Միհրականություն
Հին Իրանում, զրադաշտականության ծագումից առնվազն չորս հազար տարի առաջ, միհրականությունը կամ Միհրի պաշտամունքը (Միտրաիզմը) մեծ տարածում է ունեցել, որը իր ընդգրկուն ծավալներով շարունակել է գոյատևել մինչև մ.թ.ա. չորրորդ դարի 600-ական թվականները։
Միհր աստծո մասին առաջին հիշատակությանը հանդիպում ենք Հերոդոտի մոտ, ով հին ժողովուրդների պաշտամունքի մասին խոսելիս Միթրային հիշատակում է իբրև ֆարսիների (իրանցիների) աստված. «Ասորիները երկրպագում էին Աֆրոդիտեին՝ Միլիթոյին, արաբները՝ Ալիլամին, իսկ ֆարսիները՝ Միթրային»[1]։
Պարթևների (Իրանի արշակունիների) օրոք Միհրի պաշտամունքը (միտրաիզմը) այնպիսի ընդգրկուն տարածում է գտնում, որ դուրս գալով Իրանի սահմաններից տարածվում է այդ ժամանակաշրջանի ողջ Եվրոպայով մեկ, ընդհուպ մինչև Հռոմ, ներթափանցելով պատմական մի տևական ժամանակահատված՝ վերածվում է Հռոմի մեծ կայսրության պաշտոնական կրոնի։
Միհրականությունը հիմնված էր Միհր դիցի (արևի աստծո) «Միթրայի» պաշտամունքի վրա։ Միհրը՝ սիրո, բարության, գութի, ուխտի ու պայմանի աստվածն էր համարվում։ Հենց այս է պատճառը, որ միհրականության հետևորդների մոտ ուխտի և պայմանի դրժումը ամենամեծ մեղքն էր համարվում։ Ըստ միտրաիզմին առնչվող դիցաբանության և առասպելների, Միթրան (Միհրը) ծնվում է Կույս Անհաիթայից (հայ դիցաբանության մեջ՝ Անահիտ), ով ջրերի աստվածուհին էր[2]։
Զրադաշտը հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ իրանի ժողովուրդը մեծ հարգանք և հոգևոր կապվածություն է տածում միհրականություն հանդեպ, ոչ միայն դեմ դուրս չեկավ այդ պաշտամունքին, այլ մտցրեց այն իր կրոնի մեջ, մի տարբերությամբ, որ զրադաշտականության մեջ Միթրան իր գլխավոր աստծո տեղը զիճեց Ահուրամազդային (հայ դիցաբանության մեջ՝ Արմազդ) և զրադաշտականության տարածումով՝ Ահուրամազդան դառնալով գլխավոր աստված զբաղեցրեց Միթրայի տեղը։
Սակայն միտրաիզմի հավատարիմ հետևորդները ինչպես Իրանում, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս երբեք չհաշտվեցին այդ մտքի հետ և չընդունեցին այս փոփոխությունը և նրանց համար Միթրան շարունակեց մնալ գլխավոր և միակ Աստված[3]։
Միթրայի սիմվոլը արևն է, և հենց այդ պատճառով, ոմանք Միթրայի հետևորդներին արևապաշտներ են անվանում, հարց, որը ըստ որոշ ուսումնասիրողների անվիճելի է, հարյուր տոկոսանոց սխալ է համարվում։ Մինչդեռ, դեռևս Ստրաբոնը ասում է. «Ֆարսիները Հելիոսին են կոչում Միթրա, այսինքն՝ արև»[4]
Կեռ կոտրված թևերով խաչը ևս այս ուսմունքի հետևորդների նշանն է համարվում, որը հայտնի է իբրև Միթրայի կառք[Ն 1][Ն 2]։
Միհրապաշտներն ամենօր լուսաբացին կանգնում էին արևի առջև, և խոստովանելով իրենց նախորդ օրվա գործած մեղքերը, Միթրայից մեղքերի թողություն էին խնդրում։
