Հռոմեական բանակ

Հռոմեական բանակ (Latin: exercitus Romanus, Ancient Greek: στρατός/φοσσᾶτον Ῥωμαίων, տառադարձումը՝ ստրատոս/ֆոսսատոն Ռոմայոն), տերմին (բառեզր) կամ գիտաբառ, որով նշանակվել են Հռոմեական թագավորության (մինչև մ.թ.ա. մոտ 500 թ.), Հռոմեական հանրապետության (մ.թ.ա. 500–31 թթ.), Հռոմեական կայսրության (31 BC – 395/476 AD) և վերջինիս ժառանգորդի՝ Արևելահռոմեական կայսրության կամ Բյուզանդական կայսրության ծավալած ցամաքային զինված ուժերը։ ՛՛Հռոմեական բանակ՛՛ անվանումը շուրջ 2.000 տարի գործնականում կրել է մի կազմակերպություն՝ Հռոմեական զինված ուժերը, որոնք այդ ընթացքում ենթարկվել են բազում փոփոխությունների թե՛ կազմության ու կառուցվածքի, թե՛ սպառազինության ու մարտավարության տեսակետներից, սակայն, միաժամանակ պահպանելով իրենց դարավոր ավանդույթների միջուկը։

Հռոմեական բանակ
Տեսակ	ցամաքային զորքեր
Երկիր	Հին Հռոմ
Military of ancient Rome Վիքիպահեստում

Հռոմեացի դրոշակակիր

Մետաղադրամ, որը ցույց է տալիս (դիմերեսին) ուշ հռոմեական կայսր Հուլիանոսի (կառավարել է 361–363 թթ.) գլուխը՝ պսակված դիադեմով և (դարձերեսին) զինվոր, որը կրում է դրոշակը և մազերից բռնել է ծնկի եկած բարբարոս գերուն, VIRTUS EXERCITUS ROMANORUM-ի առասպելը և դյուցազներգությունը ("Հռոմեական բանակի քաջությունը"). Ոսկե սոլիդուս: Sirmium-ի դրամահատարան

Հռոմեական բանակը շուրջ 2.000 տարի շարունակ իրենից ներկայացրել է կանոնավոր զորք։ Այն հանդիսացել է մի կազմակերպություն, որը հազարավոր տարիներ շարունակ հռոմեական, ապա բյուզանդական հասարակության և պետության հիմնական տարրերից մեկն էր, հռոմեական պետության, ապա և նրա ամենաուղղակի ժառանգորդ Բյուզանդիայի հզորության վճռական գործոնը։

Հին Հռոմի ծաղկման ժամանակաշրջանում բանակի անձնակազմի թիվը սովորաբար կազմում է մինչև 100 հազար մարդ, սակայն կարող էր նաև ավելանալ, հասնելով մինչև 250—300 հազար և ավելի մարդու։ Հռոմեական բանակն ուներ իր ժամանակի համար լավագույն սպառազինությունը, փորձառու և լավ պատրաստված հրամանատարական կազմ, աչքի էր ընկնում խիստ կարգապահությամբ և զորապետների ու զորավարների բարձր ռազմարվեստով։ Հռոմեացի զորապետներն ու զորավարները կարող էին կիրառել մարտական գործողությունների վարման ամենակատարյալ եղանակները՝ ձգտելով հասնել հակառակորդի լիակատար ջախջախմանը։

Հռոմեական բանակի հիմնական զորատեսակը նրա գոյության առաջին մի քանի դարերում հետևակն էր։ Նավատորմը ապահովում էր ցամաքային զորքերի գործողությունները ծովամերձ ուղղություններում։ Նշանակալի զարգացում ստացավ ռազմաինժեներական կամ ռազմաճարտարագիտական գործը, դաշտային ճամբարների կառուցումն ու կահավորումը, մեծ տարածությունների վրա արագ տեղաշարժեր կատարելու ունակությունը, ամրոցների պաշարման և պաշտպանության արվեստը։

