Մասնակից:Զաբելա Աբելյան/Ավազարկղ 5+

Բալալայկա
Որակավորում	Կսմիթահար լարային երաժշտական գործիք
Երաժիշտներ
Դոմրա

Բալալայկա (МФА: bəɫɐˈɫajkə) — Ռուսական ժողովրդական կսմիթահար լարային երաժշտական գործիք:

Բալալայկան գործիքներից մեկն է,դարձնելով հարմոնիան հավասարապես, որպես ռուս ժողովրդի սիմվոլ:Ռուսական ամենահայտնի գործիքն է:

Գործիքի անուն

Картина П. Е. Заболотского «Տղան բալալայկայով» (1835).
Բալալայկայի իրանի ձևը ի սկզբանե եղել է կլոր.

Հետաքրքիր է գործիքի անվանումը արդեն, տիպիկ ժողովրդական է,հնչեղության շարահյուսությունը նրան տալիս է բնորոշ նվագ: Անվան ծագման մասին գոյություն ունի մի քանի վերսիաներ:

Ըստ մի վերսիայի, որը պահպանվում է Ա.Հ. Չուդինովի («Ռուսաց լեզվի կազմի մեջ մտած Օտար բառերի բառարան,1910»)և Ա. Դ. Միխելսկոնի (Ռուսաց լեզվի կիրառության մեջ մտած, նրանց արմատների նշանակության «25000 օտար բառերի բացատրություն բառարան,») բառերը ունեն թուրքական արմատներ: Լիովին հնարավոր է ,որ այն առաջացել է «բալա»(երեխա,) աբառից: Թուրքական ծագումը ցույց է տալիս թուրքականից փոխառնված հնչունաբանական նշան՝ ձայնավորների նմանացում, գործնականորեն ռուսաց լեզվում այն տալիս միևնույն ձայնավորի կրկնությունը բառում, կոշիկ,բատրակ,մեծ մուրճ, ուտիճ,սմբուկ,բալագան,կատակասեր,մեծ ուռկան,բագատուր:

Մի ուրիշ վերսիա ասում է անվան սլավոնական ծագման մասին: «Բալալայկա» բառի արմատը կամ ինչպես արդեն անվանել են «բալաբայկա» վաղուց հետազոտողների ուշադրությանը գրավեց ռուսական ազգակից այնպիսի բառեր ինչպիսին՝ «զրուցել», «շաղակրատել», «զվարճախոսել», որը նշանակում է խոսել որևէ աննշան բանի մասին՝ դատարկաբանել,բարիանալ, դատարկաբանել, շատախոսել սկիզբ է առնում ընդհանուր սլավոնականից նույն նշանակության «bolbol» համեմատեք նման «բարբարոս» անվանաբանակն :Բոլոր այդ հասկացությունները լրացնում են մեկը մյուսին տալիս թեթև, զվարճալի, «бренчливого» բալալայկա գործիքի էությունը , ոչ այնքան լուրջ :

Պատմություն

Բալալայկայի ժամանակավորապես առաջացումը միարժեք տեսակետից գոյություն չուներ: Ենթադրվում է, որ բալալայկան տարածում է ստացել XVII դարի վերջից սկսված: Հնարավոր է ծագել է ասիական դոմբրից: Իրենից ներկայացնում է «երկար երկու լարային գործիք է, ուներ մոտ մեկուկես թիզի չափ երկարության կորպուս (համարյա 27 սմ) և մեկ թիզի չափ լայնություն (համարյա 18սմ) և պարանոցիկ (գրիֆ), ծայրահեղ դեպքում չորս անգամ մեծ երկարությունից»: (М. Гютри, «Диссертация о русских древностях»).

Բալալայկայի ժամանակակից տեսքը ձեռք է բերվել շնորհիվ երաժիշտ-լուսավորիչ Վասիլի Անդրեևի և վարպետ Վ. Իվանովի, Ֆ. Պասերբսկի, Ս. Ի. Նալիմովի և ուրիշների, որոնք 1883 թվականին զբաղվեցին նրա կատարելագործմանը: Վ.Վ. Անդրեևը առաջարկեց դեկան պատրաստել եղևնուց, իսկ բալալայկայի հետևի մասը հաճարենուց,ինչպես և փոքրացնել 600-700մմ-ով:Ֆ. Պասերբսկիի ստեղծած բալալայկայի ընտանիքը (պիկկոլո (ամենաբարձր հնչող ամենափոքր գործիք),պրիմա (գամմայի առաջին ձայնը),ալտ,տենոր,բաս,կոնտրաբաս) դարձան ռուսական ժողովրդական նվագախմբի հիմքը: Հետագայում Ֆ. Պասերբսկին Գերմանիայում ստացավ բալալայկայի գյուտի արտոնագիր:

