Նուրբ կառուցվածքի հաստատուն
Նուրբ կառուցվածքի հաստատուն, հիմնարար ֆիզիկական հաստատուն, բնութագրում է էլեկտրամագնիսական փոխազդեցության ուժը։ Նշանակվում է հունարեն α տառով։ Չափողականություն չունեցող մեծություն է, ուստի արժեքը նույնն է ցանկացած միավորների համակարգում։ 1916 թ. առաջին անգամ ներկայացրել է Առնոլդ Զոմմերֆելդը։ Ներկայումս հաշվարկված α-ի արժեքը 1/137,035999074(44) կամ 7,2973525698(24)×10−3 է։
Սահմանումը
խմբագրելՆուրբ կառուցվածքի հաստատունը սահմանվում է այլ հիմնարար ֆիզիկական հաստատունների միջոցով.
որտեղ
- e-ն տարրական էլեկտրական լիցքն է,
- ħ = h/2π -ը՝ Պլանկի հաստատունը,
- c-ն՝ լույսի արագությունը վակուումում,
- ε0-ը՝ դիէլեկտրիկական թափանցելիությունը վակուումում,
- µ0-ը՝ մագնիսական թափանցելիությունը վակուումում,
- ke-ն՝ Կուլոնի հաստատունը։
ՍԳՎ համակարգում էլեկտրական լիցքի միավորը սահմանվում է այնպես, որ Կուլոնի հաստատունը՝ ke-ն, կամ 4πε0 բազմապատկիչը լինի 1 և չափողականություն չունենա։ Այդ դեպքում նուրբ կառուցվածքի հաստատունը ներկայացվում է
տեսքով, ինչպես հիմնականում հանդիպում է գրականության մեջ։
Բարձր էներգիաների ֆիզիկայում սովորաբար կիրառվող բնական միավորներով, որտեղ ε0 = c = ħ = 1, նուրբ կառուցվածքի արժեքը կլինի[1]
Որպես այդպիսին, նուրբ կառուցվածքի հաստատունը պարզապես տարրական էլեկտրական լիցքի այլընտրանքային ներկայացումն է. 0.30282212 լիցքի բնական միավորներով։
Ֆիզիկական մեկնաբանությունը
խմբագրելՖիզիկայում α-ն մեկնաբանվում է մի քանի եղանակներով.
- որպես տարրական էլեկտրական լիցքի և Պլանկի լիցքի հարաբերության քառակուսին՝
- որպես երկու էներգիաների հարաբերություն, որոնցից մեկը միմյանցից d հեռավորության վրա գտնվող երկու էլեկտրոնների էլեկտրաստատիկ վանողությունը հաղթահարելու համար անհրաժեշտ էներգիան է, մյուսը՝ ալիքի երկարությամբ ֆոտոնի էներգիան.
- Էլեկտրոնի արագության հարաբերությունը լույսի արագությանը Բորի ատոմական մոդելում։ Այսպիսով α-ի քառակուսին Հարթրիի էներգիայի (27,2 էՎ = Ռիդբերգի էներգիայի կրկնապատիկը) և էլեկտրոնի հանգստի զանգվածի (511 կէՎ) հարաբերությունն է։
- Երեք բնութագրական երկարությունների հարաբերակցություն. էլեկտրոնի դասական շառավղի, Բորի շառավղի և էլեկտրոնի՝ Կոմպտոնի ալիքի երկարության.
