինում Կասաբլանկայում օդանավ փոխելու անհրաժեշտություն կար[36]։

«Plan Azur»-ը լայնածավալ նախագիծ է, որը նախաձեռնել է թագավոր Մոհամեդ VI-ը, կոչված է միջազգայնացնել Մարոկկոն։ Ծրագիրը նախատեսում է հանգստյան տների սեփականատերերի և զբոսաշրջիկների համար վեց ափամերձ հանգստավայրերի ստեղծում՝ հինգը Ատլանտյան օվկիանոսի ափին և մեկը՝ Միջերկրական ծովում։ Ծրագիրը ներառում է նաև զարգացման այլ խոշոր ծրագրեր, ինչպիսիք են տարածաշրջանային օդանավակայանների արդիականացումը՝ բյուջետային ավիաընկերությունների ներգրավման համար, ինչպես նաև նոր գնացքների և ճանապարհային կապերի կառուցումը։

Մարոկկոն 2008 թվականի առաջին հինգ ամսում զբոսաշրջության ոլորտում 11 տոկոսով աճ է գրանցել նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ՝ ավելացնելով, որ ցուցակը գլխավորել են ֆրանսիացիները՝ 927,000, որին հաջորդում են իսպանացիները (587,000) և բրիտանացիները (141,000)։ Մարոկկոն, որը մոտ է Եվրոպային, ունի մշակույթի և էկզոտիկ մի խառնուրդ, ինչը նրան դարձնում է սիրված հանգստյան տներ գնող եվրոպացիների կողմից[37]։

Տեղեկատվական տեխնոլոգիա խմբագրել

ՏՏ ոլորտը 2007 թվականին ստեղծել է 7 միլիարդ (910,000 միլիոն դոլար) շրջանառություն, ինչը 2006 թվականի համեմատ աճել է 11 տոկոսով։ Մարոկկոյի ինտերնետ բաժանորդների թիվը 2007 թվականին կազմել է 526,080, ինչը նախորդ տարվա համեմատ աճել է 31,6 տոկոսով և 2005 թվականի համեմատ 100% աճ։ Բաժանորդների ավելի քան 90%-ն ունի լայնաշերտ ADSL կապ, որն ամենաբարձրներից մեկն է աշխարհում։ Մարոկկոյի ՏՏ սեկտորի ապագան շարադրվեց Maroc 2006–12-ում։ Ծրագրի նպատակն է բարձրացնել հեռահաղորդակցության և ՏՏ ոլորտի ընդհանուր արժեքը 2004 թվականին 24 միլիարդ դիրհամից (3,1 միլիարդ դոլար) մինչև 2012 թվականին 60 միլիարդ դիրհամ (7,8 միլիարդ դոլար)։

Թեև հեռահաղորդակցության ոլորտը մնում է մեծ եկամուտ ունեցողը՝ 33 միլիարդ դիրհամ (4,3 միլիարդ դոլար), ՏՏ և օֆշորային արդյունաբերությունը մինչև 2012 թվականը պետք է արտադրեր 21 միլիարդ դիրհամ (2,7 միլիարդ դոլար)։ Բացի այդ, աշխատողների թիվը պետք է ավելանար 40,000-125,000։ Կառավարությունը հուսով է, որ ինտերնետում ավելի շատ տեղական բովանդակություն ավելացնելը կբարձրացնի օգտագործումը։ Նաև ջանքեր են գործադրվել դպրոցներում և համալսարաններում ավելի շատ համակարգիչներ ավելացնելու համար։ Էլեկտրոնային առևտուրը զարգացավ, վարկային քարտերի օգտագործումը Մարոկկոյում ավելի մեծ տեղ է գրավում։

Մանրածախ խմբագրել

Մանրածախ արդյունաբերությունը ներկայացնում է Մարոկկոյի ՀՆԱ-ի 12,8%-ը, իսկ 1,2 մլն մարդ՝ ընդհանուր աշխատուժի 13%-ը, զբաղված է ոլորտում։ Կազմակերպված մանրածախ առևտուրը, այնուամենայնիվ, ներկայացնում է ներքին առևտրի միայն մի մասը, քանի որ գնորդները ապավինում են երկրի 1151 շուկաներին և մոտավորապես 700,000 անկախ մթերային խանութներին։ Միջին խավի արագ առաջացումը՝ բնակչության մոտ 30%-ը, զուգորդված երիտասարդ և քաղաքաբնակ բնակչության հետ և միջազգային բրենդների հանդեպ փափագով, արագորեն փոխում է մարոկկացիների փողերը ծախսելու եղանակները։ Դեռևս միջին գնողունակությունը մնում է ընդհանուր առմամբ ցածր՝ ստիպելով մանրածախ առևտրականներին սպասարկել բնակչության լայն հատվածին և ցածր գները պահել։ Չնայած մարտահրավերներին, մանրածախ առևտրի ոլորտն աճի մեծ ներուժ ունի։ Ֆրանչայզինգի հատվածը կշարունակի աճել, և մինչ ի հայտ են գալիս ուժեղ տեղական ապրանքանիշեր, միջազգային բրենդային անվանումները կշարունակեն ապահովել ոլորտի շրջանառության ամենամեծ տոկոսային աճը։ Սպառման սովորությունների փոփոխությունը, գնողունակության բարձրացումը և զբոսաշրջիկների աճող թիվը պետք է խթանեն առևտրի կենտրոնների և շքեղ գնումների զարգացմանը։ Այնուամենայնիվ, անկախ խանութներն ու շուկաները տեսանելի ապագայում պետք է շարունակեն հաշվի առնել ներքին առևտրի մեծ մասը[33]։

Օֆշորինգ խմբագրել

2009 թվականին Մարոկկոն դասվել է օֆշորային հատվածի լավագույն երեսուն երկրների շարքում[38][39][40][41]։ Մարոկկոն իր դռները բացեց օֆշորավորման համար 2006 թվականի հուլիսին՝ որպես Plan Emergence զարգացման նախաձեռնության մի բաղադրիչ[42][43][44]։ Փորձագետների կարծիքով՝ բազմազգ ընկերություններին գրավում է Մարոկկոյի աշխարհագրական և մշակութային մոտությունը Եվրոպային[38][43], բացի ժամային գոտուց։ 2007 թվականին երկիրն ուներ մոտ 200 զանգերի կենտրոններ, այդ թվում՝ 30-ը մեծ չափերի, որտեղ ընդհանուր առմամբ աշխատում էին ավելի քան 18000 մարդ[43]։