Միհրականության մեջ ոչ ոք իրավունք չուներ սպանել կամ վիրավորել ու որևէ նեղություն կամ վնաս պատճառեր նրանց, ովքեր միտրաիզմի հետևորդ չէին հանդիսանում և պատմությամ որևէ ժամանակահատվածում չեք հանդիպի տեղեկություն այն մասին որ այս ուսմունքի հետևորդներն իրենց կրոնի համար, այլ կրոնի հետևորդներին սպանած լինեն։
Միթրան և ցուլը (եզը) կամ Միթրայի ցլամարտը և ցլասպանության ծեսը խմբագրել
Միթրայի ցլամարտը և ցլասպանության ծեսը անգամ ըստ աստղագիտության ունի իր գիտական բացատրությունը՝ աստղագիտության արևը ընթանալով տարբեր համստեղություններում ամռան կեսին հասնում է ցլի համաստեղության մեջտեղում, իսկ դիցաբանության մեջ Միթրան ցլին մեջտեղից կիսում է[5]։
Միհրապաշտությունը կամ միհրականությունը մի ուսմունք էր, որը հիմնված էր «Միթրայի» (միջին պարսկերենով «Մեհր») պաշտութան վրա։ Միթրան հնագույն իրանական արդարադատության, պայմանի, ուխտի և ռազմի ու պատերազմի աստվածն է, որի պաշտամունքը հիմնվել է Զրադաշտի ուսմունքի տարածման ժամանակշրջանից առաջ[6]։
Որոշ փոփոխությունների ենթարկվելով այս ուսմունքը հետագայում գաղտնիքներով և ծածակագրերով ուսմունքի տեսքով մ.թ.ա. 2-3-րդ դարերի ընթացքում, լայն տարածում գտավ և հաստատվեց Հռոմեական կայսրությունում. հռոմեական կայսրության տիրապետության տակ գտնվող բոլոր շրջաններում, Եվրոպայի հիմնական տարածքներում Հյուսիսային Աֆրիկայում և Միացյալ Թագավորությունում, որի գլխավոր աստվածն էր Միթրասը (Միթրայի հունական համարժեքը)։ Հին հռոմեացիները այս ուսմունքը հիշատակում էին «Միթրասի գաղտնիքները» կամ «Փարսերի(ֆարսերի) գաղտնիքները» անվամբ, սակայն այսօր ուսումնասիրողները այն անվանում են միթրաիզմ[7]։
Հռոմեական միտրաիզմի հետևորդները այս ուսմունք մուտք գործելու համար պետք է յոթ աստիճաններից բաղկացած մի ամբողջ հատուկ ծիսական փորձություններ հաղթահարեին։ Այդ ծիսակարգեր քարանձավներում կամ ստորերկրյա և քարանձավանման տաճարներում՝ Միթրայումներում (Միթրայի տաճարներում) էին անցկացվում[8]։
Միթրասը սովորաբար պատկերվում է ցլին զոհաբերող տղամարդու տեսքով և այդ պատկերներում նրան այլ մարդիկ և կենդանիներ էլ են ուղեկցում։ Այս խորհրդանիշների ամբողջությունն աստղագիտության տեսանկյունից վերագրվել է երկնային մարմիններին, համաստեղությունների նշաններին և ստացել համաստեղային ցլամարտ և ցեղասպանություն անվանումը[9]։
Հռոմի կայսր Կոնստանտինի կողմից մ.թ.ա 4-րդ հարյուրամյակի սկզբին քրիստոնեության ընդունումից հետո, այս կրոնը բոլոր այլ հեթանոսական կրոնների նման վերացավ, սակայն այնքան խոր արմատներ ուներ, որ բավականին մեծ և նշանակալի ազդեցություն և հետք թողեց քրիստոնեության վրա[10]։
Միհրապաշտության պատմությունը խմբագրել
Միթրաիզմը նախքան զրադաշտականությունը խմբագրել