Բալալայկան օգտագործում է որպես մենահամարային, համերգային, անսամբլային և նվագախմբային գործիք: 1887 թվականին Անդրեևը կազմակերպեց բալալայկայի առաջին սիրողական խմբակը և 1888 թվականի մարտի 20-ից Սաքնկտ-Պետերբուրգի վարկի փոխադարձության ընկերության շենքում տեղի ունեցավ «Բալալայկա նվագող սիրահարների խմբակ»ի առաջին ելույթը, դառնալով ռուսական ժողովրդական գործիքների նվագախմբի ծննդյան օր:

Բալալայկայի մասին առաջին հիշատակումը պահպանվում է 1688 թվականի հունիսի 13-ի «Մալոռուսական վարչության Ստրելեցնի հրամանագրից հիշողության» փաստաթղթում, որում, այլոց մեջ հաղորդվում է, որ Մոսկվայում

- Ստրելեցների հրամանագրում բերված է Սելեզնովի որդի՝ арзамасец արվարձանային բնակիչ Սավկա Ֆյոդորովի այո Շենկուրսկյան գավառի պալատական Վաժեսկու գավառական գյուղացի Իվաշկո Դմիտրևը, նրանց հետ բերված է բալալայկան նրա համար, որ նրանք գնացին կառապանային քառասայլ ձիերով Յաուսկյան դարպասները, երգեցին և այդ նույն բալալայկայով նվագեցին և Յաուսկյան դարպասի պահակային ստրելեցները հանդիմանեցին

Բալալայկայի մի այլ հիշատակումը վերաբերվում է 1700  թվականի հոկտեմբերին՝ Վերխոտուրսկի գավառում տեղի ունեցած կռվի կապակցությամբ։ Կառապաններ Պրոնկի և Ալեքսեյ Բայանովների վկայությամբ Կ․Պ․ Կոզլովի տան սպասավոր վոեվոդի սեղանապետ Ի․ Պաշկովը հետապնդում է նրանց և «ծեծում բալալայկայով»։

Գրավոր հետևյալ աղբյուրը, որում հիշատակվում է բալալայկան, ստորագրված է ՊյոտրI «Реестр» ում,որը վերաբեչվում է էևէձ թվականին Սանկտ–Պետերբուրգում Ն․ Ի Զոտովի իշխան–պապի ծաղրածուական հարսանիքի տոնակատարության ժամանակ բացի այլ գործիքից, որը բերել էր փեսան,չորս բալալայկա անվանեցին։

Յա․ Շտելին ասաց Պյոտր I–ին , որ «երիտասարդ տարիքից նա առիթ չուներ լսելու ուրիշ այլ, բացի թմբուկի կոշտ ձայնը, դաշտային ֆլեյտայի, բալալայկայի․․․»

XVIII դարի վերջում խոսքը սկսվեց թափանցել և բարձր գրականություն, օրինակ, այն հանդիպում ենք Բ․ Ի․ Մայկովի «Елисей» պոեմում 1771․երգ 1՝ «լարիր դու շչակը կամ բալալայկան» .

Ուկրաինական լեզվում բառը առաջին անգամ հաստատված է XVIII դարի օրագրային ձեռագրերում, պատմում է «բալալայկա նվագող թաթարի» մասին։ . «Բալալայկա»յի այդպիսի ձևը առկա է նաև հարավռուսական բառբառում և բելառուսական լեզվում։

Կառուցվածք

Բալալայկայի երկարությունը կազմում է 60—70 սմ–ից (բալալայկա Պրիմա) մինչև 1,7 մ (բալալայկա–կոնտրաբաս)։ Թեթևակի կորացված եռանկյունի կորպուսը (ինչպես ձվաձևը XVIII—XIX դարում)կազմված է առանձին (6—7) սեգմենտներից։ Գրիֆի գլխիկը թեթևակի ծալված է հետ։ Լարերը մետաղե են XVIII դարում նրանցից երկուսը՝ ջիլե, ժամանակակից բալալայկայինը նեյլոնե կամ ածխածնային։ Ժամանակակից բալալայկայի գրիֆը 16—31 մատնատեղ (մինչև XIX դարի վերջը 5—7 կապված մատնատեղեր)։

