Ձմերուկ
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Ձմերուկ (այլ կիրառումներ)
| Ձմերուկ | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Գիտական դասակարգում | ||||||||||||
|
||||||||||||
| Լատիներեն անվանում | ||||||||||||
| Citrullus | ||||||||||||
|
|
Ձմերուկ (լատին․՝ Citrullus), դդմազգիներին միամյա կամ բազմամյա բույսերի ցեղ։ Ձմերուկն ունի մարդկանց համար դուրեկան համ, սննդարար հատկություն, պարունակում է մեծ քանակությամբ ջուր (90 %-ը ջուր է)։
Հայտնի են վայրի 1՝
- Ձմերուկ վայրի (C.colocynthis) և մշակովի 2 (սեղանի ու կերային) տեսակներ։
Հայաստանում (հիմնականում Արարատյան դաշտում) մշակվում է 1 տեսակ՝
- Ձմերուկ սեղանի (C. vulgaris)։
Կենսաբանական նկարագիր
խմբագրել
Միամյա է։ Ցողունը մագլցող է, երկարությունը՝ 3-4,5 (և ավելի) մ։ Տերևները հերթադիր են, բլթակավոր, խորը կտրտված։ Ծաղիկները մեկական են, հազվադեպ՝ փնջերով, բաժանասեռ, դեղնավուն։ Պտուղը բազմասերմ, հյութալի կեղծ հատապտուղ է՝ հարթ մակերեսով, կլոր, ձվաձև, տանձաձև, գլանաձև և այլն, զանգվածը՝ 0,6-1,6 (առավելագույնը՝ 30) կգ։ Կեղևը սպիտակից մինչև մուգ կանաչ է՝ խայտաբղետ պատկերներով, տարբեր լայնության զոլերով։ Պտղամիսը կարմիր է, վարդագույն կամ դեղին։ Սերմերը տարբեր մեծության են, սպիտակ, կարմիր, սև, մոխրագույն և այլն։
Պատմական տվյալներ
խմբագրելՁմերուկն առաջներում այդքան խոշոր չի եղել։ Ձմերուկի հայրենիք է համարվում Հարավային Աֆրիկան։ Ձմերուկի վայրի տեսակներին մինչև այժմ էլ կարելի է հանդիպել հյուսիսային և հարավային Աֆրիկայի տափաստաններում։ Եգիպտոսում մինչև այժմ էլ պահպանվում է ձմերուկի մի տեսակ, որը խնձորի չափ ունի, և մարդիկ օգտագործում են միայն նրա սերմերը։
Ներկայիս խոշոր ձմերուկի տեսակները ստացվել են հին ժամանակներում արաբներն ու հրեաները դրանց անվանել էին «բատիխ»։ Ռուսաստան այն մուտք է գործել 12-13-րդ դարերում, մոնղոլական արշավանքների ժամանակ և անվանվել է «առբուզ, խառբուզ», որ թյուրքական «խառբուզ» բառից է ծագել։ Հայաստանում ձմերուկը հայտնի եղել շատ վաղուց։ Ըստ Հր. Աճառյանի, անվանումը կազմված է ձմեռն բառից։ Պարզ չէ, թե ինչու է պտուղն այդպես կոչվել։ Հավանական է՝ առատ զովացուցիչ ջրի պատճառով։
Առողջարար հատկություններ
խմբագրելՁմերուկը ունի միզամուղ հատկություն, քանի որ այն պարունակում է մեծ քանակությամբ ջուր, որը օրգանիզմից հեռանում է արագ։ Այն իր հետ դուրս է բերում նյութափոխանակության հետևանքով օրգանիզմում կուտակված վնասակար նյութերը։ Միզամուղ հատկությունների շնորհիվ ձմերուկը շատ օգտակար է հատկապես երիկամային հիվանդությունների դեպքում։
Ձմերուկը նպաստում է իմունիտետի ամրապնդմանը։ Բարենպաստ ազդեցություն է թողնում սրտանոթային համակարգի աշխատանքի վրա[փա՞ստ]։
Օգտակար է հիպերտոնիայի, աթերոսկլերոզի և սրտանոթային համակարգի այլ հիվանդություններիդեպքում։ Օգնում է օրգանիզմից հանել թունավոր նյութերը, օգտակար է լյարդի համար հակաբիոտիկներով կամ ուժեղ ազդեցությամբ այլ դեղամիջոցներով բուժումից հետո։ Ցուցված է լյարդի, լեղապարկի հիվանդութունների դեպքում, ինչպես նաև շաքարային դիաբետ և արթրիտ ունեցող մարդկանց[փա՞ստ]։
Ձմերուկը հարուստ է նաև վիտամիններով՝ C, B, ֆոլիոթթվով, շաքարով (հատկապես ֆրուկտոզա) և այլն։
Կիրառումներ և նշանակություն
խմբագրելԲացի թարմ վիճակում այն ուտելուց, ձմերուկի կեղևից պատրաստում են մուրաբա, ցուկատ, ջեմ, պովիդլո և այլն։ Սերմերից ստացվում է յուղ՝ բարձր տեսակի օլիֆ պատրաստելու համար։
Հասուն պտուղը պարունակում է շաքարներ, վիտամիններ և այլն։ Դյուրամարս է. օգտագործվում է թարմ, թթու դրած (մանրերը), մեղր (ևարդեկ) եփելու համար։ Պատրաստում են նաև մուրաբա, շաքարաչիր։ Հայաստանում գերակշռում են կարմիր պտղամսով սորտերը։
Դասակարգում
խմբագրել| ավելի քան 6 ընտանիք (համաձայն APG II Համակարգի) | ևս 6 ցեղ (համաձայնAPG II Համակարգի) |
|||||||||||||||