Ֆինանսներ խմբագրել

 
Մարոկկոյի կենտրոնական բանկ Al-Maghrib Bank

2007 թվականին տնտեսական միջավայրը նպաստավոր մնաց Մարոկկոյում բանկային գործունեության հետագա աճի համար։ 2007 թվականին մակրոտնտեսական աճը, բացառելով գյուղատնտեսության հատվածը, մնաց բավականին կայուն՝ հիմք հանդիսանալով բանկային վարկերի դինամիկ աճի համար։ Բանկային հատվածի ընդհանուր ակտիվներն աճել են 21,6%-ով և կազմել 654,7 մլրդ դիրհամ (85,1 մլրդ դոլար), ինչը գերազանցում է նախորդ տարվա 18,1%-ի տարեկան բարձր աճը։ Ներքին հատվածի կառուցվածքը մնացել է կայուն։ Պետությունը սկսել է իրեն հեռացնել ներքին հատվածից՝ պետական բանկերում իր բաժնետիրական կապիտալի մի մասը հանձնելով։ 2007 թվականի վերջին պետական կապիտալը դեռևս վերահսկիչ բաժնետոմսեր ուներ հինգ բանկերում և չորս ֆինանսավորող ընկերություններում։ Միևնույն ժամանակ, տեղական ֆինանսական հատվածում օտարերկրյա սեփականությունը շարունակում է աճել՝ օտարերկրյա հաստատությունները վերահսկում են հինգ բանկ և ութ ֆինանսավորող ընկերություններ, ինչպես նաև զգալի բաժնետոմսեր ունեն չորս բանկերում և երեք ֆինանսավորող ընկերություններում։

Ֆինանսական համակարգը պետք է ստանձնի չափազանց մեծ քանակությամբ ցածր ռիսկային և ցածր եկամտաբեր պետական պարտք՝ մասնավոր հատվածի ավելի ռիսկային, բայց ավելի արդյունավետ վարկավորման հաշվին։ Մասնավոր հատվածի ներդրումների այս խցանումը նվազեցնում է ֆինանսական հատվածի շահութաբերությունը և աճի խթանները։

Fitch Ratings-ը հաստատել է Մարոկկոյի տեղական և արտասահմանյան թողարկողների երկարաժամկետ դեֆոլտը։ Վարկային վարկանիշային գործակալությունը իր դասակարգումը մասամբ վերագրել է «Մարոկկոյի տնտեսության հարաբերական դիմացկունությանը համաշխարհային տնտեսական անկման նկատմամբ»[45]։

Ապահովագրություն խմբագրել

Մարոկկոյի ապահովագրական ոլորտը դինամիկ աճ է գրանցում, որը պայմանավորված է առաջին հերթին կյանքի ապահովագրության զարգացումներով։ Ընդհանուր պրեմիաները 2007 թվականին հասել են 17,7 միլիարդ դիրհամի (2,3 միլիարդ դոլար)՝ Մարոկկոն դասելով Արաբական աշխարհի ամենամեծ ապահովագրական շուկաներից մեկը՝ Սաուդյան Արաբիայից և ԱՄԷ-ից հետո։ Ապահովագրության ներթափանցման մակարդակը կազմում է ՀՆԱ-ի 2,87%-ը, մինչդեռ ապահովագրության խտությունը մեկ անձի համար կազմում է $69:

Ավելի լայնորեն, Մարոկկոյի ապահովագրական հատվածն արդեն համախմբված է, որտեղ հինգ խոշոր խաղացողներ վերահսկում են շուկան։ Ոլորտը նախատեսվում էր բացել օտարերկրյա մրցակցության համար 2010 թվականից սկսած, և ապահովագրական ընկերությունների համախմբումը ավելի մեծ կազմակերպությունների մեջ պետք է ուժեղացնի տեղական խաղացողներին՝ ավելի լավ մրցակցելու օտարերկրյա ապահովագրողների վերջնական մրցակցության հետ։ Հնարավոր է նաև, որ միջնաժամկետ հեռանկարում նոր ապահովագրական նիշերը, ինչպիսիք են takaful-ը (Իսլամական ապահովագրությունը) և միկրոապահովագրության ապրանքները, կդառնան Մարոկկոյի շուկայի մի մասը։

Մեդիա և գովազդ խմբագրել

Ըստ Moroccan Advertisers Group-ի, 2007 թվականին ծախսվել է 3,9 միլիարդ դիրհամ (507 միլիոն դոլար), ինչը գրեթե չորս անգամ ավել է 2000 թվականին ծախսված 1,1 միլիարդի (143 միլիոն դոլար) համեմատ։ Աճելու տեղ դեռևս կա, քանի որ շուկան մնում է միջազգային չափանիշներով թերզարգացած։ Գովազդային ծախսերը 2007 թվականին կազմում էին ՀՆԱ-ի 0,6%-ից մի փոքր ավելին՝ Եգիպտոսի 1%-ի և ԵՄ երկրներում 1,5%-2%-ի համեմատ։ Մարոկկոյի 10 խոշորագույն գովազդ սպառողները կազմում են ընդհանուրի մոտ 35%-ը, ընդ որում հեռահաղորդակցության, սպառողական ապրանքների և ծառայությունների մատուցման ընկերությունները կազմում են այդ գումարի մեծ տոկոսը[33]]

2006 թվականի հարցման ժամանակ GAM-ը պարզել է, որ իր անդամների 94%-ն օգտագործել է արտաքին գովազդը, թեև 81%-ը նշել է խնդիրների մասին, որոնք հիմնականում պայմանավորված են որակի հարցերով և ուշացումներով։ Ընդլայնման ներուժը հսկայական է, և թեև հեռահաղորդակցությունը պետք է մնա գովազդի ամենամեծ հատվածը, տնտեսության արագ զարգացող ոլորտները, ինչպիսիք են մանրածախ առևտուրը, ավտոմեքենաները և անշարժ գույքը, գովազդային ընկերություններին տալիս են նոր հնարավորություններ[33]։

