Մեռած գլուխ (խորհրդանիշ)

Մեռած գլուխ (գերմ.՝ Totenkopf), ոսկորներով գանգ, մարդու գանգի խորհրդանշական պատկեր՝ երկու խաչաձև պառկած ոսկորներով։ Դա ինչպես մահվան, այնպես էլ երբեմն անվախության խորհրդանիշ է, ինչպես նաև ավանդական խորհրդանիշ, որով տարբերանշվում են թունավոր նյութեր պարունակող տարաներն ու բեռները։ Որպես կանոն, այն պատկերված է սպիտակ կամ արծաթագույն սև ֆոնի վրա։

Սիմվոլիզմի աղբյուրները խմբագրել

Մարդու գանգը հին ժամանակներից ծառայել է որպես մահվան և գոյության փխրունության նշան (տես՝ Memento mori): Գանգը, ինչպես ինքնուրույն, այնպես էլ որպես բարդ կոմպոզիցիաների մի մաս, ներկայացնում է ընդհանուր գեղարվեստական սիմվոլներից մեկը։

Քրիստոնեական արմատներ խմբագրել

Ռուսական մշակույթում խաչված ոսկորներով գանգը կրում է «Ադամի գլուխ» անվանումը և ունի քրիստոնեական ծագում։ Ըստ Սուրբ ավանդության՝ Ադամի աճյունը գտնվել է Գողգոթայում, որտեղ տեղի է ունեցել Քրիստոսի խաչելությունը։ Ուղղափառ վարդապետության համաձայն, Աստծո նախախնամության համաձայն, Քրիստոսի արյունը լցվել է Ադամի գանգի վրա և ի դեմս նրա՝ ամբողջ մարդկությունը մեղավոր պղծությունից կարող է դրանով փրկության հնարավորություն ստանալ, այդպիսով Ադամի գանգի արյունոտվածության արդյունքում մարդկությունը ստանում է փրկության հնարավորություն։ Ադամի գլուխը խորհրդանշականորեն պատկերում է ընկած մարդկությանը, որը հոգեպես և ֆիզիկապես տառապում է մեղքից, իսկ ավելի ուշ՝ մահից։

Գանգի պատկերը խաչելության կամ Խաչի բազմաթիվ տարբերակների մի մասն է, օրինակ՝ այն կիրառվում է ուղղափառ վանական սխիմայի վրա։

Խորհրդանիշի ռազմական օգտագործման պատմություն խմբագրել

Մարդկային պատմության ընթացքում «մեռած գլխի» զինանշանն օգտագործվել է բրիտանական, ֆրանսիական, բուլղարական, հունգարական, գերմանական, ավստրիական, իտալական և ռուսական զորքերում և հիմնականում հեծելազորում, ավիացիայում, հարձակման և տանկային ստորաբաժանումներում, ԱՄՆ բանակի հատուկ նշանակության ստորաբաժանումներում և այլն։ Պրուսիայի և Բրաունշվեյգի գերմանական նահանգներում երկար ժամանակ եղել են հեծելազորային և հետևակային ստորաբաժանումներ՝ գլխաշորերի վրա գանգի և ոսկորների տեսքով խորհրդանշաններով։ 18-րդ դարի կեսերից մահվան սիմվոլիկան հատկապես տարածված դարձավ Արևմտյան Եվրոպայի երկրների բանակներում։ Այսպիսով, հիմք դրվեց հետագա ռուսական, չեխական, գերմանական և այլ «հարվածային մասերին»։

Առաջին անգամ, որպես զինվորական համազգեստի տարր, այն սկսեց օգտագործվել 18-րդ դարի կեսերից Ֆրիդրիխ Մեծի պրուսական բանակի 5-րդ հուսարական գնդում («մեռած գլխով հուսարներ»՝ «Totenkopfhusaren»): Պրուսական հուսարների ձևերը՝ սև չիկչիրներ, դոլոման և մենթիկ, Սև միրլիտոն գլխարկ (Fluegelmuetze) արծաթե գանգով և ոսկորներով, որոնք խորհրդանշում էին պատերազմի և մահվան առեղծվածային միասնությունը ռազմի դաշտում։