| Կարգ Դդմածաղկավորներ | Ենթաընտանիք Cucurbitoideae | դաս Ձմերուկ | ||||||||||||||
| Բաժին Ծաղկավորներ կամ Ծածկասերմեր |
Ընտանիք Դդմազգիներ | Ցեղ Benincaseae | ||||||||||||||
| ավելի քան 44 կարգի ծաղկավոր բույսեր (համաձայնAPG II Համակարգի) |
ևս 1 ենթաընտանիք Zanonioideae (համաձայնAPG II Համակարգի) |
ևս 18 դաս | ||||||||||||||
Ձմերուկի համաշխարհային արտադրություն
խմբագրելՁմերուկի արտադրություն 2012 թվականին ըստ՝ Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության[1]։
| Դասակարգում | Երկիր | Արտադրություն, հազար դոլլար | Արտադրություն, հազար տոննա | Ծանոթագրություն |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Չինաստան | 7 573 345 | 70 000 000 | Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության գնահատման |
| 2 | Իրան | 432 892 | 3 800 000 | Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության գնահատման |
| 3 | Թուրքիա | 321 896 | 4 044 184 | |
| 4 | Բրազիլիա | 236 899 | 2 079 547 | |
| 5 | Եգիպտոս | 213 565 | 1 874 710 | |
| 6 | ԱՄՆ | 188 925 | 1 770 630 | |
| 7 | Ալժիր | 170 318 | 1 495 081 | |
| 8 | Մեքսիկա | 117 738 | 1 033 524 | |
| 9 | Ղազախստան | 111 549 | 1 154 900 | |
| 10 | Իսպանիա | 92 276 | 853 600 | |
| 11 | Ռուսաստան | 74 766 | 1 453 315 | |
| 12 | Կորեա | 73 243 | 642 945 | |
| 13 | Մարոկո | 65 487 | 574 859 | |
| 14 | Հունաստան | 61 516 | 565 000 | |
| 15 | Մալի | 59 807 | 525 000 | Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության գնահատման |
| 15 | Թաիլանդ | 59 807 | 525 000 | Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության գնահատման |
| 17 | Ինդոնեզիա | 59 338 | 520 883 | |
| 18 | Վիետնամ | 53 541 | 470 000 | Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության գնահատման |
| 19 | Ուզբեկստան | 53 293 | 1 350 000 | Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության գնահատման |
| 20 | Սիրիա | 51 721 | 478 254 |
Տեսակներ և սորտեր
խմբագրել | |||||
խորանարդային ձմերուկ.
Տոկիո, Ճապոնիա | |||||
 | |||||
Դեղին ձմերուկ։
Ձմերուկ սովորականի հիբրիդը | |||||
- Տեսակներ
Տեսակի ներում առանձնացնում են 2 սորտեր[2]։
- Citrullus lanatus var. citroides (L.H.Bailey) Mansf.
- Citrullus vulgaris var. citroides L. H. Bailey
- Citrullus lanatus var. lanatus
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ «FAOSTAT 2012 — Top 20 Countries by commodity (watermelons)». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
- ↑ По данным сайта GRIN (см. карточку растения)
Գրականություն
խմբագրել- Գ. Ա. Պետրոսյան, «Մրգերի և բանջարեղենների օգտակարությունը», 1978, «Հայաստան» հրատարակչություն
- Фурса Т. Б., Филов А. И. Культурная флора СССР. Тыквенные (арбуз, тыква) / Ред. тома к.б.н. О. Н. Коровина, Т. Б. Фурса. — М.: Колос, 1982. — Т. XXI. — С. 9—140. — 279 с. — 2000 экз.
- Мазнев Н. И. Арбуз съедобный // Энциклопедия лекарственных растений. — 3-е изд., испр. и доп. — М.: Мартин, 2004. — С. 78—79. — 496 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-8475-0213-3
- Лавренов В. К., Лавренова Г. В. Современная энциклопедия лекарственных растений. — М.: ЗАО «ОЛМА Медиа Групп», 2009. — С. 30—31. — 272 с. — ISBN 978-5-373-02547-8
Արտաքին հղումներ
խմբագրել- Ձմերուկ․ օգտակար հատկություններն ու հակացուցումները
- Курдюмов Н. И. Умная бахча Արխիվացված 2017-06-06 Wayback Machine.
- Арбузы СССР.
 | Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ձմերուկ» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ձմերուկ» հոդվածին։ |
|
Ընթերցե՛ք «ձմերուկ» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։ 
|
| Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 6, էջ 709)։
|