Հաղորդակցություն խմբագրել

Հեռահաղորդակցության ոլորտն աճել է 2006 թվականին 25,6 միլիարդ դիրհամից (3,3 միլիարդ դոլար) մինչև 33,3 միլիարդ Դհ (4,2 միլիարդ դոլար) 2007 թվականին։ Շուրջ 41,000 աշխատող ունեցող ոլորտը տարեկան ՀՆԱ-ում 7 տոկոսով ներդրում է կատարում և հանդիսանում է ՀՆԱ-ի գծով օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների երկրի առաջատար ստացողը։ Զարգացման ծրագրի համաձայն՝ մինչև 2012 թվականը ոլորտում պետք է աշխատեր 125,000 մարդ և ապահովեր ՀՆԱ-ի 10%-ը։ Բջջային հեռախոսներից 69,4% և ֆիքսված գծերի 8,95% ներթափանցման տեմպերով Մարոկկոյի հեռահաղորդակցության արդյունաբերությունը կշարունակի զարգանալ։ Զանգի կենտրոնների արդյունաբերությունը մասամբ օֆշորային նախաձեռնությունների արդյունքում, ինչպիսիք են Casanearshore-ը և Rabat Technoplis-ը, շարունակեց ընդլայնվել։ Այնուամենայնիվ, զանգերի կենտրոնների համաշխարհային արդյունաբերությունը շատ մրցունակ է, և կրթությունը հաջողության գրավականն է, եթե Մարոկկոն իսկապես մտադիր է դառնալ առաջատար միջազգային խաղացող այս ոլորտում[33]։

Արտաքին առևտուր խմբագրել

Մարոկկոն իր արտահանման զգալի քանակություն է ուղարկում Եվրամիություն։ Նրա ԵՄ 2018 թվականին արտահանման 42%-ը բաժին է ընկել Իսպանիա, 29%-ը՝ Ֆրանսիա։ Նրա հիմնական արտահանումը Իսպանիա ներառում է էլեկտրոնիկա, հագուստ և ծովամթերք[46]։ 2017 թվականի դրությամբ Մարոկկո ներմուծվող ապրանքների առաջատար ծագումը նույնպես Իսպանիան և Ֆրանսիան են[47]

Մարոկկոն նվազեցրել է իր կախվածությունը ֆոսֆատի արտահանումից՝ հայտնվելով որպես արտադրական և գյուղատնտեսական արտադրանքի արտահանող և որպես զբոսաշրջության աճող ուղղություն։ Այնուամենայնիվ, նրա մրցունակությունը հիմնական արտադրական ապրանքներում, ինչպիսիք են տեքստիլները, խոչընդոտում են աշխատանքի ցածր արտադրողականությունը և բարձր աշխատավարձը։ Մարոկկոն կախված է ներկրվող վառելիքից, և նրա սննդամթերքի ներմուծման պահանջը կարող է զգալիորեն աճել երաշտի տարիներին, ինչպես 2007 թվականին։ Թեև Մարոկկոն ունի կառուցվածքային առևտրի դեֆիցիտ, դա սովորաբար փոխհատուցվում է զբոսաշրջությունից ստացվող ծառայությունների զգալի եկամուտներով և սփյուռքից ստացվող մեծ տրանսֆերտների ներհոսքով, և երկիրը սովորաբար ունենում է ընթացիկ հաշվի փոքր ավելցուկ[21]։

Մարոկկոն 1996 թվականին ստորագրել է Եվրամիության հետ ասոցացման համաձայնագիրը, որն ուժի մեջ է մտել 2000 թվականին։ Այս համաձայնագիրը, որը գտնվում է Բարսելոնայի գործընթացի շրջանակներում (եվրա-միջերկրածովյան գործընկերություն) սկսվել է 1995 թվականին և նախատեսում է ազատ առևտրի գոտու աստիճանական իրականացում։

2008 թվականի 1-ին կիսամյակի լավ ցուցանիշներից հետո ապրանքների արտահանումը 3-րդ եռամսյակում դանդաղել է մինչև 4-րդ եռամսյակում կտրուկ անկում ապրելը (−16,3%)՝ ֆոսֆատների և դրանց ածանցյալների արտաքին վաճառքի անկումից հետո։

Առևտրի անհավասարակշռություն խմբագրել

Մարոկկոյի առևտրային անհավասարակշռությունը 2006-2007 թվականներին աճել է 86 միլիարդից մինչև 118 միլիարդ դիրհամ, ինչը 26,6 տոկոսով ավելացել է՝ ընդհանուր գումարը հասցնելով ՀՆԱ-ի 17 տոկոսի։ Caisse de Dépôt et de Gestion-ը կանխատեսում է, որ եթե ներմուծումը շարունակի աճել ավելի արագ, քան արտահանումը, ապա անհավասարությունը կարող է հասնել ՀՆԱ-ի 21%-ին։ Արտաքին առևտրի նախարար Աբդելլաթիֆ Մաազուզը սեպտեմբերին ավելի վաղ ասել էր, որ կառավարության անդամները համաձայնել են չորս հիմնական ոլորտների վրա կենտրոնացած ծրագրին. Պլանը, Մաազուզի խոսքերով, հնարավորություն կտա շտկել արտաքին առևտրի իրավիճակը և նվազեցնել Մարոկկոյի առևտրային դեֆիցիտը։ Նախարարը ակնկալում էր մինչև 2010 թվականը տեսնել անհավասարակշռության վերացում[48]։

Միջազգային պայմանագրեր խմբագրել

Մարոկկոյին շնորհվել է «առաջադեմ կարգավիճակ» ԵՄ-ից 2008 թվականին[33]՝ ամրապնդելով երկկողմ առեւտրային հարաբերությունները Եվրոպայի հետ։ Ազատ առևտրի տարբեր պայմանագրերից, որոնք Մարոկկոն վավերացրել է իր հիմնական տնտեսական գործընկերների հետ, ներառում են Եվրոպական միության հետ Եվրո-միջերկրածովյան ազատ առևտրի գոտու համաձայնագիրը, որի նպատակն էր 2012 թվականին ինտեգրել Եվրոպական ազատ առևտրի ասոցիացիան. Եգիպտոսի, Հորդանանի և Թունիսի հետ ստորագրված Աղադիրի համաձայնագիրը Մեծ արաբական ազատ առևտրի գոտու ստեղծման շրջանակներում. հունվարի 1-ին ուժի մեջ մտած ԱՄՆ-Մարոկկո ազատ առևտրի համաձայնագիրը Միացյալ Նահանգների հետ։

