Սերբական չետնիկ կազմակերպություն
Սերբական հեղափոխական կազմակերպություն ( սերբ.՝ Српска револуционарна организација / Srpska revolucionarna organizacija ) կամ Սերբական չետնիկական կազմակերպություն (Српска четничка организација / Srpska četnička organizacija) կիսառազմական հեղափոխական խմբավորում էր, որի նպատակն էր ազատագրել Հին Սերբիան ( Կոսովոն և Մակեդոնիա ) Օսմանյան կայսրությունից ( Կոսովոյի, Մանաստիրի և Սալոնիկի վիլայեթներում)։ Նրա Կենտրոնական կոմիտեն (Централни одбор / Centralni odbor) կազմավորվել է 1902 թվականին, մինչդեռ սերբական կոմիտեն (Српски комитет / Srpski komitet) կազմավորվեց 1903 թվականի սեպտեմբերին Բելգրադում, իրար հետ միավորելով Բելգրադի, Վրանյեի, Սկոպյեի և Բիտոլայի Կենտրոնական վարչությունները։ Ռազմական գործողությունները սկսվել են 1904 թվականին[1]։ Ղեկավարների թվում էին Սուրբ Սավայի հասարակության, բանակի շտաբի և արտաքին գործերի նախարարության անդամները։ Սերբական կոմիտեն մասնակցել է Մակեդոնիայի համար պայքարում (Борба за Македонију / Borba za Makedoniju), կազմակերպելով տարբեր սոցիալական, քաղաքական, մշակութային և ռազմական հակամարտություններ Մակեդոնիայի տարածաշրջանում; հետագայում դրանք հայտնի դարձան Սերբական գործողություն Մակեդնիայում անվանումով (Српска акција у Македонији / Srpska akcija u Makedoniji)[2]:
| Սերբական չետնիկական կազմակերպություն | |
|---|---|
| Վայր | Կոսովո և Հյուսիսային Մակեդոնիա |
Պատահաբար, 1903 թվականին Բելգրադում ձևավորվեց նաև Սերբ քույրերի ասոցացիա կամ Kolo Srpskih Sestara : Չնայած,որ այն հայտնիություն է ստացել իր բարեգործական աշխատանքով, Ասոցացիան նաև օգնեց Չեթնիկ կազմակերպությանը Հին Սերբիայի և Մակեդոնիայի տարածքներում կռվելիս՝ ուղարկելով սնունդ և բժշկական պարագաներ, բժիշկներ և բուժքույրեր՝ օգնելու վիրավորներին և տուժածներին, ինչպես դա անում էր Կոսովոյի օրիորդը միջին դարերում Սերբիայում։
Չեթնիկների կենտրոնական կոմիտեն սկզբում վարձել էր հայդուկների ( ավազակներ ) անհատական և փոքր խմբերով, ովքեր կամ ինքնուրույն կազմավորված զորաջոկատներով էին մասնակցում կամ Բուլղարական հեղափոխական խմբավորումների շարքերում Մակեդոնիայում ( Մակեդոնիա-Ադրիանապոլսի Գերագույն կոմիտե կամ Մակեդոնիայի ներքին հեղափոխական կազմակերպություն )։ Վերջինները ձգտում էին պաշտպանել սլավոնական քրիստոնյա բնակչությանը զուլումից, որը իրենից ներկայացնում էր հարձակումներ և տարատեսակ վայրագություններ ու հալածանքներ Օսմանյան կայսրության կողմից։ Չկարողանալով շարունակել Սերբա-բուլղարական համատեղ գործողության բանակցությունները և նկատելով բուլղարական կոմիտեների ներսում աճող ազգայնականությունը, սերբական կոմիտեն որոշեց ստեղծել սեփական զինված խմբավորումները։ 1904թ-ին Կենտրոնական կոմիտեն ուղարկեց առաջին երկու խմբերը Մակեդոնիա, որոնք վաղաժամ բացահայտվեցին և ամբողջովին սպանվեցին։ Երկրորդ ալիքն ավելի հաջող էր. սակայն սկսվեց թշնամանք Բուլղարական և Սերբական կոմիտեների միջև։ Այս պայմաններոում սերբ չետնիկները կռվել են օսմանցիների, ինչպես նաև բուլղարական և ալբանական խմբավորումների դեմ։ Հայտնի պարտիզանական մարտիկներն են՝ Յովան Բաբունսկին, Գլիգոր Սոկոլովիչը, Իլիա Տրիֆունովիչ-Բիրչանինը, Միխայլո Ռիստիչ-Ջերվինացը, Յովան Գրկովիչ-Գապոն, Վասիլիե Տրբիչը, Գարդա Սպասա, Բորիվոյե Յովանովիչ- Բիրչանին, Միխայիլո Ռիստիչ-Ջերվինացը, Յովան Գրկովիչ-Գապոն, Վասիլիե Տրբիչը, Գարդա Սպասա, Բորիվոյե Յովանովիչ - Բիրչան, Կույունջիչ, Չենե Մարկովիչ, Միշա Ալեքսիչ-Մարինկո, Դոկսիմ Միխայլովիչ, Կոստա Միլովանովիչ-Պեչանաց, Վոյին Պոպովիչ-Վուկ, Սավատիե Միլոշևիչ և Պետկո Իլիչ։ 1908 թվականին երիտթուրքական հեղափոխության և սահմանադրության հռչակումից հետո Բալկաններում տիրեց ժամանակավոր խաղաղություն և Մակեդոնիայի բոլոր հայդուկները, ներառյալ սերբ չետնիկները, վայր դրեցին զենքերը. Այնուամենայնիվ, պարտիզանական կռիվները շուտով շարունակվեցին, հետագայում միաձուլվելով Բալկանյան պատերազմներին։
Նախապատմություն խմբագրել
Սերբա-օսմանյան պատերազմը (1876–1878) և ռուս-թուրքական պատերազմը (1877–1878) օսմանցիների դեմ մղեցին ազատագրական պայքար Կոսովոյում և Մետոհիայում և Մակեդոնիայում (այն ժամանակ հայտնի էր որպես «Հին Սերբիա» կամ «Հարավային Սերբիա» ) [3] Սերբիան ձգտում էր ազատագրել Կոսովոյի վիլայեթը (Նիշի, Պրիզրենի, Սկոպյեի և Նովի Պազարի սանջակները)[4]։ Սերբական բանակին միացան հարավային սերբերը, որոնք կազմում էին հատուկ կամավորական ջոկատներ և հիմնականում նրանց մեծ մասը կազմում էին Մակեդոնիայի սերբերը։ Իրենց նպատակն էր ազատագրել հայրենի հողերը Օսմանյան կայսրությունից և միավորել դրանք Սերբիայի կազմում։ [3][5] Այս կամավորները ներթափանցեցին Կումանովո և Կրիվա Պալանկա շրջաններ[6]։ Երբ սերբերի և օսմանցիների միջև խաղաղություն կնքվեց, այս խմբերը վարում էին անկախ պարտիզանական մարտեր Սերբիայի դրոշի ներքո։ Կրելով այդ դրոշները սերբերը հարձակվում էին սահմանազատման գծից հեռու տեղակայված հարավային շրջանները։ [3] Սերբական առաջխաղացումը Հին Սերբիայում (1877–78) պատճառ դարձավ տարածաշրջանում նոր ապստամբությունների, որոնց թվում է նաև հայտնի ապստամբությունը Կումանովոյում, Կրիվա Պալանկայում և Կրատովոյում[5]։ Հունվարի 20-ին բռնկվեց Կումանովոյի ապստամբությունը, որը տևեց չորս ամիս և ավարտվեց ճնշմամբ Օսմանյան կայսրության կողմից։ Օսմանցիները վրեժխնդիր եղան իրենց կայսրությունում ապրող սերբ բնակչության դեմ։ [3] Անպաշտպան ռայայի (ստորին խավ, քրիստոնյաներ) դեմ կատարված ահաբեկչությունների պատճառով շատերը սարսափելով թաքնվեցին լեռներում և փախան սահմանով Սերբիա, որտեղից էլ հետագայում նրանք արշավում էին իրենց հայրենի շրջանները որպեսզի վրեժ լուծեն, օսմանցիների կողմից իրականացված վայրագությունների համար։ [3]
Պատերազմից հետո Կոսովոն և Մակեդոնիան ստացան սպառազինություն և օգնություն սերբական ռազմական կառավարության կողմից։ [7] Եւ ողջ տարածաշրջանում ստեղծվեցին քրիստոնյա ապստամբների խմբեր։ [7] Այդ խմբերի մեծ մասը, ստացան ֆինանսավորում և աջակցություն կառավարության կողմից։ Տվյալ խմբերի ստեղծման վայրը Սերբիան էր, սակայն նպատակն էր հետագայում իրենց ուղարկել Օսմանյան կայսրություն։ [7] Այդ կերպ Միցկո Կրստիչը 1879 թվականին Նիշում ստեղծեց ապստամբ խումբ՝ Նիկոլա Ռաշիչի և Վրանեի ռազմական կառավարության օգնությամբ։ [7] 1880 թվականի հոկտեմբերի 14-ին ապստամբություն բռնկվեց Կիչևո - Պորեչե շրջանում, որը հայտնի էր որպես « Բրսյակի ապստամբություն »։ Սերբիան [3] գաղտնիաբար օգնում էր քրիստոնյաներին օսմանյան շրջաններում, ինչպես օրինակ Բրսյակի ապստամբության ժամանակ, սակայն 1881 թվականին օգնությունը դադարեցվեց կառավարության միջամտությամբ[8]։ Միայն 1880–81-ի ձմռանը Օսմանյան բանակին հաջողվեց ճնշել ապստամբությունը և առաջնորդներից շատերին աքսորել[9]։