Լարում

Սկզբից ստուգում են ֆեկայի վրա պատվանդանի դրության ճշտությունը, նույն բաց լարը և XII տոնայնությամբ սեղմված պետք է հնչի օկտավայի տարբերությամբ։Եթե XII տոնայնության ձայնը ցածր է, ապա պատվանդանը առաջ է գնում դեպի գրիֆը (կարճացնելով լարի աշխատանքային մասը), եթե բարձր է, ապա ընդհակառակը։Այդպես ստուգում են բոլոր երեք լարերը։

Հուսալի լարը, որից սկսվում է լարումը, բալալայկայի պրիմը հանդիսանում է 1-ինը։ Այն լարում են կամերտոնով լյա դաշնամուր կամ բայան

Մաքուր կվարտի 1-ին լարի առաջացման ճանապարհով լարում են երկրորդ լարը։Այդ ինտերվալում պարունակվում է V կիսատոն, հետևաբար, 2-րդ լարին սեղմում է V տոնայնությունը և այն լարվում է առաջինի հետ ներդաշանակությամբ, որից հետո նրանց միջև բաց առաջանում է անհրաժեշտ ինտերվալ։Երրորդ լարը լարվում է 2-րդի հետ ներդաշանակությամ։

Լարք Ներդաշնակություն

XIX դարի վերջում Վասիլի Անդրեեվ բալալայկան համերգային գործիքի վերածվելը այն չուներ անփոփոխ, համատարած լարքերի տարածում։Յուրաքանչյուր կատարող գործիքը լարում էր իր կատարման մանևէրին , տեղական տրադիցիաներին և նվագվող ստեղծագործությունների տրամադրվածության համապատասխան։ Անդրեեվի ներմուծված լարքը (երկու լարերի ներդաշնակությունում «մի» նոտան, մեկը կվարտայով բարձր է «լյա» նոտայից (առաջին օկտավայի և «մի», և «լյա»)) լայն տարածում ստացավ համերգային բալալայկա նվագողների մոտ և սկսվեց կոչվել «ակադեմիական»։ Գոյություն ունի նաև ժողովրդական լարք՝ «Սոլի» առաջին լար, երկրորդը՝ «մի», երրորդը՝ «Դո»(մաժորայանի եռահնչյուն «Դո»)։ Այսդ լարի դեպքում ավելի պարզ վերցվում է եռահնչյունություն, սակայն նրա թերությունը կայանում է բաց լարերով նվագելու դժվարացածությունը։ Բացի նշվածից, գոյություն ունի և գործիքի ավանդական կանոնավոր լարումը։Հազավագյուտ տեղական լարման թիվը հասնում է երու տասնյակների։ .

Կվարտա–ներդաշնություն

Լար	Նոտա	Օկտավա	Նշագրություն
1	a1 (ля1)	Առաջին
2	e1 (ми1)
3	e1 (ми1)

Բալալայկայի «պրիմա» բաց լարի հնչումը ստեղծում է նրա քառային– ներդաշնակության լարքը։Առաջին լարից սկսվածէ տոների հաջորդականությամբ առաջին օկտավայի ամենաբարձր տոնն Լյա , Մի, Մի–ն բալալայկայի ակադեմիական լարքն է։

Հարևան լարերի միջև Ինտերվալները՝ a¹{ч.4}e¹{ч.1}e¹ (տառացի Հելմհոլցի նշանագրմամբ՝ ч.4 մաքուր կվարտա,ч.1 ՝ մաքուր պրիմա, լարք)։

Երկրորդ բալալայկան լարում են «պրիմա»յից ցածր կվինտայի, «ալտ»альтցածր է օկտավայից։ «Երկրորդը և ալտը» կարող են ունենալ նաև քառային լարք, այդ դեպքում նրանց լարքը կհամընկնի դոմրայի հետ, «ալտը» (d¹, a, e) և «տենոր»ը (a, e, H)։

Պրիմա բալալայկայի երաժշտական ձայնածավալը 24 տոնայնությունով գրիֆի վրա կազմում է երկու լրիվ օկտավա և հինգ կիսատոնով ա(ռաջին օկտավայի մաս, երկրորդ և երրորդի մաս),«Մի» առաջին օկտավայից մինչև «Լյա» երրորդի։

Կվարտա

լար	նոտա
1	D (Ре)
2	A (Ля)
3	E (Ми)

«Երկրորդ», ալտ, բաս ևկոնտրաբաս» չափերով բալալայկաները ունեն կվարտայի լարք, համանման դոմրի երեքլարանի լարքի։Տոների հաջորդականությունը՝ Ռե, Լյա, Մի։ Ինտերվալները՝: D{ч.4}A{ч.4}E.

