Նշենի (լատին․՝ Prunus dulcis), պատկանում է վարդազգիների ընտանիքի սալորենիների ենթաընտանիքին։

Կենսաբանական նկարագիր

խմբագրել

Նշենին փոքր ծառ է՝ 4-8 մ բարձրությամբ՝դեպի վեր ուղղված անփուշ ճյուղերով և բազմաթիվ կարճացած ընձյուղներով, որոնք մերկ են, կարմրադարչնագույն կամ դարչնագույն և 10-40 սմ բնի տրամագծով։ Ունի զարգացած, արմատային համակարգ, որի հետևանքով չորադիմացկուն է։ Դիմանում է մինչև -25 C ցրտահարություններին։ Ծաղկում է վաղ գարնանը՝ նախքան տերևների բացվելը։

Բազմամյա ճյուղերի կեղևը մոխրագորշավուն է, բնի վրա մոխրասևավուն։ Տերևակիցները համարյա մախաթանման են, 3֊5 մմ երկարությամբ գեղձապատ եզրերով։ Տերևները նշտարաձև են կամ նեղ էլիպսաձև` 4֊6 (երբեմն` 3֊9) սմ երկարությամբ և 1,5֊2,5 սմ լայնությամբ, բութ կամ սուր գագաթով, կլորավուն կամ լայն սեպաձև հիմքով, սղոցաատամնաեզր, մերկ։ Տերևակոթունը ունի 3 սմ երկարություն, տերևաթիթեղի հիմքում` 2 գեղձիկներ։ Ծաղիկները միայնակ են, կարճացած ընձյուղների կամ նախորդ տարվա շիվերի վրա, 3֊5 մմ երկարությամբ տերևակոթուններով։ Հիպանթիումը մերկ է, գլանաձև, 5-6 մմ երկարությամբ։ Բաժակաթերթիկները եզրերին ունեն մազմզուկապատ ատամիկներ։ Պսակաթերթիկները սպիտակ են կամ բաց վարդագույն, 1,5-2 սմ երկարությամբ, կարճ եղունգավոր։ Պտուղը ծածկված է կարճ, թավշամահուդանման աղվամազով, երկարավուն ձվաձև է, 3-3,5 (երբեմն`4) սմ երկարությամբ և 2 ֊2,5 սմ լայնությամբ։ Կորիզները սպիտակ են կամ դարչնագույն, հարթ, փոսիկածակոտկեն, երբեմն` ակոսավոր, սեղմված, օվալաձև, ձվաձև, ձվաձև նշտարաձև կամ նշտարաձև, 2,7֊3,3 (երբեմն՝ 4) սմ երկարությամբ և 1,4 ֊2,6 սմ լայնությամբ։ Ծաղկում է տերևները բացվելուց առաջ, մարտ-ապրիլ ամիսներին, տաք և կարճատև ձմեռների դեպքում, հաճախ փետրվարի վերջերին)։ Պտուղները հասունանում են հունիս-հուլիս ամիսներին։

Ծաղիկը արտադրում է նեկտար, մեղուն վերցնում է այն և ծաղկափոշին, որը հատկապես կարևոր է որպես վաղ գարնանային կեր մեղվաընտանիքների համար։ Պտղաբերում է 4-5-րդ տարվանից մինչև 35-55 տարեկանը, կյանքի տևողությունը 130-150 տարի է։ Պտուղը կորիզապտուղ է, որը իր սննդային արժեքով մոտ է ընկույզին։  Հայաստանում հայտնի է նշենու 3 տեսակ՝ Ֆենցլի, նաիրյան և սովորական։

Հայաստանի բնության մեջ բնաշխարհիկ է գարնանը խոշոր կարմիր ծաղիկներով 30-40 օր զարդարվող Նաիրյան տեսակը։ Մշակության մեջ տարածված է նշենի սովորականը (Amygdalus communis), որն ունի նաև հողապաշտպան նշանակություն, ծաղիկները ճերմակ կամ վարդագույն երանգ ունեն։ Գրանցված է Հայաստանի Կարմիր գրքում։

Հոմանիշներ
խմբագրել
Տեսակի ներսում բաժանվում են 2 խմբի
խմբագրել
  • Prunus dulcis var. amara - Դառը նուշ
  • Prunus dulcis var. dulcis - Քաղցր նուշ

