Սուսաննա Մադոյան
- Վիքիպեդիայում կան հոդվածներ Մադոյան ազգանունով այլ մարդկանց մասին։
Սուսաննա Ղուկասի Մադոյան (հունիսի 24, 1925, Բաթում, Վրացական ԽՍՀ, ԱԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ - նոյեմբերի 8, 2023, Մոսկվա, Ռուսաստան), հայ խորհրդային էլեկտրաինժեներ, տեխնիկական գիտությունների թեկնածու (1960), ԽՍՀՄ-ում առաջին կիսահաղորդչային տրիոդի (տրանզիստորի) համահեղինակը[1][2][3][4][5][6][7][8][9][10]։
Սուսաննա Մադոյան | |
|---|---|
| Ծնվել է | հունիսի 24, 1925 Բաթում, Վրացական ԽՍՀ, ԱԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ |
| Մահացել է | նոյեմբերի 8, 2023 (98 տարեկան) Մոսկվա, Ռուսաստան |
| Քաղաքացիություն |  ԽՍՀՄ |
| Հաստատություն(ներ) | «Իստոկ» գիտահետազոտական ինստիտուտ |
| Գործունեության ոլորտ | էլեկտրատեխնիկա |
| Ալմա մատեր | Ռուսաստանի Դ. Մենդելեևի քիմիատեխնոլոգիական ինստիտուտ և Գիտության և տեխնոլոգիայի ազգային համալսարան |
| Գիտական աստիճան | տեխնիկական գիտությունների թեկնածու |
| Գիտական ղեկավար | Ալեքսանդր Կրասիլով |
Կենսագրություն խմբագրել
Սուսաննա Մադոյանը ծնվել է 1925 թվականի հունիսի 24-ին Վրացական ԽՍՀ Բաթում քաղաքում։ Նրա հայրը՝ Ղուկաս Հակոբի Մադոյանը, սերում էր Երևանի նահանգի Կարսի մարզի Գյուլանթուփ գյուղից, որը մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը մտնում էր Ռուսական կայսրության կազմի մեջ։ Հայոց ցեղասպանության ժամանակ թուրքերը ներխուժել են նրանց գյուղ՝ սկսելով կոտորածը։ Նրա տասնհինգամյա եղբայր Հարութը դանակահարվել է մյուս երիտասարդների հետ մոր աչքի առաջ, որը, չդիմանալով տեսածին, մահացել է։ Սուսաննայի պապը՝ Հակոբը, մենակ է մնացել չորս երեխաների հետ։ Մայրը Աշխեն Խաչատուրի Մուրադյանն էր[1]։
Նա գերազանցության վկայականով ընդունվել է Մոսկվայի Մենդելեևի անվան քիմիատեխնոլոգիական ինստիտուտ, որտեղ սկսել է սովորել օրգանական քիմիայի ֆակուլտետում, իսկ վեցերորդ կիսամյակից տեղափոխվել է հատուկ ֆակուլտետի նորաբաց ամբիոն, որտեղ եղել է մաթեմատիկայի և ֆիզիկայի խոր ուսումնասիրություն։ Ամբիոնն ավարտողները պետք է դառնային բոլոր տեսակի էլեկտրոնային սարքերի մասնագետներ. այդ տարիներին երկրում սկսվել էր ռադիոտեղորոշիչ տեխնիկայի զարգացման ինտենսիվ աշխատանք[1]։
1960 թվականի վերջին Մադոյանը պաշտպանել է իր ատենախոսությունը տեխնիկական գիտությունների թեկնածուի աստիճանի համար և սկսել մի շարք նոր աշխատանքներ սանտիմետրային ալիքներով աշխատող սարքերի` թունելային դիոդների ստեղծման ուղղությամբ, որոնք հիմնված էին ոչ միայն գերմանիումի, այլև այդ ժամանակ հայտնված նոր կիսահաղորդչային նյութերի՝ գալիումի արսենիդի և գալիումի հակամոնիդի վրա։ 1969 թվականին նա թողել է կիսահաղորդչային արդյունաբերությունը և սկսել դասավանդել՝ ստանալով դոցենտի պաշտոն Պողպատի և համաձուլվածքների ինստիտուտի «Կիսահաղորդչային սարքեր» ամբիոնում[1]։
Սուսաննա Մադոյանը մահացել է 2023 թվականի նոյեմբերի 8-ին Մոսկվայում։ Նրանից հետո մնացել են որդին, երկու թոռները և վեց ծոռները։
Տրանզիստորի ստեղծման պատմություն խմբագրել