Ներդրումներ խմբագրել

 
Համաշխարհային բանկի գրաֆիկը, որը ցույց է տալիս արտասահմանից մարոկկացիների կողմից ուղարկվող տրանսֆերտների աճը

Մարոկկոն գրավիչ վայր է դարձել եվրոպացի ներդրողների համար՝ շնորհիվ իր «Casashore» և «Rabatshore» տեղափոխման վայրերի և Արևելյան Եվրոպայում ծախսերի շատ արագ աճի[49]։ Մարոկկոյի օֆշորինգի ոլորտը մեծ նշանակություն ունի, քանի որ այն ստեղծում է բարձր մակարդակի աշխատատեղեր, որոնք հիմնականում ուղեկցվում են Մարոկկոյի ներգաղթյալների հոսքով։ Այնուամենայնիվ, մարդկային ռեսուրսները շարունակում են մնալ գլխավոր մտահոգությունը այն ընկերությունների համար, ովքեր ձգտում են դիրքեր գրավել Մարոկկոյում։ Այս առումով, Մարոկկոյի կառավարության կարևոր որոշում է համարել՝ արագացնել ուսուցումը պահանջվող առարկաներում։

Օտարերկրյա ներդրումները խթանելու նպատակով Մարոկկոն 2007 թվականին ընդունեց մի շարք միջոցառումներ և իրավական դրույթներ՝ ընթացակարգերը պարզեցնելու և ծրագրերի մեկնարկի և ավարտի համար համապատասխան պայմաններ ապահովելու նպատակով։ Արտաքին առևտրի նախարար Աբդելլաթիֆ Մաազուզը նշել է, որ այդ միջոցները ներառում են ֆինանսական խթաններ և հարկային արտոնություններ, որոնք նախատեսված են ներդրումային օրենսգրքով և ծրագրերին ուղեկցող տարածաշրջանային ներդրումային կենտրոններում.[50]։ Այս միջոցառումները, որոնք զուգորդվում են Հասան II-ի զարգացման հիմնադրամի գործողությունների հետ, ավելացրել են օտարերկրյա ներդրումները Մարոկկոյում 544,7 միլիոն դոլարով 2007 թվականին։ Այդ ներդրումների 20%-ը կատարվել է իսլամական երկրներից։

Մարոկկոյի պաշտոնյաներն ազդարարել են այն գումարի զգալի աճ, որը մարոկկացի արտագաղթածները տուն են ուղարկում։ Կառավարության ջանքերը շարունակվում են՝ խրախուսելու արտերկրում ապրող մարոկկացիներին՝ ավելացնելու իրենց ներդրումները հայրենիքում, ինչպես նաև փարատելու բյուրոկրատիայի և կոռուպցիայի վերաբերյալ մտահոգությունները։ Մարոկկոյի միգրանտների կողմից հայրենիք ուղարկված գումարը 2007 թվականին հասել է 5,7 միլիարդ դոլարի, Մարոկկոն երկրորդ տեղում է Եգիպտոսից հետո՝ Համաշխարհային բանկի վերջին 10 MENA դրամական փոխանցումներ ստացող երկրների ցուցակում։ Հինգերորդ տեղում է հարևան Ալժիրը (2,9 միլիարդ դոլար)։ Համաշխարհային բանկի տվյալներով՝ 2020 թվականին Մարոկկոյում տրանսֆերտները կազմում էին ՀՆԱ-ի 6,4%-ը և կազմում էին ավելի քան 7,4 միլիարդ դոլար[51]։ Չնայած COVID-19 համաճարակին, արտասահմանում բնակվող մարոկկացիներից տրանսֆերտները շարունակել են աճի միտումը[52]։

Եվրոպական ներդրումային բանկը սկսեց ներդրումներ կատարել Մարոկկոյում 1979 թվականին և այդ ժամանակվանից ի վեր ներդրել է 9,6 միլիարդ եվրո, այդ թվում՝ 2,5 միլիարդ եվրո 2017 թվականից[53][54]։

Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներ խմբագրել

Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումները Մարոկկոյում 2007 թվականին աճել են մինչև 2,57 միլիարդ դոլար՝ նախորդ տարվա 2,4 միլիարդ դոլարից՝ երկիրը Աֆրիկայում չորրորդ տեղում զբաղեցնելով ՕՈՒՆ ստացողների թվում՝ համաձայն ՄԱԿ-ի Առևտրի և զարգացման համաժողովի[55]։ 2008 թվականի ակնկալիքները խոստումնալից էին, նշելով, որ հաստատվել է 72 նախագիծ՝ 9,28 մլրդ ԱՄՆ դոլար ընդհանուր ծավալով։ Դրանք պայմանավորված էին 40023 ուղղակի և կայուն աշխատատեղերի բացմամբ։ Այնուամենայնիվ, պահպանելով համաշխարհային միտումը՝ 2008 թվականին ՕՈՒՆ-ը կրճատվել է 29%-ով՝ հասնելով 2,4 միլիարդ եվրոյի[45], ինչը 2004 թվականից ի վեր առաջին անկումն է։

Ներդրումներ ըստ երկրի խմբագրել

Մարոկկոյում ներարկված ՕՈՒՆ-ների մեծ մասը եկել է Եվրամիությունից և Հյուսիսային Աֆրիկայի թագավորության գլխավոր տնտեսական գործընկեր Ֆրանսիայից, որը գլխավորում է ցուցակը 1,86 միլիարդ դոլարի ներդրումներով, որին հաջորդում է Իսպանիան։ Եվրոպական երկրների ներհոսքը Մարոկկոյի ՕՈՒՆ-ում կազմում է 200 թ.վականին ստացված համաշխարհային գումարի 73,5%-ը։ Ներդրումների 19,3%-ը կատարվել է արաբական երկրներից, որոնց մասնաբաժինը Մարոկկոյի ՕՈՒՆ-ում նկատելի աճ է գրանցել, քանի որ դրանք կազմում էին ողջ ՕՈՒՆ-ի միայն 9,9%-ը 2006 թվականին։ Արաբական մի շարք երկրներ, հիմնականում Պարսից ծոցի տարածաշրջանից, ներգրավված են Մարոկկոյում լայնածավալ նախագծերում, ներառյալ Միջերկրական ծովի հսկա Թանգեր Մեդ նավահանգիստը։ Մարոկկոն մնում է օտարերկրյա ներդրողների նախընտրելի ուղղությունը Մաղրիբի տարածաշրջանում (Ալժիր, Լիբիա, Մավրիտանիա, Մարոկկո և Թունիս), 2001-2007 թվականներին ընդհանուր առմամբ 13,6 միլիարդ դոլարով, ինչով զբաղեցնում է ցուցակի առաջին հորիզոնականը։