Տարածում

խմբագրել
 
Նուշի տերևները

Առաջին անգամ հայտնաբերվել է Մերձավոր Արևելքում և հարակից տարածքներում, այդ թվում, Միջերկրական ծովի շրջանում և Կենտրոնական Ասիայում։ Այս շրջաններում նուշը մշակել են դեռ վաղուց մ. թ. ա.: Այժմ ամենաշատ մշակող երկրներներն են՝ Չինաստանը, Միացյալ Նահանգները (Կալիֆոռնիա), Կենտրոնական Ասիան և Արևմտյան Տյան Շանը[1], Ղրիմը և Կովկասը։ Նույնիսկ Տաջիկստանի Կանիբադ քաղաքը հայտնի է որպես «նուշի քաղաք»։

Հայտնի է նշենու 40 տեսակ՝ տարածված Առաջավոր, Միջին և Հարավարևելյան Ասիայում, Հյուսիսային Ամերիկայի հարավ-արևմուտքում և Կենտրոնական Ամերիկայի հյուսիս-արևմուտքում։ Վայրի տեսակներն աճում են Միջին Ասիայի, Հարավային կովկասի չոր լեռնային և տափաստանային շրջաններում։ 

Հայաստանի պայմաններում վայրիացել է, հանդիպում է Զանգեզուրում, Վայքում, Մեղրիում, ամենուրեք ծովի մակերեւույթից մինչև 1100 մ բարձրությունների վրա։ Մշակվում է ցածրադիր գոտու պայմաններում, որպես կարևորագույն պտղատու բույս։ Ջերմասեր է, երաշտադիմացկուն, լուսասեր։ Ունի խոր գնացող հզոր արմատային համակարգ։ Ապրում է 130֊150 տարի։ Բազմանում է սերմերով, մացառներով և աչքապատվաստով։ Բնափայտը օգտագործվում է ատաղձագործության բնագավառում, բավականին ամուր է ու դիմացկուն, կարմրավուն երանգ ունի լավ է փայլեցվում։

Էկոլոգիական խումբը` VIII: Մշակության հավանական շրջանները 8֊9, 17֊20, 23-25, 27-28, 32[2]:

Կիրառություն

խմբագրել

Սովորական նշենին օգտագործվում է որպես պատվաստակալ ծիրանենու և դեղձենու համար` վերջիններիս երաշտադիմացկունությունը բարձրացնելու նպատակով։ Նշենու կորիզը օգտագործվում է սննդի մեջ, հրուշակեղենի, դեղագործության, օծանելիքի արտադրության բնագավառում։ Դառը նշենու քուսպը թունավոր է։ Որոշ սորտերի կեղևից հատուկ նյութ են ստանում, որն օգտագործում են գինիները ներկելու և դրանց հատուկ համ տալու համար։ Մոխիրն օգտագործում են օճառի արտադրության մեջ։ Օգտագործվում է նաև որպես դեկորատիվ բույս։

Էկոլոգիա

խմբագրել
 
Դեռ չհասած պտուղները

Նուշի աճում է քարքարոտ և ավազոտ լեռներում, մոտավորապես 800 մինչև 1600 մ ծովի մակարդակիվ, նախընտրում է կալցումով հարուս հողերը։ Իսրաելում հասնում է 800 մետրի, Հայֆի շրջանում շատ մոտ է Միջերկրական ծովի ափերին։ Աճում են խմբերով, միմյանցից 5-7 մ հեռավորության վրա։ Շատ լուսասեր են, ունեն լավ զարգացած արմատային համակարգ։ Ծաղկում են մարտ-ապրիլ ամիսներին, կան շրջաներ որ ծաղկում է փետրվարին, պտուղները հասնում են հունիս-հուլիս ամիսներին։ Նշենին չորադիմացկուն ծառ է կամ թուփ, բարձրությունը՝ 3–6 մ։ Տերևները հերթադիր են, նշտարաձև, հարթ, կաշեկերպ։ 3-5 մ երկարությամբ[1][3]։ Ծաղիկները խոշոր են, սպիտակ կամ վարդագույն։ Պտուղը կիսաչոր պատյանով կորիզապտուղ է։ Սերմը (միջուկը) լինում է քաղցր կամ դառը՝ պայմանավորված ամիգդալին գլիկոզիդի առկայությամբ (մինչև 4%)։ Չոր միջուկը պարունակում է ճարպեր՝ 54%, ազոտային նյութեր՝ 21%, ոչ ազոտային նյութեր՝ 13%, և այլն։ Քաղցր միջուկն (նուշը) օգտագործվում է թարմ, հրուշակեղենի արտադրության և բժշկության մեջ, յուղ ստանալու համար, կեղևը՝ գինու-կոնյակի արտադրությունում, բնափայտը՝ ատաղձագործության մեջ։ Նշենու տնկարկներն օգտագործվում են սարալանջերի հողերն էրոզիայից պաշտպանելու նպատակով։ Նաիրյան նշենին Անդրկովկասի հարավի բնաշխարհիկ է։ Հայաստանում հանդիպում է Սյունիքի մարզում։ Ծաղիկները խոշոր են, կարմրավուն։ Ծաղկում է մինչև տերևների հայտնվելը՝ վաղ գարնանը, և գարնան ավետաբերներից է։