- Քվանտային էլեկտրադինամիկայում α-ն փոխազդեցության հաստատուն է, որով որոշվում է փոխազդեցության ուժը էլեկտրոնների և ֆոտոնների միջև։ Այս տեսությամբ α-ի արժեքը չի որոշվում, այն պետք է որոշվի փորձնականորեն։ Փաստացի α-ն տարրական մասնիկների ֆիզիկայում ստանդարտ մոդելի այն 20 փորձնական պարամետրերից մեկն է, որոնց արժեքը չի սահմանվում ստանդարտ մոդելով։
- էլեկտրաթույլ փոխազդեցության տեսության մեջ, որը միավորում է թույլ և էլեկտրամագնիսական փոխազդեցությունները, α-ն ներառվում է երկու այլ փոխազդեցության հաստատունների մեջ, որոնք ներկայացվում են էլեկտրաթույլ տրամաչափային դաշտերով։ Այս տեսության մեջ էլեկտրամագնիսական փոխազդեցությունը մեկնաբանվում է որպես էլեկտրաթույլ դաշտերով պայմանավորված փոխազդեցությունների խառնուրդ։ Էլեկտրամագնիսական փոխազդեցության ուժը փոփոխվում է ըստ էներգիական դաշտի ուժի։
- Պլանկի զանգվածով և տարրական էլեկտրական լիցքով, միմյանցից որոշակի հեռավորության վրա գտնվող երկու հիպոթետիկ նյութական կետերի համար α-ն նրանց էլեկտրաստատիկ վանողության ուժի և գրավիտացիոն ձգողական ուժի հարաբերակցությունն է։
- Էլեկտրատեխնիկայում և պինդ մարմնի ֆիզիկայում նուրբ կառուցվածքի հաստատունը հավասար է G0 էլեկտրահաղորդականության քվանտի՝ G0 = 2e2/h և Z0 ազատ տարածության իմպենդանսի՝ Z0 = 1/(c ε0) արտադրյալի մեկ քառորդին՝
- :
Երբ քվանտային էլեկտրադինամիկայում կիրառվում է խոտորումների տեսությունը, ստացված ֆիզիկական արդյունքները ներկայացվում որպես α-ի աստիճանային շարք։ Քանի որ α-ն շատ փոքր է մեկից, բարձր աստիճանները անտեսվում են, և խոտորումների տեսությունը այս դեպքի համար խիստ պրակտիկ է։ Ռենորմալացնող խմբերի տեսության համաձայն, նուրբ կառուցվածքի հաստատունը էներգիայի աճի հետ աճում է լոգարիթմական օրենքով։
Պատմություն
խմբագրելՆուրբ կառուցվածքի հաստատունը 1916 թ. ներկայացրել է Առնոլդ Զոմմերֆելդը Բորի ատոմի մոդելից սպեկտրային գծերի շեղումները բացատրող իր տեսության մեջ։ α-ի առաջին ֆիզիկական մեկնաբանությունը ռելյատիվիստական Բորի ատոմում առաջին շրջանային ուղեծրում գտնվող էլեկտրոնի արագության հարաբերությունն էր վակուումում լույսի արագությանը[2]։ Համարժեք մեկնաբանմամբ այն մի բազմապատկիչ էր առավելագույն անկյունային մոմենտի (որը թույլ էր տրվում հարաբերականության կողմից փակ ուղեծրի համար) և նվազագույն անկյունային մոմենտի (որը թույլ էր տալիս քվանտային մեխանիկան) միջև։ Այն ի հայտ է գալիս Զոմերֆելդի վերլուծություններից և որոշում էր ջրածնային սպեկտրային գծերի (Լիմանի շարքի) ճեղքվածքի չափը կամ նուրբ կառուցվածքը։ Նուրբ կառուցվածքի հաստատունը այնպես էր գրգռել ֆիզիկոս Վոլֆգանգ Պաուլիի երևակայությունը և հետաքրքրասիրությունը, որ նա արտասովոր հետազոտություն ձեռնարկեց հոգեբան Կարլ Յունգի հետ միասին դրա նշանակությունը հասկանալու համար[3]
Քաղվածքներ
խմբագրելԱնտրոպիկ բացատրություն
խմբագրելԱնտրոպիկ սկզբունքը ներկայացնում է վիճելի արգումենտ, թե ինչու է նուրբ կառուցվածքի հաստատունի արժեքը հենց այն, ինչ կա։ Ըստ նրա, կայունը մատերիան, ուստի և կյանքը և բանական էակները գոյություն չէին ունենա, եթե ալֆայի արժեքը ինչ-որ չափով այլ լիներ։ Օրինակ, եթե α-ն փոխվի 4%-ով, միջուկային սինթեզը չի առաջացնի ածխածին, այնպես որ անհնար կլինի ածխածնով պայմանավորված կյանքը։ Եթե α-ն մեծ լիներ 0,1-ից, , հնարավոր չէր լինի աստղի սինթեզ, և Տիեզերքում բավականաչափ ջերմություն չէր լինի կյանքի համար[4]։
Հաստատունության հարց