1948 թվականին Մոսկվայի Մենդելեևի անվան քիմիատեխնոլոգիական ինստիտուտի (ՄՔՏԻ) «Էլեկտրավակուումային և գազապարպիչ սարքերի տեխնոլոգիա» ամբիոնում դիպլոմային աշխատանքների բաշխման ժամանակ Սուսաննա Մադոյանին բաժին է հասել «Բյուրեղային տրիոդի նյութերի հետազոտություն» թեման։ Այսպես դիպլոմային աշխատանք գրող 22-ամյա ուսանող Սուսաննա Մադոյանը անսպասելիորեն դարձել է ԽՍՀՄ-ում տրանզիստորների առաջին մշակողը[1][11]։
Շուտով նրան ուղարկեցին մերձմոսկովյան Ֆրյազինո քաղաքի ԳՀԻ-160 («Իստոկ» գիտահետազոտական ինստիտուտ)` Ալեքսանդր Կրասիլովի լաբորատորիա։ Հետազոտողները ձեռք բերեցին կիսահաղորդչային նյութի թիթեղ, որը հանված էր գերմանական ավարային ինչ-որ տվիչից, այնուհետև Սուսաննան բերիլիումի բրոնզից պատրաստված երկու կոնտակտային զսպանակներից և երկու պողպատյա փակագծերից պատրաստեց կառուցվածք։ Այդ կոնտակտային զույգը պտուտակիչի միջոցով գործի դրվող հորիզոնական պտուտակի օգնությամբ թիթեղի վրա տեղաշարժվում էր հետ ու առաջ, իսկ փորձարարական ամբողջ կառուցվածքը արտաքինից քիչ էր տարբերվում սովորական ռեոստատից կամ պոտենցաչափից[1]։
Ստացվող ազդանշանն ուղարկվում էր տատանագրիչի (օսցիլոգրաֆի) նման սարքի՝ «բնութագրաչափի» վրա, որը կարգավորում էր մեկ այլ լաբորանտ։ Ե՛վ տեսական գիտելիքները, և՛ գործնական փորձը Սուսաննան ձեռք էր բերում աշխատանքի ընթացքում։ Կոնտակտները շարժելով թիթեղի երկայնքով՝ հնարավոր էր գրանցել բնութագրերը և գտնել լավագույն ցուցանիշներ տվող կետերը[1]։
Սակայն բնութագրերը շատ անկայուն էին, և մոտ կես ժամ աշխատելուց հետո կոնտակտները պետք է տեղափոխվեին այլ վայր։ Այնուամենայնիվ, «ուժեղացնող (տրանզիստորային) էֆեկտը» ի վերջո ստացվեց։ 1949 թվականին գրանցվեց «տրանզիստորային էֆեկտի» առաջին դիտարկումը և, փաստորեն, առաջին խորհրդային տրիոդի ստեղծումը (այն ժամանակ ոչ ոք չգիտեր «տրանզիստոր» բառը), որի հեղինակներն էին ինժեներ Ալեքսանդր Կրասիլովը և ուսանողուհի Սուսաննա Մադոյանը։ Իհարկե, սա միայն գործող փորձնական սարք էր։ Տրանզիստորների արդյունաբերական արտադրությունը սկսվել է ավելի ուշ՝ 1950-ական թվականներին, հարթ կամ «պլանար» տրանզիստորի գյուտով[1]։
1947 թվականին ՄՔՏԻ-ում բացվել է «Էլեկտրավակուումային և գազապարպիչ սարքերի տեխնոլոգիայի» ամբիոնը, որտեղ Մադոյանը սկսել է աշխատել նույն թվականին։ Այդ ժամանակ նա չէր էլ պատկերացնում, որ դառնալու է հայրենական (և, հավանաբար, համաշխարհային) էլեկտրոնիկայի պատմության կարևոր անձանցից մեկը, որին նվիրվելու է իր հետագա ողջ մասնագիտական կյանքը[1]։
ԽՍՀՄ-ում կիսահաղորդչային տրիոդի վերաբերյալ առաջին գիտահետազոտական աշխատանքը մերձմոսկովյան Ֆրյազինո քաղաքի ԳՀԻ-160-ում («Իստոկ» գիտահետազոտական ինստիտուտ) իրականացրել է ուսանող Սուսաննա Ղուկասի Մադոյանը։ Տրանզիստորի լաբորատոր նախատիպը (կետային) սկսել է աշխատել 1949 թվականի փետրվարին։ Կետային տրանզիստորների սերիական արտադրությունը (ТС1 — ТС7) սկսվել է 1953 թվականին, հարթ տրանզիստորներինը (П1)՝ 1955 թվականին[1]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 «Сусанна Гукасовна Мадоян». www.computer-museum.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