Հնագույն շրջանի մարգարե՝ Զրադաշտից առաջ (մ.թ.ա. առնվազն 6 դար կամ ավելի վաղ) իրանցիները բազմաստվածություն են ունեցել և Միթրան նրանց ամենամեծ, սիրելի և ամենաթանկ աստվածն է համարվել։ Նա ուխտի, պայմանի և փոխադարձ նվիրվածության աստվածն էր[11]։
Մ.թ.ա 15-րդ դարին պատկանող սեպագիր սալիկի վրա գրված Միտաննի հուրրիական թագավորության և խեթական թագավորության միջև կնքված պայմանագիր է հայտնաբերվել, որում Միթրայի անունով երդում կա հիշատակված։
Միթրաիզմը աքեմենյանների օրոք խմբագրել
Աքեմենյան Դարեհ մեծ արքայի ժամանակաշրջանից ի վեր զրադաշտականությունը Իրանի պաշտոնական կրոնի վերածվեց, չնայած դրան Դարեհը և նրան հաջորդող արքաները մտադիր չէին հին հավատալիքները վերացնելով, որոնք դեռ շարունակում էին սիրված և ընդունված մնալ, որոշ ազնվականների շրջանում, կոշտ և դժվար քաղաքական պայմաններ ստեղծել երկրում։ Այսպիսով՝ նրանց վարած մեղմ և հանդուրժող կրոնական քաղաքականության արդյունքում զրադաշտականությունը, գնալով համակցվելով հնագույն աստվածների պաշտամունքի տարրերին, հիմք հանդիսացավ Ավեստայի հնագույն աստվածներին փառաբանող յաշթերի ստեղծման համար։
Ավեստայում Մեհրին (Միհր, Միթրա) նվիրված և հատուկ նրա անունով Մեհրյաշթ (Միրհյաշթ) կոչվող յաշթ կա, որում Մեհրը պատկերվում է իբրև ամենինչի տեսուչ ու հետևող, երկնային լույս, պայմանագրերի, պայմաների, խոստումների և ուխտերի պահապանը,բարերարների պաշտպանն այս և հանդերձյալ աշխարհում, ռազմի, հաղթանակի և ամեն ինչից վեր աստված ու Ահրիմանի թշնամին[12]։
Աքեմենյանների դինաստիայի թագավորության վերջին տարիներին զրադաշտականությունը հստակորեն գերիշխող է դսռնում բազմաստվածության տարաբնույթ ուսմունքների հանդեպ և այս ժամանակվանից սկսած դրան նախորդող անթիվ զոհաբերությունների մասին, ինչն այդքան ատում էին զրադաշտականները, այլևս չի հիշատակվում[13]։
Միհրի պաշտամունքը սելևկյանների և աքեմենյանների ժամանակաշրջանում և նրա մուտքն ու առաջընթացը դեպի Եվրոպա խմբագրել
Չնայած նրան, որ Ալեքսանդր Մակեդոնացու մ.թ.ա. մոտավորապես 330 թ.–ի դեպի Իրան կատարած արշավանքներից հետո Իրանի նախկին սոցիալական կառուցվածքը փլուզվեց, և տևական ժամանակ Միհրի պաշտամունքի հետքեր չէին նկատվում այս երկրում, սակայն որոշ ժամանակ անց Իրանի նախկին կայսրության արևմտյան տարբեր շրջանների նախարարական տան ներկայացուցիչ ազնվականները վերսկսեցին (վերահաստատեցին) Միթրայի ու Մեհրի(Միհրի) պաշտամունքը։
Իրանի, Հռոմի և Հունաստանի, ներառյալ Անատոլիայի (Փոքր Ասիայի) տարածքի թագավորներն ու ազնվականները շարունակում էին մնալ այս ուսմունքի հետևորդներ[14]։