15 տոնայնությունով բալալայկայի երաժշտական կվարտայի լարքի ձայնածավալը կազմված է երկու լրիվ օկտավայից և մեկ կիսատոնից, մեծ օկտավայի «Մի»–ից մինչև առաջին «Մի դիեզ»։

Տարատեսակություն

Կոնտրաբաս բալալայկա

Ռուսական ժողովրդական գործիքների ժամանակակից նվագախմբում օգտագործում են հինգ տարատեսակ բալալայկա՝ «պրիմա, երկրորդ, ալտ, բաս կոնտրաբաս»։ նրանցից միայն պրիման հանդիսանում ուժեղ, վիրտուոզ գործիք, իսկ մնացածներին ամրացված է մաքուր նվագախմբային գործառույթներ՝ երկրորդը և ալտը իրականացնում են ակորդային նվագակցություն, իսկ բասը և կոնտրաբասը՝բասի գործառույթներ։ Բալալայկայի ալտը և կոնտրաբասը հնչում է օկտավայից ցածր գրված նոտաների բանակում։.

Տեսք	լարք	նշագրություն	Մենզուրա	Երկարություն	մատնատեղ
Պրիմա	a1, e1, e1		435—450	675—685	19—24
Երկրորդ	d1, a, a d1, a, e		475—490	745—765	15
Ալտ	a, e, e a, e, H		490—535	800—820	15
Բաս	d, A, E		750—780	1120—1160	18
Կոնտրաբաս	D, A1, E1		1100—1180	1600—1700	16—17

Հնչելը

Ձայնը զիլ է, բայց փափուկ։ Ձայնի զրնգոցի ստացման համար առավել հաճախակիեղանակ է պիցցիկատոն, կրկնակի պիցցիկատոն, միապատիկ պիցցիկատոն, վիբրատոն, տրեմլոն, դայլայները և կիթառային ձևերը։

Օգտագործում

ХVIII դարում արտասահմանում բալալայկան մտավ ֆոլկլոր, երբ Ռուսաստանում այն դարձավ տարածված գործիք։ ХVIII դարի 70–ական թվականներից այն ընկնում է ռուս պոետների ստեղծագործությունների էջերում․ Վ․ Ի․ Մայկով, Ա․ Օ․ Աբլեսիմով, Գ․Ր․Դերժավին։ ХIХ դարի վերջում բալալայկան դարձավ ընկալելի ոչ միայն երաժշտական գործիք, այլ ինչպես Ռուսաստանում ռուս ազգի սիմվոլ։

Հիմնականում բալալայկան լավ տիրապետում էին խեղկատակները և հովիվները, որովհետև նրանք չունեին իրենց տնտեսությունը և տան ծանրաբեռնված հոգսերը և դրա համար կարողանում էին կատարելագործվել նվագելուն։Սակայն գյուղացիները երաժշտության դրամադրություն չունեին։Գործիքով նվագել ժողովուրդը ընդունում էր դատարկ ժամանց, և հաճախ ուղղակի դատապարտում էին․ «Բալալայկան չի նվագում, այլ ավերում է», «Բալալայկա նվագողի շչակը քանդեց ամբողջ տունը», «Բղավել և ոչ բալալայկա նվագել», որտեղ «Բղավել» ենթադրվում էինչպես հողը հերկել գութանով (արորով)։

Գյուղացիները հանգստի պահերին սիրում էին լսել բալալայկա, նրա տակ երգել, դրա համար հաճախակի են ձեռք բերում գործիքը, չհաշվելով ծախսերը։ «Աստված տա, բատյուշկան իր բակը կվաճառի և բալալայկա կգնի», (Գոլեյզովսկի Կ․ Յա․ Ռուսական ժողովրդական պարարվեստի պատկերներ)։ Տաղանդավոր բալալայկա նվագողի մասին հաճախ ասում են․ «Մեր Սեմյոնը բալալայկայի հետ է ծնվել»։

Բալալայկայի ժողովրդականությունը այնքան մեծ էր, որ բացի կրկներգից, հորինվեցին և հանելուկներ։

Անտառում մեծացավ,անտառից հանեցին,

Ձեռքերին լացում է, իսկ հատակին՝ ցատկոտում։

Անտառում տյապ–տյապ, տանը՝ լյապ–լյապ,

Ծնկներին կվերցնես՝ կլացի։

Բալալայկան մտավ նաև մանկական համրանքախաղի պատկերով վիճակահանությամբ, ծառայելով երեխաներին ջրային խաղերի ընտրության համար․

Ցնցա–բրընցը, բալալայկա,

Ցնցա–բրընցը, սկսիր նվագել,

Ցնցա–բրընցը, չեմ ուզում,

Ցնցա–բրընցը, քնել եմ ուզում.