խմբագրելՀարցի հետազոտությունը, թե արդյո՞ք ալֆան հաստատուն մեծություն է, այսինքն՝ միշտ ունեցել է միևնույն արժեքը թե փոխվել է Տիեզերքի զարգացման ընթացքում, երկար պատմություն ունի։ Նման պատկերացումները առաջին անգամ ի հայտ եկան 1930-ական թթ՝ Տիեզերքի ընդարձակման հայտնաբերումից հետո, և նպատակ ունեին պահպանել Տիեզերքի ստատիկ մոդելը ժամանակի ընթացքում հիմնարար հաստատունների փոփոխվելու հաշվին։ Այսպես, մի հոդվածում[5] Ջ. և Բ. Չալմերսովները առաջարկում են գալակտիկաների սպեկտրային գծերի կարմիր շեղման բացատրությունը որպես տարրական էլեկտրական լիցքի և Պլանկի հաստատունի միաժամանակյա աճի (ինչի պատճառով ալֆան կունենա ժամանակային կախվածություն) հետևանք։ Այլ հրապարակումներում[6][7] ենթադրվում էր, որ նուրբ կառուցվածքի հաստատունը անփոփոխ է մնում այն կազմող հաստատունների միաժամանակյա փոփոխության դեպքում։
1938 թ. Պոլ Դիրակը իր Մեծ թվերի հիպոթեզում առաջարկեց, որ գրավիտացիոն հաստատունը կարող է փոքրանալ ժամանակին հակադարձ համեմատական կարգով։ Իր դիտարկման մեջ նա -ն համարում էր իսկական հաստատուն, սակայն նշում էր, որ ապագայում կարող է այդպես չլինել։ Դիրակի այդ աշխատությունը մեծ հետաքրքրություն առաջացրեց խնդրի նկատմամբ, ինչը պահպանվել է մինչ այսօր։ Դիրակին հետևելով, նուրբ կառուցվածքի հաստատունության հարցը դիտարկեց Պասկուալ Յորդանը և եկավ այն եզրակացության, որ ալֆայի կախվածությունը ժամանակից պետք է բարդ շեղումներ առաջացնի սպեկտրային գծերում[8]։ Քանի որ նման շեղումներ չդիտվեցին, նա մերժեց այդ հիպոթեզը։ 1948 թ., փորձելով ժխտել Դիրակի հիպոթեզը, Էդվարդ Թելերը նշում է , լոգարիթմական կախվածության մասին, որտեղ -ն Տիեզերքի տարիքն է[9]։ Ավելի ուշ ևս առաջարկվեցին համանման առնչություններ։ Առաջարկված է տեսակետ, ըստ որի -ն հանդիսանում է "չնկատված" անկախ հաստատուն՝ ալիքային ինտերֆերենցիոն վերաբաշխման հարաբերություն, որի արժեքը արտածվում է դասագրքային ֆորմուլաներից[10]։
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ Peskin, M.; Schroeder, D. (1995). An Introduction to Quantum Field Theory. Westview Press. ISBN 0-201-50397-2. p. 125.
- ↑ «Introduction to the Constants for Nonexperts – Current Advances: The Fine-Structure Constant and Quantum Hall Effect». The NIST Reference on Constants, Units, and Uncertainty. NIST. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 11-ին.
- ↑
P. Varlaki, L. Nadai, J. Bokor (2008). «Number Archetypes and Background Control Theory Concerning the Fine Structure Constant» (PDF). Acta Polytechnica Hungarica. 5 (2): 71.
{{cite journal}}
: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - ↑ J.D. Barrow (2001). «Cosmology, Life, and the Anthropic Principle». Annals of the New York Academy of Sciences. 950 (1): 139–153. Bibcode:2001NYASA.950..139B. doi:10.1111/j.1749-6632.2001.tb02133.x.
- ↑ J. A. Chalmers, B. Chalmers, The expanding universe—an alternative view, Philosophical Magazine Series 7, 1935, vol. 19, pages 436—446
- ↑ S. Sambursky, Static Universe and Nebular Red Shift, http://dx.doi.org/10.1103/PhysRev.52.335, Physical Review, 1937, vol. 52, 335—338
- ↑ J. O'Hanlon, K.-K. Tam, Time Variation of the Fundamental Constants of Physics, http://dx.doi.org/10.1143/PTP.41.1596, Progress of Theoretical Physics, 1969, vol. 41, pages 1596—1598
- ↑ P. Jordan., Über die kosmologische Konstanz der Feinstrukturkonstanten, http://dx.doi.org/10.1007/BF01340095, Zeitschrift für Physik, 1939, vol. 113, pages= 660—662
- ↑ E. Teller, On the Change of Physical Constants, http://dx.doi.org/10.1103/PhysRev.73.801 Physical Review, 1948, vol. 73, pages 801—802
- ↑ G. Kirakosyan, Deduction of Coupling Constant as a wave peculiarity ..., [1]