 
 
 
 

Հետաքրքիր փաստեր

խմբագրել
 
ծաղկած նուշ

Արաբ բժիշկները նուշը համարել են բուժիչ բույս։ Իբն Մասսունն օգտագործել է տապակած միջուկը աղիների հիվանդությունների, իսկ Մանսուրին` ցավոտ միզարձակության դեպքում։ Իբն Սինան նկարագրել է, թե ինչ արդյունքներ կարող է տալ նուշը հազի, ասթմայի, պլևրիտի, երիկամների և միզապարկի հիվանդությունների դեպքում և այդ օրգաններից քարերի հեռացման համար։ Նա «Բժշկական գիտության կանոնները» գրքում բերում է դեղատոմսեր, ուր նուշի սերմը նշվում է որպես ուղեղի աշխատանքը և տեսողությունը լավացնող, արտաքին վերքերը բուժող, փափկեցնող միջոց։ Ըստ Ագանթագեղոսի՝ նուշը անվանվել է «վայրի կաղին»։

Հայաստանում նուշը, նշակաթը, նշաձեթը օգտագործվել է սննդի և բժշկության մեջ։ Այդ մասին ընդարձակ տեղեկություններ է թողել Ա. Ամասիացին.

  «Եթե թաց նուշն ուտեն կճեպի հետ, շատ կօգնի լնդերի ու բերանի խոռոչի հիվանդությունների դեպքում և կիջեցնի ջերմությունը։ Թաց նուշը գիրացնում է մարմինը։ Նուշն օգտակար է չոր հազի, արյունաթքության, միզապարկի և աղիների հիվանդությունների դեպքում։ Մաքրում է կուրծքը և հանգստացնում միզելու ժամանակ առաջացած մրմռոցը։ Շաքարի հետ ուտելու դեպքում առատացնում է սերմնարտադրությունը, ինչպես նաև օգտակար է թոքերի համար։ Բոված նուշն ուտելն օգտակար է ստամոքսի համար, բայց դանդաղ է մարսվում։ Նշի յուղն օգնում է ականջի ցավի դեպքում, իսկ բնափայտն օժտված է այն բոլոր հատկություններով, ինչ պտուղը։ Նշի վնասակար ներգործությունը չեզոքացնում է շաքարը, ինչպես նաև` թթու մրգերի օշարակը։ Դառը նուշի լավագույն տեսակը խոշոր և յուղոտ է լինում։ Մաշկին քսելու դեպքում կվերացնի պեպենները, կօգնի եղնջատենդի և էկզեմայի ապաքինմանը»։  

Քիմիական կազմ

խմբագրել
 
Նուշե շոկոլադ

Պարունակում է 0,5-0,8 տոկոս եթերային յուղեր, 4,7 տոկոս ջուր, 22 տոկոս սպիտակուցներ, 1 տոկոս օսլա, 4 տոկոս շաքարներ, 3 տոկոս բուսախեժ, 6 տոկոս բջջանյութ, 5 տոկոս մոխիր, 45-60 տոկոս ճարպ, որում կան գլիցերիդներ՝ օլեինի (80 տոկոս), լինոլի (15 տոկոս), կճեպում՝ լինոլենի և միրիստինի։

Դառը սերմերը պարունակում են 3,5-4 տոկոս ալկալոիդ ամիգդալին, որի տրոհման ժամանակ առաջանում է սինիլաթթու, 10-15 սերմը կարող է առաջացնել, հատկապես երեխաների մոտ, ծանր թունավորում, շնչառության ընդհատում։ Քաղցր սերմերում ամիգդալինի պարունակությունը քիչ է։ Հետաքրքիր է նուշի համաշխարհային արտադրության դինամիկան. 1985-2009 թթ. ընկած ժամանակաշրջանում այն աճել է ճիշտ երկու անգամ, ընդ որում, կեսը արտադրվում է ԱՄՆ-ում։ Այս երկիրը ավելացրել է արտադրանքը երեք անգամ։ Պատճառը կարծես թե կալցիումի յուրացման խնդիրն է։