"цынцы-брынцы"բառը նմանեցվում է բալալայկայի հչեղությանը։ "брынцы" բառը կարելի է կապել «ծնծղալ» «հարվածել», «ծնգծնգալ» ըստ լարերի։

Բայց ավելի հաճախ բալալական հիշեցնում է չաստուշկայում, այն նպաստում է չաստուշկայի մեղեդու բյուրեղացումը որպես հիմք երգի ավանդության ամրացմանը, որից սկսվել է տարբերակները։Չաստուշկայի կատարումը «եռալար զանգուլակների» նվագակցությամբ, այդպես բալալայկային սիրով անվանել է Ի․ Կոբզեվը,միշտ եղել է ժողովրդական երաժշտությամբ զբաղվելու ամենատարածված ձևերից մեկը։

Տրեն–բրեն բալալայկա.

Իմ տիրուհու հոգին է.

Նվագիր ավելի ուրախ

Բալալայկա, սիրելի!.

Scorpions "Wind Of Change" գերմանական խմբի երգերում կա այդպիսի տողեր։

Let your balalaika sing

What my guitar wants to say

(Թող քո բալալայկան երգի այն,

Ինչ ուզում է ասել իմ կիթառը...)

Տարածվածություն

Բալալայկան հանդիսանում է բավականաչափ տարածված երաժշտական գործիք, որը ուսումնասիրում են Ռուսաստանի, Բելոռուսիայի, Ուկրաինայի և Ղազախստանի ակադեմիական երաժշտական ուսումնական հաստատություններում։

Մանկականերաժշտական դպրոցներում բալալայկայի ուսուցումը կազմում է 5—7 տարի (կախված աշակերտության տարիքից),միջնակարգ ուսումնական հաստատությունում՝4 տարի, իսկ բարձրագույնում՝4—5 տարի։ Ռեպերտուար՝ ժողովրդական երգերի մշակում, կլասիկ ստեղծագործությունների վերածում, հեղինակային երաժշտություն։

Ռադիոհաղորդումներ

• ՍՍՀՄ–ի КПП Երաժշտ ֆոնդի Լենինգրադյան բաժանմունք ․ Բալալայկա (1979)։

Տես նաև

• Դոմրա

Գրականություն

• Вертков К.А. Русские народные музыкальные инструменты. — Л.: Музыка, 1975. — С. 83—89, 162. — 280 с.
• Имханицкий М. Становление струнно-щипковых народных инструментов в России. — М.: Изд-во РАМ им. Гнесиных, 2008. — 320 с.
• Новосельский А.А. Очерки по истории русских народных музыкальных инструментов. — М.: Музгиз, 1931. — С. 37—39, 43—45. — 47 с.
• Пересада А.И. Балалайка. — М.: Музыка, 1990. — 64 с. — ISBN 5-7140-0245-8
• Пересада А.И. Балалаечных дел мастер. — Сыктывкар: Коми книжное издательство, 1983. — 56 с.
• Соколов В.Ф. Русская народная балалайка. — М.: Советский композитор, 1962. — 115 с.

Статьи

• «Балалайка». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• Иванова С. В. К вопросу о расширении образно-интонационной сферы в музыке для балалайки второй половины XX столетия // Электронный журнал «Знание. Понимание. Умение». — 2009. — № 10 - Искусствоведение.
• Иванова С. В. Эволюционная модель становления балалаечного исполнительства в контексте развития музыкальной культуры Оренбуржья // Электронный журнал «Знание. Понимание. Умение». — 2009. — № 10 - Искусствоведение.
• Купфер М.А. Слово о балалайке // Наука и жизнь : журнал. — 1986. — № 8. — С. 97—101.

Հղումներ

• О балалайке на сайте balalaika.org.ru
• Игра на балалайке в псковских традициях (culture.ru)

Книги:

• Банин А. А. Русская инструментальная музыка фольклорной традиции. Москва, 1997.

Категория:Русские народные музыкальные инструменты