Ներդրումներ ըստ ոլորտների խմբագրել

Ոլորտների առումով ներդրումների ամենամեծ տեսակարար կշիռն ունի զբոսաշրջությունը՝ $1,55 մլրդ, որը կազմում է ընդհանուր ՕՈՒՆ-ի 33%-ը, որին հաջորդում են անշարժ գույքի ոլորտը և արդյունաբերության հատվածը՝ համապատասխանաբար $930 մլն և $374 մլն։ Մարոկկոյից արտագաղթածների մասնաբաժինը ՕՈՒՆ-ում 2007 թվականին կազմել է 92 միլիոն դոլար՝ 2006 թվականի 57 միլիոն դոլարի դիմաց, և նրանք հիմնականում վերաբերում են անշարժ գույքի, զբոսաշրջության և սննդի ոլորտներին, ասվում է զեկույցում։

Գիտություն և տեխնոլոգիա խմբագրել

Գիտատեխնիկական հետազոտությունների ազգային համակարգն առաջնորդվում է տարբեր տարրերով, ինչպիսիք են թագավորի հայտարարությունները, հատուկ հանձնաժողովների հաշվետվությունները, հնգամյա ծրագրերը և հետազոտությունների աջակցության հատուկ ծրագրի ստեղծումը։ Մարոկկոյի կառավարության 2000–2004 թվականների հնգամյա պլանը հստակեցրել է հետազոտությունների առաջնահերթությունները։ Այս ծրագրի հայտարարված նպատակներն էին համապատասխանեցնել գիտատեխնիկական հետազոտությունները սոցիալ-տնտեսական զարգացման առաջնահերթությունների հետ[56]։ Որպես գերակա հայտարարված ոլորտներն են՝ գյուղատնտեսությունը, ձկնորսությունը, խմելու ջուրը, երկրաբանությունը, հանքարդյունաբերությունը, էներգետիկան, շրջակա միջավայրը, տեղեկատվական և հեռահաղորդակցության տեխնոլոգիաները և տրանսպորտը[56]։

Այս մոտեցումը ընդգծեց արդյունավետ ինստիտուցիոնալ համակարգման անհրաժեշտությունը, որը տարբեր կողմերին հնարավորություն տվեց միասին աշխատել ընդհանուր առաջնահերթ սոցիալ-տնտեսական նպատակների շուրջ։ Մասնավոր հատվածը Մարոկկոյում հետազոտական գործունեության ամենաքիչ ակտիվ խաղացողն է։ REMINEX Corporation-ը (Հանքերի և շահագործման հետազոտություններ) մասնավոր հատվածում ամենահայտնի հետազոտողն է[56] և հանդիսանում է Omnium Nord Africain-ի դուստր ձեռնարկությունը՝ ամենամեծ մասնավոր սեփականություն հանդիսացող հանքարդյունաբերական խումբը Մարոկկոյում։ Մարոկկոյում հետազոտող անձնակազմի թվի վերաբերյալ ամենավերջին թվերը տրամադրված են Ազգային կրթության, բարձրագույն կրթության, մասնագիտական ուսուցման և գիտական հետազոտությունների նախարարության կողմից՝ իր 2002–2003 տարեկան զեկույցում։ Ըստ այս զեկույցի՝ Մարոկկոն ուներ 17 390 հետազոտական անձնակազմ 2002–2003 թվականներին[56]։ Մեծամասնությունը (58%) զբաղված է եղել բուհական ոլորտում։

Հետազոտական հաստատությունները ներառում են Գիտական ինստիտուտը, որը հիմնադրվել է 1920 թվականին Ռաբաթում, որը հիմնարար հետազոտություններ է կատարում բնական գիտությունների մեջ[57] և Ծովային գիտական ինստիտուտը, որը հիմնադրվել է 1947 թվականին, Կասաբլանկայում, որն ուսումնասիրում է օվկիանոսագրությունը, ծովային կենսաբանությունը, ձկնային արդյունաբերությունը և առնչվող թեմաները[57]։ Ինը համալսարաններ և քոլեջներ առաջարկում են հիմնական և կիրառական գիտությունների աստիճաններ։ 1987–1997 թվականներին գիտության և ճարտարագիտության ուսանողները կազմում էին քոլեջներում և համալսարաններում ընդունվածների 41%-ը։

Ենթակառուցվածքներ խմբագրել

 
Մուհամեդ VI կամուրջը Աֆրիկայի ամենաերկար կախովի կամուրջն է
 
Հարավային մարզերի զարգացման ծրագրի նորակառույց ճանապարհը
 
Al Boraq RGV2N2 արագընթաց գնացք Tanger Ville երկաթուղային կայարանում 2018 թվականի նոյեմբերին
 
Թանգեր-Մեդ նավահանգիստ

Համաձայն 2019 թվականի Համաշխարհային մրցունակության զեկույցի՝ Մարոկկոն աշխարհում 32-րդն է ճանապարհների առումով, 16-րդը՝ ծովային, 45-րդը՝ օդային և 64-րդը՝ երկաթուղիներում։ Սա Մարոկկոյին տալիս է աֆրիկյան մայրցամաքի լավագույն ենթակառուցվածքների վարկանիշը[58]։

Ժամանակակից ենթակառուցվածքների զարգացումը, ինչպիսիք են նավահանգիստները, օդանավակայանները և երկաթուղային հաղորդակցությունները, կառավարության առաջնահերթություններից են։ Աճող ներքին պահանջարկը բավարարելու համար Մարոկկոյի կառավարությունը 2010-2015 թվականներին ավելի քան 15 միլիարդ դոլար է ներդրել իր հիմնական ենթակառուցվածքների արդիականացման համար[59]։