«Մահ-անմահության» սիմվոլիկան ի հայտ է գալիս մոտավորապես 18-րդ դարում՝ բրիտանական բանակում, մասնավորապես՝ ուլանսկի 17-րդ գնդում․ ի հիշատակ 1759 թվականին Քվեբեկում ֆրանսիացիների հետ պատերազմում սպանված գեներալ Վոլֆի։ 1855 թվականին, Ղրիմի պատերազմի ժամանակ, Բրիտանական թեթև բրիգադի ինքնասպանական հարձակումից հետո, որը ոչնչացվեց ռուսական հետևակի և հրետանու կրակից (արդյունքում բրիտանական ռազմական աղբյուրներում կոչվում է «հարձակում մահվան հովտում») Բալակլավայի ճակատամարտում, «մեռած գլխի» զինանշանը ստացավ լրացուցիչ ձայն։ Գանգն ու ոսկորները դրված էին խաչված ուլանի գագաթների վրա, որոնք հենվում էին ժապավենի վրա, որի վրա գրված էր «մահ կամ փառք» (որոշ ժամանակ անց գագաթները հանվել են խորհրդանշանից, բայց այնտեղ պահպանվել են գանգն ու ոսկորները)։

Ֆրանսիական զավթիչների դեմ պայքարելով մինչև Վաթեռլոյի ճակատամարտը 1815 թվականին, Բրաունշվեյգի դուքսի «Սև լեգեոնը որպես զինանշան ստացել էր «Ադամի գլուխ» (որից ծագում է «Բրաունշվեյգի տիպի» ոսկորներով գանգը) տեսքը։ «Մեռած գլուխը» ֆրանսիացի արտագաղթող ռոյալիստների «մահվան հուսար» (houssards de la mort) խորհրդանիշն էր, որոնք պայքարում էին հեղափոխական ռեժիմի դեմ, այդ թվում՝ ռուսական զորքերի շարքերում։

Առաջին համաշխարհային պատերազմում խմբագրել

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակաշրջանի ռուսական բանակում «Ադամի գլուխ» զինանշանը օգտագործվել է ռուսական ռազմական ավիացիայում։ Որոշում է ընդունվել որպես լրացուցիչ պարգև կամ տարբերանշաններ սահմանել թշնամու ինքնաթիռները խփած օդաչուների համար սուրբ Գեորգիևյան խաչը, որի վրա խաչված ոսկորներով գանգերը նշում են ոչնչացված ինքնաթիռների քանակը. ոսկե գանգեր՝ տասնյակ, արծաթե գանգեր՝ միավորներ․ այս մեդալը կարող է օգտագործվել նաև մարտական գործողությունների համար, որոնք նախատեսված են մարտական գործողությունների համար։ Նման նախագծերից շատերը կյանքի են կոչվել, պահպանվել են նմանատիպ նշաններ, ինչպես նաև մնացածը՝ «մեռած գլխի» տեսքով, որը դրված է ինքնաթիռի պտուտակի վրա։

Այս խորհրդանիշը օգտագործվել է նաև ռուսական բանակի հարվածային ստորաբաժանումներում 1917 թվականի հեղափոխության ժամանակ (Մարիա Բոչկարևայի «Կորնիլովյան հարվածային գունդը» և «մահվան կանանց մարտական հրամանը (գումարտակը)», որը 1917 թվականի հոկտեմբերին պաշտպանում էր Ձմեռային պալատը բոլշևիկներից), որոնք շնորհելու համար 1917 թվականի ամռանը նույնիսկ ստեղծվել է հատուկ նշան գանգի տեսքով՝ ոսկորներով սև և կարմիր ժապավենի վրա։

Գերմանական բանակում 1918 թվականի սեպտեմբերից «ադամի գլխի» զինանշանը կիրառվում էր բոլոր տանկերի վրա (ներառյալ խորհրդանշայինները)։

Խորհրդանիշի ժամանակակից օգտագործումը խմբագրել

«Մեռած գլուխ»-ը շարունակում է մնալ ռազմական խորհրդանիշ և օգտագործվում է մի շարք պետությունների ստորաբաժանումների կողմից։ Բացի այդ, ոսկորներով գանգը հաճախ օգտագործվում է վարձկանների կողմից տարբեր հակամարտություններում։ Այս խորհրդանիշն օգտագործում են նաև որոշ ժամանակակից նեոնացիստական կազմակերպություններ։ Հանդես է գալիս որպես ծովահեն կուսակցության համաշխարհային խորհրդանիշ։