Հայոց Տրդատ առաջին թագավորը մ.թ.ա. 57 թ.–ին Հռոմի ֆորումում՝ բազմության և զորքի ներկայությամբ Հռոմի կայսր Ներոնի ձեռքով թագադրվելու ժամանակ, հավուր պատշաճի ի ցույց դնելով միհրականության ծեսերն ու արարողակարգերը, արժանավույնս Հռոմի կայսեր Ներոնին հարգանք մատուցելու նպատակով՝ նրան իր տիրակալ կոչելով և իր աստծո Միթրային համեմատելով ու համոզմունք հայտնելով, որ ուխտի, պայմանի աստված Միհրը հավերժ բարեկամություն է հաստատել Հայաստանի և հռոմեական հզոր կայսրության միջև, ասում է. «Ես, ո՛վ վեհապետ, Արսակեսի հետևորդն եմ, Վոլոգեսոս և Պակորոս թագավորների եղբայրը, իսկ քո՝ ծառան։ Ու եկել եմ ես դեպի քեզ, իմ աստծուն, երկրպագելու քեզ, ինչպես Միթրային, և թող ինձ համար կատարվի այն, ինչ դու ինքդ կամենաս. քանզի դու ես իմ վիճակը և իմ բախտը»[15]։
Միհրդատ VI Եվպատորնամենայն հավանականությամբ մի միհրապաշտ է եղել և իր համախոհների հետ միասին, այսինքն՝ Կիլիկիայի նավաստիների հետ միասին մ.թ.ա. մոտավորապես 67 թ.–ին Միհրի պաշտամունքի ծեսեր և կրոնական արարողակարգեր է անցկացրել։
Անտիոքոս Ա Կոմմագենեի(Փոքր Ասիայի հարավարևելյան մասում) արքան ևս փառաբանում և պաշտում էր Միթրային։
Մինչև մ.թ. երկրորդ դարի սկիզբը Հռոմի տարածքում Միթրային առնչվող մոտ քիչ կոթողներ և հետքեր են գտնվել և դա այն դեպքում, երբ մ.թ. 136 թ.-ից սկսած նրան վերաբերող վիմագրության և քարե արձանագրության հարյուրավոր նմուշներ կան պահպանված[16]։
Թեև միթրաիզմի այս վերահաստատման բացատրությունը գտնելը հեշտ չէ, սակայն այսօր ամենից շատ մի տեսություն է տարածված, համաձայն որի ենթադրվում է, որ Միթրայի ուսմունքը, այդ ուսմունքի հավատարիմ հետևորդ մի տաղանդավոր հավատացյալի ջանքերով, վերահիմնվել է և Իրանի հնագույն ուսմունքն ու ծեսերը Հռոմի տարածքում ավելի ընկալելի և ընդունելի դարձնելու նպատակով Պլատոնական , և նոր մեկնաբանություն և եզրեր են տրվել այս ուսմունքին[17]։
Հռոմեական միտրաիզմը մ.թ.ա. երրորդ եւ չորրորդ դարերում հասավ իր գագաթնակետին, և այս ժամանակահատվածում հատկապես հռոմեական զինվորների շրջանում շատ հետևորդներ ուներ, միայն Հռոմի կայսր Կոստանտին Մեծի կողմից քրիստոնեությանը հարելուց հետո, որն այն ժամանակ լայն տարածում էր գտել մասնավորապես մ.թ. 312 թ.-ի ճակատամարտում նրա տարած հաղթանակից հետո, երբ քրիսետոնեությունից բացի բոլոր կրոնները արգելվեցին միթրաիզմը ևս արևմուտքում կորցրեց իր երբեմնի տարածումն ու ճանաչումը[18]։
Չնայած դրան այս ուսմունքի արմատները այնքան խորն էին այս տարածաշրջանում, որ անգամ քրիստոնեության տարածումից հետո նրա խորհրդանիշները, տաճարները և ծեսերը, ամբողջ Եվրոպայում և աշխարհով մեկ տարածված քրիստոնեության վրա ազդեցություն գործելով, մինչ այժմ պահպանվել են, և օրեցօր ավելի են ավելանում աշխատությունները, որոնք փաստում են, որ քրիստոնեության ակունքներում կանգնած է միհրականություն, և քրիստոնեությունը, հիմնվելով այս ուսմունքի վրա, շատ բան է նրանից ժառանգել[19]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Геродот., пер. Г. А. Стратановског. История I. էջեր 131, .
