Մաստոդոնտներ (լատին․՝ Mammut, syn. Mastodon-ից հուն․՝ μαστόςխուլ и ὀδούςատամ) — Mammutidae ընտանիքի երրորդական և չորրորդական շրջանների անհետացած հսկա կենդանիների ցեղ։

Մաստոնդոնտ
Անվան բնօրինակМастодо́нты
ՏեսակChordata
Սեռ† մաստոդոններ
Քաշարու՝ 4,5 տոննա
Բարձրութուն2,3-2,8մ
 Mammut Վիքիպահեստում

Ըստ պալեոգենետիկների՝ մաստոդոններն առանձնացել են փղերի նախնիներից մոտավորապես 30-20 միլիոն տարի առաջ[1][2]:. Սեռի վերջին ներկայացուցիչները (ամերիկյան մաստոդոն տեսակը) Հյուսիսային Ամերիկայում անհետացել են 11000 տարի առաջ։

Նկարագրություն

խմբագրել

Արտաքին տեսքով մաստոդոնները նման էին փղերին, հասնում էին նույն չափի, ունեին նույն հինգ մատով վերջույթները, բունը և ենթադրվում է, որ վարում էին նույն կենսակերպը[3]:. Միակ էական տարբերությունը մաստոդոնի ատամներն են։. Մշտական ​​ատամները, որոնցից ծնոտի յուրաքանչյուր կեսում կային 2-ից 4-ը, չափերով ավելի փոքր էին, քան փղերինը, և ծածկված էին լայն լայնակի պալարներով, որոնք նման էին պապիլաների (այստեղից էլ՝ Մաստոդոն անվանումը՝ քերծող ատամ)[4][5]. Փղերի նման, մաստոդոնի կտրիչները վերածվել են հսկայական ժանիքների՝ առաջ ցցված և որոշ չափով շեղված․ բացի վերին ծնոտի երկու ժանիքներից, շատ տեսակների մեջ ստորին ծնոտից դուրս են ցցվել երկու փոքր ժանիքներ[3]. Մամոնտների համեմատ մաստոդոններն ունեին կարճ ոտքեր և երկար մարմին[6].

Ամերիկյան մաստոդոնների բարձրությունը միջինում 2,3 մ է:Արուները կարող էին հասնել 2,8 մ-ի և կշռել մոտ 4,5 տոննա[7].

Ելնելով տուբերկուլյոզների տեղակայությունից և բնույթից և մոլարների ընդհանուր ձևից՝ ներկայումս առանձնանում են մաստոդոնների մինչև 50 տեսակ։ Մաստոդոնների բրածո մնացորդները շատ են Եվրոպայի, Հյուսիսային Աֆրիկայի, Հարավային Ասիայի, Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկայի վերին երրորդական ավանդներ հանքավայրերում և արդեն հայտնի էին միջնադարում, բայց հետո վերագրվում էին հսկաներին։ Վիրաբույժ Մասուրյեն նկարագրում է մաստոդոնների քարացած ոսկորները, որոնք հայտնաբերվել են Ռոն գետի հովտում 1613 թվականին՝ որպես Ցիմբրի թագավոր Տևտոբոխուսի մնացորդներ։ Բացի առանձին ոսկորներից և ատամներից, մաստոդոնների մի քանի ամբողջական կմախքներ են հայտնաբերվել Իտալիայում, Ֆրանսիայում և Հյուսիսային Ամերիկայում, ինչը հնարավորություն է տվել ուսումնասիրել սեռի ներկայացուցիչների կազմակերպումը։ Եվրոպայում, Ասիայում և Աֆրիկայում մաստոդոնը հայտնվեց միջին միոցենում և ոչնչացավ երրորդական շրջանի վերջում։ Ամերիկայում այն ​​հայտնվեց ավելի ուշ և գոյություն ունեցավ պլեյստոցենի վերջում՝ նախապատմական մարդու հետ միաժամանակ։ Հետևաբար, ենթադրվում է, որ մաստոդոնը Ամերիկա է տեղափոխվել Ասիայից՝ իշմուսի երկայնքով, որը ժամանակին կապում էր աշխարհի այս երկու այժմ առանձնացված մասերը[3]։

Հոմանիշ

խմբագրել

Սեռի հոմանիշը ներառում է հետևյալ անունները.

  • Mastodon Cuvier, 1817
  • Tetracaulodon Godman, 1830
  • Missourium Koch, 1840
  • Leviathan Koch, 1841 emend. Koch, 1843
  • Pliomastodon Osborn, 1926

Տեսակներ

խմբագրել

Որոշ տեսակներ.

Տերմինի օգտագործումը որպես փոխաբերություն

խմբագրել

20-րդ դարում խոսակցական ռուսերենում հաստատվեց «մաստոդոն» բառի օգտագործումը՝ մեծ չափերի և դաժան արտաքինով անշնորհք մարդուն անվանելու համար[8]։ Շախմատային կոմպոզիցիայում՝ խնդիր (ավելի հաճախ՝ էտյուդ) 24 և ավելի խաղաքարերի քանակով։ Ա. Ա. Գրոմիկոն իր «Հիշարժան» գրքում օգտագործում է «քաղաքական մաստոդոններ» արտահայտությունը (նշանակում է՝ վաղուց անցյալ դարաշրջանի ներկայացուցիչներ) Կերենսկուն և Պիտիրիմ Սորոկինին դիմելու համար։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. «Впервые восстановлены полные геномы живых и вымерших слонов». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 3-ին.
  2. A comprehensive genomic history of extinct and living elephants Արխիվացված 2018-03-05 Wayback Machine, 2018
  3. 3,0 3,1 3,2 «Мастодонт». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  4. mastodon Արխիվացված 2013-11-11 Wayback Machine Online Etymology Dictionary Retrieved 10 November 2012
  5. mastodon Արխիվացված 2013-11-11 Wayback Machine Merriam-Webster Retrieved 30 June 2012
  6. Lange, I.M. Ice Age Mammals of North America: A Guide to the Big, the Hairy, and the Bizarre. — illustrated. — Կաղապար:Нп3, 2002. — С. 166—168. — ISBN 0878424032(չաշխատող հղում)
  7. Woodman, N. The Overmyer Mastodon (Mammut americanum) from Fulton County, Indiana(անգլ.) // Կաղապար:Нп3 : journal. — University of Notre Dame, 2008. — Т. 159. — № 1. — С. 125—146.
  8. Мастодонт // Большой словарь иностранных слов. — ИДДК, 2007.