Մարոկկոն ունի մայրցամաքի լավագույն ճանապարհային համակարգերից մեկը։ Վերջին 20 տարիների ընթացքում կառավարությունը կառուցել է մոտ 1770 կիլոմետր ժամանակակից ճանապարհներ, որոնք կապում են խոշոր քաղաքների մեծ մասը վճարովի արագընթաց մայրուղիների միջոցով։ Մարոկկոյի սարքավորումների, տրանսպորտի, նյութատեխնիկական ապահովման և ջրի նախարարությունը մտադիր է մինչև 2030 թվականը կառուցել լրացուցիչ 3380 կիլոմետր արագընթաց մայրուղի և 2100 կիլոմետր ավտոմայրուղի, որի արժեքը կկազմի 9,6 միլիարդ դոլար։ Միևնույն ժամանակ կենտրոնանալով հարավային նահանգները, մասնավորապես Լաայունե և Դախլա քաղաքները Մարոկկոյի մնացած մասի հետ կապելու վրա։

2014 թվականին Մարոկկոն սկսեց Աֆրիկայում երկրորդ արագընթաց երկաթուղային համակարգի կառուցումը, որը կապում է Տանժեր և Կազաբլանկա քաղաքները։ Այն բացվել է 2018 թվականին թագավորի կողմից՝ Մարոկկոյի ազգային երկաթուղային ONCF ընկերության կողմից ավելի քան մեկ տասնամյակ պլանավորման և շինարարության արդյունքում։ Սա Մարոկկոյում 1500 կմ երկարությամբ արագընթաց երկաթուղային ցանցի առաջին փուլն է։ Արդեն նախատեսվում է գծի երկարացում դեպի Մարաքեշ։

Մարոկկոն ունի նաև Աֆրիկայի և Միջերկրական ծովի ամենամեծ նավահանգիստը, որը կոչվում է Tanger-Med, որն աշխարհում զբաղեցնում է 18-րդ տեղը՝ ավելի քան 9 միլիոն բեռնարկղերի բեռնաթափման հզորությամբ։ Այն գտնվում է Տանժերի ազատ տնտեսական գոտում և ծառայում է որպես լոգիստիկ հանգույց Աֆրիկայի և աշխարհի համար[60]։

Տնտեսական անհավասարություն խմբագրել

Մարոկկոյի տնտեսության աճի տեմպերը 1998-2007 տասնամյակի սկզբից զգալի առաջընթաց են գրանցել ազգային եկամտի, զբաղվածության և կենսամակարդակի առումով։ Այնուամենայնիվ, ստացված արդյունքները ցույց են տալիս զգալի տարբերություններ այս աճի պտուղների բաշխման առումով՝ լինի արտադրության գործոնների, սոցիալ-տնտեսական խմբերի, թե քաղաքային և գյուղական շրջանների միջև[61]։ 1998–2007 տասնամյակի ընթացքում ազգային եկամուտն աճել է միջին տարեկան 5,5 տոկոսով։ Այնուամենայնիվ, ազգային եկամտի այս բարելավումը անբավարար է թվում կենսամակարդակի և սոցիալական մակարդակի դեֆիցիտի մասշտաբների անհամապատասխանություններին դիմակայելու համար։

Բնակչության իրական եկամուտները վերջին 10 տարիների ընթացքում գրանցել են տարեկան 2,5% աճ՝ հաշվի առնելով կլիմայական պայմանների տատանումները, որոնք հիմնականում ազդում են առավել խոցելի բնակչության և նրանց կենսամակարդակի վրա։ Մարոկկացիների կենսամակարդակի վերաբերյալ ազգային հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ 2001 թվականին սպառման ընդհանուր ծախսերում առավել ապահովվածների մասը (բնակչության 10%-ը) 12 անգամ գերազանցել է ամենաանապահով բնակչությանը (10%)։

Էներգետիկա խմբագրել

Մարոկկոն շատ քիչ սեփական պաշարներ ունի, և դրա վրա ազդել են 2007-ի և 2008-ի սկզբի նավթի բարձր գները։ Երկիրը պետք է ներմուծի իր էներգիայի պահանջների 96%-ը, իսկ 2008 թվականին %-ով ավելի բարձր, քան 2007 թվականի նույն ժամանակահատվածում։ Ըստ Միջազգային էներգետիկ գործակալության (IEA) 2014 թվականի զեկույցի, Մարոկկոն մեծապես կախված է ներկրվող էներգիայից, որտեղ մատակարարվող էներգիայի ավելի քան 91%-ը գալիս է արտերկրից[62]։ Թագավորությունն աշխատում է իր էներգիայի աղբյուրները դիվերսիֆիկացնելու ուղղությամբ, հատկապես՝ զարգացնելու վերականգնվող էներգիան՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով քամու էներգիայի վրա։ Արևային էներգիան և միջուկային էներգիան նույնպես ռազմավարության մաս են կազմում, սակայն առաջինի զարգացումը դանդաղ է ընթացել, և վերջինիս հարցում նվազագույն առաջընթաց է գրանցվել, բացի 2007 թվականին Ֆրանսիայի հետ համագործակցության մասին հայտարարությունից։

2009 թվականի նոյեմբերին Մարոկկոն հայտարարեց 9 միլիարդ դոլար արժողությամբ արևային էներգիայի նախագծի մասին, որը, ըստ պաշտոնյաների, կկազմի հյուսիսաֆրիկյան երկրի տեղադրված էլեկտրաէներգիայի 38 տոկոսը մինչև 2020 թվականը[63]։ Ֆինանսավորումը լինելու էր մասնավոր և պետական կապիտալի խառնուրդից։ Արարողությանը ներկա են եղել ԱՄՆ պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնը և Մարոկկոյի թագավորը[63]։ Նախագիծը ներառում էր Մարոկկոյում արևային էներգիայի արտադրության հինգ տեղամաս և մինչև 2020 թվականը արտադրելով 2000 մեգավատ էլեկտրաէներգիա[63]։ Գերմանիան իր պատրաստակամությունն է հայտնել մասնակցելու Մարոկկոյի արևային էներգիայի նախագծի զարգացմանը[[64], ինչպես և Համաշխարհային բանկը[65] : Գերմանիան նույնպես կմասնակցի ջրի աղազերծման կայանի զարգացմանը։ Ըստ Oil and Gas Journal-ի (OGJ) 2006 թվականի գնահատման՝ Մարոկկոն ուներ նավթի ապացուցված պաշարներ՝ 1,070,000 բարել (170,000 մ3) և բնական գազի պաշարներ՝ 60 միլիարդ խորանարդ ֆուտ (1,7×109 մ3)։ Մարոկկոն կարող է ունենալ ածխաջրածինների լրացուցիչ պաշարներ, քանի որ երկրի նստվածքային ավազաններից շատերը դեռ չեն ուսումնասիրվել։ Մարոկկոյի Ածխաջրածինների և հանքարդյունաբերության գրասենյակը (ONHYM) լավատեսորեն էր տրամադրված հարևան Մավրիտանիայում հայտնագործություններից հետո լրացուցիչ պաշարներ գտնելու հարցում։