{{cite book}}: CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link) - ↑ Mithraism. In Encyclopædia Britannica. Retrieved June 28, 2008, from Encyclopædia Britannica Online.
- ↑ «Roger Beck, "Mithraism," Encyclopædia Iranica, online edition, 2013, available at». ed on 19 December 2013).
- ↑ Страбон. . География XV 3, 13. էջեր (с.732).
- ↑ Beck (1977). Cautes and Cautopated: Some Astronomical Consideration, JMS 2. JMS 2. էջեր P 7.
- ↑ ژان. رمز پردازی آتش., ترجمه جلال ستاری. (۱۳۷۶). نقش خورشید و مهر در اساطیر هند و ایران پیر بایار، . تهران، نشر مرکز. էջեր ص ۱۰۴–۱۰۳.
- ↑ «Roger Beck, "Mithraism," Encyclopædia Iranica, online edition, 2013, available at». Encyclopædia Iranica, online. ed on 19 December 2013).
- ↑ ورمازرن، مارتین، آیین میترا،. چشمه. ۱۳۸۳.
- ↑ F. cumont, (1896-1899). Textes et monuments figures relatifts aux myesteres de Mithra,2 Vol. Brussels: H Lamertin,.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link) - ↑ «religion :: Introduction of Christianity and Mithraism. In Encyclopædia Britannica». Encyclopædia Britannica Online. Retrieved December 12, 2008, from.
- ↑ ، احسان طبری. کتاب مهرپرستی، ریشه های۴۰ قرن آئین و مذهب در ایران. برخی بررسیها دربارهٔ جهان بینیها و جنبشهای اجتماعی در ایران.
- ↑ • نلسون فرای، ریچارد،, ترجمه ابوالقاسم اسماعیل پور مطلق (۱۳۶۷). «میترا (مهر) در باستانشناسی ایران». مجله باستانشناسی و تاریخ، سال دوم، شماره ۲: ص ۱۶–۱۳.
- ↑ افشار مهاجر, کامران (بهار ۱۳۷۹، سال سوم). «حضور نمادها در هنر های سنتی ایران. هنرنامه (فصل نامه عملی، پژوهشی دانشگاه هنر)». (فصل نامه عملی، پژوهشی دانشگاه هنر)،: شماره ۶، صص ۶۳–۵۱.
- ↑ ایونس، ورونیکا, ترجمة با جلال فرخی (چاپ اول، ۱۳۷۳،). شناخت اساطیر هند. تهران، اساطیر. էջեր ۱۴۱.
- ↑ Հովսեպոս Փլավիոս ((1976)։). ԴիոնԿասիոս.–Հինհունական աղբյուրներ։. Երևան։. էջեր էջ 203.
- ↑ دورانت، ویل، (۱۳۷۲). تاریخ تمدن (قیصر و مسیح)،. انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
- ↑ هاشم رضی (۱۳۶۰). ادیان بزرگ جهان. فروهر.
- ↑ هاشم رضی (۱۳۴۳). تاریخ ادیان (۱۰ جلد). تهران ،خورشیدی.
- ↑ دویچه وله فارسی. «آیین میترا و تأثیر آن بر آموزههای مسیحی».