Ոստիկանությունում խմբագրել

Նացիստական Գերմանիայի Օրդնունգսպոլիզեի ոստիկանական համազգեստի վրա կարող էր պատկերված լինել այս նշանը։
Հետագայում նշանը հայտնվեց ոստիկանական զրահապատ մեքենաների վրա^[1]։

Վտանգի խորհրդանիշ խմբագրել

Մարդու գանգի պատկերը հաճախ օգտագործվում է որպես մահացու վտանգի նախազգուշական նշան, ինչպիսիք են քիմիական արտադրության թունավոր նյութերը (շատ դեպքերում թունավորներն այդպես են պիտակավորվում), էլեկտրական հոսանքի բարձր լարումը, դեղագործության մեջ և այլն։ Ճառագայթային վտանգի ժամանակակից խորհրդանիշը, որը հայտարարվել է 2007 թվականի փետրվարի 19-ին ՄԱԳԱՏԷ-ի և ՍՄԿ-ի կողմից, պարունակում է նաև մարդու գանգի և խաչաձև ոսկորների խորհրդանիշ՝ նախազգուշացնելով ճառագայթային հիվանդության մահացու վտանգի մասին։

Նիշքերի հավաքածուներում խմբագրել

Unicode կոդավորմամբ «գանգ և ոսկորներ» խորհրդանիշի կոդը՝ U+2620-ն է (☠): Կոդը HTML-ում՝ & # 9760;։

Պատկերասրահ խմբագրել

Ադամի գլուխը հունական վանական սխիմայի վրա
Պատերազմներ վանական սխիմաներում: Վիկտոր Վասնեցով՝ «Պերեսվետ և Օսլյաբյա»
Ծովահենների դրոշ
Մեռած գլուխը գերմանական ռազմական գլխաշորի վրա: Պրուսական գեներալ-ֆելդմարշալ Ավգուստ ֆոն Մակենզենի գլխարկի վրա։
Դրոշներից մեկը ռուսական բանակի հարվածային խմբերը։
Գուլյայպոլեի դրոշի վրա։ «Մահ բոլոր նրանց, ովքեր խանգարում են աշխատավոր ժողովրդին ազատություն ձեռք բերել»:
Կուպերյանովսկի հետևակային գումարտակի զինանշանը, Էստոնիա։^[2] (02.12.1918 - 21.06.1940, 18.03.1992 - մեր օրեր)
1941 թվականից չետնիկով Սերբական ազգայնական շարժման դրոշը։ Թագավորի և հայրենիքի համար: Ազատություն կամ մահ:
Մեռած գլուխ Ֆրեյկորի ընդհանուր խորհրդանիշը հետագայում անցավ հաջորդներին:
Տանկային զորքերի «մեռած գլուխ» գլխարկի նշանը մինչև 1945 թվականը։
Մեռած գլուխը գլխարկի վրա։
Գլխարկի տարբերանշան «Մեռած գլուխ» երկրորդ տարբերակը սկսած 1934 թվականից մինչև 1945 թվականը։
«Մեռած գլուխ» մատանի։
MAS-ի 10-րդ նավատորմի խորհրդանիշները։
Իտալական սևամորթների ոչ պաշտոնական դրոշը՝ գանգի խորհրդանիշով․ դաշույնով ատամներին, որը ժառանգվել է արդիտիից։
Ամերիկյան VF-84 էսկադրիլիայի Ինքնաթիռ։
Նախազգուշական նշան թունավոր նյութերի համար։
Ականների մասին նախազգուշացնող ցուցանակ։
72-րդ առանձին մեքենայացված բրիգադի զինանշանը։
Սիրիայի Հանրապետական գվարդիայի զինանշանը։
Ռադիացիոն վտանգի նոր նշանը։
Մրցանակային նշան, որն օգտագործվում է Կալգարիի ոստիկանության ծառայության հրազենի հրաձգության ուսուցման ստորաբաժանման կողմից (2020)^[3]։