Շրջակա միջավայր խմբագրել

Մարոկկոյում շրջակա միջավայրի նկատմամբ գիտակցված մոտեցման անցումը բերել է բազմաթիվ ներդրումային հնարավորություններ, որոնց մեծ մասը կոմունալ և վերականգնվող էներգիայի ոլորտներում է։ Բացի ֆոտոգալվանային վահանակների վաճառքի աճից, հողմային տուրբինների բիզնեսը նույնպես աճում է, չնայած միջազգային շուկաներում աճող գների՝ աճող պահանջարկի պատճառով։ Կայուն զարգացման ծրագրի ուղղությամբ աշխատելու համար անհրաժեշտ է կատարել մի շարք տեխնոլոգիական թարմացումներ, ներառյալ ավտոմեքենաների բարելավումը, էներգետիկ արտադրանքի որակը և վերականգնվող էներգիա արտադրող գործարանների թվի ավելացումը։ Կառավարությունը նաև պետք է նպաստի ջրի պահպանմանը և արդյունավետությանը, որպեսզի կանխի հետագա սակավությունը։ Չնայած այս մարտահրավերներին, Մարոկկոն աշխատում է պահպանել և պաշտպանել իր շրջակա միջավայրը, և նրա ջանքերը ճանաչվեցին, երբ 2007 թվականին Բրյուսելում Մոհամմեդ VI հիմնադրամը արժանացավ բնապահպանական National Energy Globe Award մրցանակին[33]։

Թեև Մարոկկոն արդեն ջրային կառավարման մոդել է MENA-ի տարածաշրջանում, Կեղտաջրերի կառավարման ազգային ծրագրի շրջանակներում իր ջրային համակարգի արդիականացումը պետք է հետագայում բարելավի կեղտաջրերի մաքրումը և առավելագույնի հասցնի ջրի արդյունավետ օգտագործումը։ Իշխանությունները նպաստում են ջրի ավելի ռացիոնալացմանը գյուղատնտեսության մեջ, որն օգտագործում է ջրային ռեսուրսների 80%-ը՝ փոխարինելով առկա ոռոգման համակարգերը միկրոոռոգման և կաթիլային ցանցերով։ Զուտ էներգիա ներկրող Մարոկկոն 2008 թվականի փետրվարին գործարկեց Վերականգնվող էներգիայի և արդյունավետության ազգային ծրագիրը՝ այլընտրանքային էներգիա մշակելու համար՝ բավարարելու իր ներքին կարիքների 15%-ը և մեծացնելու էներգախնայողության մեթոդների օգտագործումը։ Ակնկալվում էր, որ մինչև 2020 թվականը այն ստեղծելու էր ավելի քան 40,000 աշխատատեղ՝ խթանելով ավելի քան 4,5 միլիարդ եվրոյի ներդրումներ։ Արևային ջերմային էներգիայի զարգացման ազգային ծրագիրը, որը ձևակերպվել է 2001 թվականին, նպատակ ուներ մինչև 2012 թվականը տեղադրել 440,000 արևային էներգիայով աշխատող ջրատաքացուցիչներ, որից 235,000-ը տեղադրված են[33]։

2009 թվականի մայիսին Համաշխարհային բանկը հաստատեց 121 միլիոն եվրո վարկ՝ օգնելով ֆինանսավորել թագավորության կոշտ թափոնների կառավարման ծրագրի իրականացումը, որը նպատակադրում էր մինչև 2021 թվականը քաղաքային տարածքներում թափոնների հեռացման 90%-ը։ Կառավարությունը միջոցներ է ձեռնարկում մեղմելու վնասակար ազդեցությունը։ 2008 թվականի հունվարից լավ բնապահպանական պրակտիկա ունեցող հյուրանոցները ստանում են Կանաչ բանալի պիտակ՝ որպես Շրջակա միջավայրի պաշտպանության Մոհամմեդ VI հիմնադրամի ծրագրի մի մաս։ Բնական ռեսուրսների պահպանության տասնամյա ծրագրով տարեկան 40,000-50,000 հա անտառ է վերատնկվում բնիկ արմավենու ծառերով։