Նուշի ցուցանիշները գերազանցում են յուղալի կաթնաշոռը, պնդուկը, գազարը, բազուկը և այլն։ Մի այլ ուսումնասիրությամբ նուշը դասվում է սելեն պարունակող հինգ լավագույն մթերքների շարքին, եթե ավելացնենք, որ նուշը պարունակում է բավարար քանակությամբ վիտամիններ, ապա կարելի է ենթադրել, որ այն դիտվում է որպես քոէնզիմ հատկություն ունեցող նյութ։ Հիշենք պատմական փաստը, երբ 20-րդ դարի 80-ականներից Ճապոնիայի միկադոյի հրամանով բնակչությունը ընդունում է՝ «Քոէնզիմ -10», որը արտադրվում է ջրիմուռներից և համարվում լավագույն հակաօքսիդանտ։

Կարևոր հետևության են եկել Կոնեկտիկուտի համալսարանի գիտնականները։ Նրանք ուսումնասիրել են նուշի ազդեցությունը նյութափոխանակության վրա և, հիմնվելով մեծածավալ տվյալների վրա, հայտարարել են, որ 1 ամիս շարունակ օրը 25-165 մգ նուշ ուտողների մոտ զգալիորեն նվազել է խոլեստերինի պարունակությունը։

Պատկերասրահ

խմբագրել

Արտադրություն

խմբագրել
Համաշխարհային արտադրություն

Նուշի տվյալները (հազար տոննա)

1965 615
1970 687
1975 762
1980 926
1985 1152
1990 1321
1995 1019
2000 1468
2005 1839
2006 1999
2007 2215
2008 2435
2009 2362
2010 2539
2011 2005
Տասնհինգ խոշորագույն արտադրողները

նուշ (հազար տոննա)

Երկիր 1985 1995 2005 2009 2010 2011
  ԱՄՆ 352 276 703 1162 1414 731
  Իսպանիա 287 159 218 282 221 212
  Իրան 59 79 109 128 158 168
  Իտալիա 105 90 118 114 108 105
  Մարոկկո 30 45 70 104 102 131
  Սիրիա 34 34 229 97 73 130
  Թունիս 51 35 43 60 52 61
  Թուրքիա 38 37 45 55 55 70
  Ալժիր 10 20 45 47 39 50
  Հունաստան 57 57 48 44 33 30
  Աֆղանստան 9 9 15 43 56 61
  Չինաստան 13 19 25 35 38 42
  Լիբանան 7 28 28 30 28 36
  Պակիստան 28 49 23 26 22 21
Աղբյուր։Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպություններ Միավորված ազգեր

Տաքսոնոմիան

խմբագրել

Տեսակը մտնում է Սալորենի դասի մեջ (Prunus), Spiraeoideae ենթաընտանիք, Վարդազգիների (Rosaceae) կարգ, վարդածաղկավորներ։


  ավելի շատ 8 ընտանիք (համաձայն APG II Համակարգի)   Ավելին 60 տեսակի  
         
  կարգ
Վարդածաղկավորներ
    Ենթաընտանիք
'Spiraeoideae
   
տեսակ Նուշ
               
  բաժին
Ծաղկավորներ կամ Ծածկասերմեր
    Ընտանիք
Վարդազգիներ
    ցեղ
Սալորենիներ
   
             
  ավելի շատ 44 կարգի ծաղկավոր բույսեր
(համաձայնAPG II Համակարգի)
  2 ենթաըտանիք
(Համաձայն APG II Համակարգի)
  մոտավորապես 200 տեսակ
     

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. 1,0 1,1 Griffiths, Mark D.; Anthony Julian Huxley (1992). The New Royal Horticultural Society dictionary of gardening. London: Macmillan Press. ISBN 0-333-47494-5.
  2. Հարությունյան Լ․ Վ․, Հարությունյան Ս․ Լ․, Հայաստանի դենդրոֆլորան, հ. (գրքի հատորը), Երևան, «Լույս հրատարակչություն», 1985, էջ (գրքի էջը)։
  3. «University of California Sample Cost Study to Produce Almonds» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 17-ին.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նշենի» հոդվածին։
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նշենի» հոդվածին։