1886-ին ստեղծվել է Սերբո-մակեդոնացիների ընկերակցությունը։
Նախերգանք խմբագրել
Հակասերբական «Հասարակություն ընդդեմ սերբերի» կազմակերպությունը ստեղծվել է 1897 թվականին Դամե Գրուևի կողմից, [10] մինչև 1902 թվականը Հակասերբական կազմակերպությունը սպանել է առնվազն 43 մարդու և վիրավորել 52, այդ մարդիկ եղել են սերբական դպրոցների տերեր, ուսուցիչներ, սերբ ուղղափառ հոգևորականներ և այլ հայտնի սերբեր Օսմանյան կայսրությունում. [11]
1899 թվականի մայիսին Մակեդոնիա է ուղարկվել Գոլուբ Յանիչըի ջոկատը, որը բաղկացած էր 10-15 հոգուց[12]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Vučetić, Biljana (2015). «Some considerations on the emergence of the Serbian Chetnik Movement in Macedonia during the last period of Ottoman rule». Zapisi. Podgorica: Istorijski institut Crne Gore. 3/4: 111–128.
- ↑ «Заборављене српске војводе: Четништво је настало у борбама са Турцима, затим са Бугарима, Шиптарима и Аустријанцима (видео)». 2017 թ․ օգոստոսի 28.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Jovanović, 1937
- ↑ Sima M. Cirkovic (2008). The Serbs. John Wiley & Sons. էջեր 224–. ISBN 978-1-4051-4291-5.
- ↑ 5,0 5,1 Georgevitch 1918
- ↑ Vojni muzej Jugoslovenske narodne armije (1968). Fourteen Centuries of Struggle for Freedom. Belgrade: Military Museum. էջ xliv.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Hadži-Vasiljević, 1928
- ↑ Матица српска (Matica Srpska) (1992). Zbornik Matice srpske za istoriju, 45–48 (սերբերեն). Novi Sad: Матица српска. էջ 55.
Србија је тајно и врло опрезно помагала акције хришћана у Турској (Брсјачка буна), али је на интервенције владе та помоћ престала ... 1881 
- ↑ Lazar Koliševski (1962). Aspekti na makedonskoto prašanje (մակեդոներեն). Kultura. էջ 499.
Сето ова движење во Западна Македонија е познато во историјата под името „Брсјачка буна". Турската војска успеа во зимата 1880–1881 година да ја задуши буната и многу нејзини водачи да ги испрати на заточение.
- ↑ Đurić, Mijović, էջ 63
- ↑ Hadži Vasiljević, 1928, էջ 14
- ↑ Oswald Ashton Wentworth Dilke; Margaret S. Dilke (1984). Recollections of the National Liberation Struggles in Macedonia: At the End of the 19th and the Beginning of the 20th Centuries. Mosaic Publications. էջ 46. «For this purpose in May 1899, by their order, the people's deputy Golub Janic from Belgrade organized and sent to Macedonia a detachment of 10–15 men, while Serbian agents in Macedonia informed the Turkish authorities that it was a ...»