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մարոկկոյի տնտեսություն» հոդվածին։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Leonard, Thomas M. (2006). Encyclopedia of the Developing World. Taylor & Francis. էջ 1085. ISBN 0-415-97663-4.
  2. ↑ «Morocco major economic player in Africa, researcher». moroccobusinessnews.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  3. ↑ «The World Economic Forum». The World Economic Forum – Error 404. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 11-ին.
  4. ↑ «RFI». Radio France Internationale. 2018 թ․ հունվարի 16. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
  5. ↑ «Economy – Morocco – import, problem, growth, crops, annual, sector». Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 11-ին.
  6. ↑ «Le Maroc, pays le plus inégalitaire d'Afrique du Nord». Le Monde.fr. 2019 թ․ մայիսի 1 – via Le Monde.
  7. ↑ «Economics, Business, and the Environment – GDP: GDP per capita, current US dollars». World Resources Institute. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 6-ին.
  8. ↑ «World Economic Outlook Database, 2006». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 24-ին.
  9. ↑ «Report for Selected Countries and Subjects» (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 28-ին.
  10. ↑ 10,0 10,1 «Economic development – Morocco – product, growth, area, annual, economic growth, infrastructure, policy, sector». Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 11-ին.
  11. ↑ «Morocco Economy 2015, CIA World Factbook». Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 11-ին.
  12. ↑ «MarketWatch.com».
  13. ↑ «Moroccan economy expected to grow by 6.2% in 2008». Magharebia.com. 2008 թ․ հունիսի 5. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 6-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 6-ին.
  14. ↑ «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 22-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  15. ↑ 15,0 15,1 http://www.map.ma/eng/sections/economy/morocco_banks_on_bud/view (չաշխատող հղում)
  16. ↑ Dept, International Monetary Fund Research (2008 թ․ հոկտեմբերի 10). «Country and Regional Perspectives». World Economic Outlook, October 2008: Financial Stress, Downturns, and Recoveries (PDF). International Monetary Fund. ISBN 9781452799759.
  17. ↑ 17,0 17,1 «Home: Morocco's economy to grow by 4% in Q1 2011». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 20-ին.
  18. ↑ 18,0 18,1 «Morocco foresees 6.6% economic growth in 2009 first quarter – Magharebia». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 27-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 11-ին.
  19. ↑ «Arab Fund for Economic and Social Development lends Morocco $237m». Middle East Monitor. 2019 թ․ հունիսի 20. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 20-ին.
  20. ↑ «Overview». World Bank (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  21. ↑ 21,0 21,1 «Country Profile: Morocco». The Economist. 2009 թ․ մարտի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 16-ին.
  22. ↑ «Morocco and the IMF – Page 1 of 8». Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 11-ին.
  23. ↑ Laurence Allain; Randa Sab; Gabriel Sensenbrenner; Astou Mame Diouf (2008 թ․ հոկտեմբեր). Morocco: Selected Issues (PDF) (Report). IMF. No. 08/331. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  24. ↑ «Morocco: Introduction». Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 11-ին.
  25. ↑ «FAOSTAT». www.fao.org. Վերցված է 2023 թ․ մարտի 6-ին.
  26. ↑ http://www.unis.unvienna.org/unis/pressrels/2003/unisnar826.html "Europe's Drug Consumption Stimulates Cannabis Cultivation in Morocco", news release published by the UN Information Service, 16 December 2003
  27. ↑ «Morocco to legalise cannabis for medical and industrial use». 2021 թ․ մարտի 25.
  28. ↑ Report of the International Narcotics Control Board for 2005 (PDF). United Nations. 2006 թ․ մարտի 1. էջ 45. ISBN 92-1-148209-7. ISSN 0257-3717. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 6-ին. {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն)
  29. ↑ «Morocco's growing Cannabis debate». Foreign Policy. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 11-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 11-ին.
  30. ↑ La Vie éco. «Cannabis : l'Istiqlal revient à la charge». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունիսի 13-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 11-ին.
  31. ↑ «France: l'humoriste Dieudonné, le succès qui inquiète? – Art19». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 7-ին.
  32. ↑ «Hosting System File Manager». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 17-ին.
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 33,5 33,6 33,7 «Country Business Intelligence Reports: Morocco». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ օգոստոսի 25-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  34. ↑ «Morocco; the leading car manufacturer in Africa – AIMS International». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 15-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
  35. ↑ 35,0 35,1 [1] Արխիվացված 7 Սեպտեմբեր 2019 Wayback Machine
  36. ↑ «MOROCCO: Economy being hammered into shape | Africa > North Africa from AllBusiness.com». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 6-ին.
  37. ↑ http://www.map.ma/eng/sections/economy/development_efforts/view (չաշխատող հղում)
  38. ↑ 38,0 38,1 «Morocco among the top ten countries in offshoring sector – Magharebia». Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 11-ին.
  39. ↑ «Gartner Identifies Top 30 Countries for Offshore Services in 2008». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ դեկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 11-ին.
  40. ↑ «Gartner picks top 30 countries for offshore IT outsourcing». SearchCIO. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 11-ին.
  41. ↑ «ANIMA News : Morocco and Egypt enter the latest Gartner's offshore IT 'Top 30'». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հուլիսի 17-ին.
  42. ↑ «Apebi». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 «Archived copy» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 22-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  44. ↑ «Archived copy» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  45. ↑ 45,0 45,1 http://www.oxfordbusinessgroup.com/weekly01.asp?id=4644#english (չաշխատող հղում)
  46. ↑ «Spain Remains Morocco's Top Trade Partner in EU». Morocco World News. 2019 թ․ հունվարի 31.
  47. ↑ «Morocco (MAR) Exports, Imports, and Trade Partners». oec.world.
  48. ↑ «Moroccan government brings in plan to reduce trade imbalance – Magharebia». Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 11-ին.
  49. ↑ «Home: Economy». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  50. ↑ «Home: Economy». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  51. ↑ Edward Hugh. «Morocco Economy Watch». Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 11-ին.
  52. ↑ Kasraoui, Safaa. «Morocco 2nd Country To Receive Remittances in Arab Region in 2020». Morocco World News (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ սեպտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 7-ին.
  53. ↑ «Helping Morocco unlock €300 million in public investment». European Investment Bank (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  54. ↑ «Morocco and the EIB». European Investment Bank (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  55. ↑ «Home: Sections». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 56,3 «Archived copy» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 9-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  57. ↑ 57,0 57,1 «Science and technology – Morocco». Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 11-ին.
  58. ↑ «Economy Profiles».
  59. ↑ «Export Solutions | International Trade Administration». www.trade.gov.
  60. ↑ «Activité conteneur». Tanger Med Port Authority. Վերցված է 2023 թ․ մարտի 6-ին.
  61. ↑ [2] Արխիվացված 14 Հուլիս 2011 Wayback Machine
  62. ↑ IEA (2014) "Morocco 2014 – Energy Policies Beyond IEA Countries" http://www.iea.org/Textbase/npsum/morocco2014sum.pdf Արխիվացված 14 Հունվար 2015 Wayback Machine
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 «Morocco unveils $9 billion solar power scheme». Reuters. 2009 թ․ նոյեմբերի 3. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ նոյեմբերի 7-ին.
  64. ↑ «Germany to participate in Morocco's solar energy project». moroccobusinessnews.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 24-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  65. ↑ «WB to contribute to Morocco's solar energy project». moroccobusinessnews.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 30-ին.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մարոկկոյի_տնտեսություն&oldid=9944514» էջից