- ↑ «Электроника НТБ — научно-технический журнал / Отечественному транзистору уже 60 лет. Что способствовало его появлению?». www.electronics.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
- ↑ Щука А Электроника. 2 изд.. — БХВ-Петербург, 2008. — С. 171, часть на странице: "В Советском Союзе транзисторный эффект впервые наблюдали в 1949 году. Авторами первого отечественного точечного транзистора были советские исследователи НИИ-160 (ныне "Исток") Александр Викторович Красилов и его аспирантка Сусанна Гукасовна Мадоян". — 751 с. — ISBN 978-5-9775-0160-6
- ↑ Валентин Михайлович Пролейко. — Litres, 2022-05-15. — С. Часть на странице: "...родоначальники отечественной транзисторной техники Сусанна Гукасовна Мадоян и Николай Алексеевич Пеннин...". — 1213 с. — ISBN 978-5-457-71731-2
- ↑ Анатолий Белоус, Сергей Шведов, Мердан Мерданов СВЧ-электроника в системах радиолокации и связи. Техническая энциклопедия. Книга 1. — Litres, 2022-05-15. — С. 466, часть на странице: "В отделе А.В. Красилова под руководством начальника лаборатории С.Г. Мадоян при активном участии А.П. Шибанова (отдел Ю.А. Каменецкого – обеспечение метрологией и экспериментальными исследованиями на СВЧ) были разработаны первые генераторные тунельные диоды сантиметрового диапазона частот". — 783 с. — ISBN 978-5-04-337961-0
- ↑ Николай Симонов Несостоявшаяся информационная революция. Условия и тенденции развития в СССР электронной промышленности и средств массовой коммуникации. Часть I. 1940–1960-е годы. — Litres, 2022-01-29. — С. Часть на странице: "Считается, что первые НИР по транзисторам («точечно-контактным триодам») в Советском Союзе в 1949 г. поставили...НИИ-160 (А. В. Красилов и С. Г. Мадоян)". — 515 с. — ISBN 978-5-04-070753-9
- ↑ Борис Малашевич 50 лет отечественной микроэлектронике. Краткие основы и история развития. Выпуск 5. — Litres, 2022-05-15. — С. 168, часть на странице: "Официально разработчиком первого экспериментального транзистора является студентка Московского химико-технологического института С. Г. Мадоян, выполнявшая под руководством А. В. Красилова дипломную работу по теме «Точечный транзистор»". — 800 с. — ISBN 978-5-457-73727-3
- ↑ «Разработка первых транзисторов в СССР. История России». statehistory.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
- ↑ «Почему у первого транзистора СССР была только «мама»?». Хабр (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
- ↑ Березанская В.м ФИАН СОЗДАТЕЛЬ ПЕРВОГО РОССИЙСКОГО ТРАНЗИСТОРА. НЕИЗВЕСТНАЯ СТРАНИЦА ИСТОРИИ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ЭЛЕКТРОНИКИ // Вестник Российской академии наук. — 2010. — В. 2. — Т. 80. — С. Часть на странице: "К весне 1949 г. С.Г. Мадоян получила транзисторный эффект". — ISSN 0869-5873. Архивировано из первоисточника 9 Նոյեմբերի 2022.
- ↑ «Юлиус Лилиенфельд: 130 лет забытому пионеру электроники». itWeek (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 9-ին.