Նշումներ խմբագրել
- ↑ Հայոց մատենագրության մեջ էլ պահպանվել են են ձիերի անունները՝Էնիկ, Մենիկ, Բենիկ, Սենիկ, որոնք լծված էին Արև-Աստծո կառքին և որոնց օգնությամբ կառքը շարժվում էր երկնքում։ Ձիերի օգնությամբ Արև-Աստծո շարժման տեսարան է պատկերված Լճաշենից հայտնաբերված բրոնզե գոտում բեկորի վրա (մ. թ. ա. 2-րդ հազարամյակի կես), Հաղպատի ցհայտնաբերված բրոնզե գոտու վրա և այլն։
- ↑ Սվաստիկան (սանսկր.՝स्वस्तिक, որը ծագումէ՝սանսկր.՝स्वस्तिսվաստիբառից, ինչը նշանակում է «ողջունում», «հաջողության մաղթում», հայերեն՝ «Հաջողություն» Ի-Աջ-ՈՒղղություն, Դեպի Աջ Անսպառ Շարժում, Կյանք), «Արարչագրծության» և կյանքի հավերժ վերածննդի, «Հավերժություն» խորհրդանիշ, որը հետագայում գերմանացի քաղաքական գործիչ, նացիոնալ-սոցիալիզմի հիմնադիրներից մեկը, նացիոնալ-սոցիալիստական կուսակցության առաջնորդ, Գերմանիայի կանցլեր՝ Ադոլֆ Հիտլերը ընտրեց նացիոնալիստական Գերմանիայի խորհրդանիշ։
Գրականություն խմբագրել
1. ورمازرن، مارتین، آیین میترا، چشم۱۳۸۳
2. نقش خورشید و مهر در اساطیر هند و ایران پیر بایار، ژان. رمز پردازی آتش. ترجمه جلال ستاری. تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۶، ص ۱۰۴–۱۰۳.
3. کتاب مهرپرستی، ریشه های۴۰ قرن آئین و مذهب در ایران. برخی بررسیها دربارهٔ جهان بینیها
4. و جنبشهای اجتماعی در ایران، احسان طبری.
5. افشار مهاجر، کامران. حضور نمادها در هنر های سنتی ایران. هنرنامه (فصل نامه عملی، پژوهشی دانشگاه هنر)، بهار ۱۳۷۹، سال سوم، شماره ۶، صص ۶۳۵۱.
6.نلسون فرای، ریچارد، میترا (مهر) در باستانشناسی ایران، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل پور مطلق، مجله باستانشناسی و تاریخ، سال دوم، شماره ۲، ۱۳۶۷، ص ۱۶– ۱۳.
7. تاریخ ادیان (۱۰ جلد). هاشم رضی. تهران. ۱۳۴۳ خورشیدی
8. ادیان بزرگ جهان. هاشم رضی. فروهر.۱۳۶۰
9. دورانت، ویل، تاریخ تمدن (قیصر و مسیح)، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی ۱۳۷۲
10. عبداللهیان، بهناز، نمادهای مهر و ماه در سفالینههای پیش ازتاریخ ایران، هنرنامه، بهار ۷۸، سال اول، شماره ۲، ص ۶۳–۴۶.
11. عالیخانی، بابک، مهر در ایران و هند باستان (مجموعه مقاله)، ققنوس ۱۳۸۴
12. رضایی، عبدالعظیم، اصل و نسب و دینهای ایرانیان باستان، دُر ۱۳۸۱
13. ایونس، ورونیکا. شناخت اساطیر هند، ترجمة با جلال فرخی ـ تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۳.
14. Հովսեպոս Փլավիոս (1976)։ԴիոնԿասիոս.–Հինհունական աղբյուրներ։Երևան։ էջ 203
15. R. Beck, Cautes and Cautopated: Some Astronomical Consideration, JMS 2,, 1977. P 7
16. F. cumont, Textes et monuments figures relatifts aux myesteres de Mithra,2 Vol. Brussels: H Lamertin, 1896-1899