Հռոմեական բանակի հիմնական կազմակերպչական ու մարտավարական միավորը լեգեոնն էր։ Մ.թ.ա. IV դարի երկրորդ կեսից լեգեոնը կազմված էր 10 մանիպուլաներից (հետևակ) и 10 տուրմաներից (հեծելազոր), իսկ մ.թ.ա. III դարի առաջին կեսից՝ — 30 մանիպուլաներից (որոնցից յուրաքանչյուրը բաժանվում էր 2 ցենտուրիայի) և 10 տուրմաների։ Այդ ամբողջ ժամանակաշրջանում լեգեոնի թիվը մնում էր անփոփոխ՝ մոտ 4 ու կես հազար զինվոր, այդ թվում՝ 300 հեծյալ։ Լեգեոնի մարտավարական այսպիսի ՛՛մասնատվածությունը՛՛, այսինքն՝ մի շարք ստորաբաժանումներից կազմված լինելը՝ ապահովում էր զորքերի բարձր շարժունակությունը մարտադաշտում։ Մ.թ.ա. 107 թվականից՝ կապված աշխարհազորային, այսինքն՝ ՛՛միլիցիոն՛՛ համակարգից ՛՛արհեստավարժ վարձու բանակին՛՛ անցնելով՝ լեգեոնը սկսեց բաժանվել 10 կոհորտաների (յուրաքանչյուր կոհորտա՝ իր հերթին, կազմված էր 3 մանիպուլայից)։ Լեգեոնի կազմի մեջ մտնում էին նաև տարատեսակ պատերազմական մեքենաները՝ իրենց անձնակազմով, այդ թվում՝ պարսպակործան մեքենաները (՛՛բաբաններ՛՛, ՛՛խոյեր՛՛, ՛՛ագռավներ՛՛ և այլն) և, արդի տեմինիով ասած՝ այսպես կոչված ՛՛հրետանին՛՛ նետողական մեքենաները (վերջիններս իրենց հերթին լինում էին քարանետ, նիզականետ և այլն)։ Մ.թ. I դարում լեգեոնի թիվը կազմում էր մոտավորապես 7 հազար մարդ (այդ թվում՝ 800 հեծյալ)։

Հռոմեական բանակը գրեթե 2.000 տարի մեծ դեր է խաղացել թե՛ հռոմեական պետության, թե՛ համաշխարհային պատմության մեջ։ Հայաստանը և նրա զինված ուժերը դարեր շարունակ հաճախ են բախվել հռոմեական լեգեոնների հետ։ Անշուշտ, երբեմն էլ Հայաստանն ու Հռոմը եղել են նաև դաշնակիցներ։

Հռոմեական բանակը իր կառուցվածքով, մարտավարությամբ և ռազմական ավանդույթներով մեծ դեր է խաղացել համաշխարհային ռազմարվեստի զարգացման մեջ։ Այսօր էլ, շատ արդիական պետությունների բանակներում զգացվում է հռոմեական բանակի ազդեցությունը։

Իր հերթին հռոմեական բանակն էլ լուրջ ազդեցություն է կրել իր հարևան պետությունների և ժողովուրդների, այդ թվում՝ Մերձավոր Արևելքի բանակներից, մասնավորապես՝ հայկական բանակից՝ վերցնելով այն առաջավորը, օգտակարաը, որոնք կարող էին զարգացնել ռազմաարվեստը և նպաստել Հռոմեական բանակի հզորացմանը։ Պատահական չէ, որ իր գոյության առաջին դարերում հիմնականում հետևակային բանակ լինելով և ստեղծելով իր ժամանակաշրջանի լավագույն հետևակային մարտավարությունը, հայկական և պարթևական բանակների և առանձնապես նրանց այրուձիու հետ բախումներից հետո, հռոմեական բանակում, հատկապես ուշ կայսրության և բյուզանդական ժամանակաշրջաններում աստիճանաբար սկսեց գերակշռել հեծելազորը, որը դարձավ ուշ հռոմեական կայսրության և հատկապես բյուզանդական բանակների գլխավոր և հարվածային զորատեսակը։

Պատմական փուլերը

Հռոմեական բանակի զարգացումը բաժանվում է ութ փուլի։ Ա. Վաղ Հռոմեական բանակ (մ.թ.ա. 500-300 թթ.), Բ. Միջին հանրապետության Հռոմեական բանակը (մ.թ.ա. 300–88 թթ.), Գ. Ուշ հանրապետության Հռոմեական բանակը (մ.թ.ա. 88–30 թթ.), Դ. Կայսերական Հռոմեական բանակը (մ.թ.ա. 30 թ. – մ.թ. 284 թ.), Ե. Ուշ Հռոմեական բանակը (մ.թ. 284–476 թթ.) շարունակվելով որպես Արևելահռոմեական բանակ (476–641 թթ.), Զ. Միջին Բյուզանդական բանակ (641–1081 թթ.), Է. Կոմնենոսյան Բյուզանդական բանակ (1081–1204 թթ.), Ը. Պալեոլոգոսյան Բյուզանդական բանակ (1261–1453 թթ.)։ Ստորև կդիտարկենք դրանցից յուրաքանչյուրում հռոմեական բանակի զարգացումն ու վիճակը։

Վաղ Հռոմեական բանակ (մ.թ.ա. 500-300 թթ.)

Վաղ հռոմեական բանակը գոյություն է ունեցել Հռոմեական թագավորության և վաղ Հռոմեական Հանրապետության ժամանակ (մինչև մ.թ.ա. 300 թ.). Այս ժամանակաշրջանի ընթացքում, երբ պատերազմը գլխավորապես կազմված էր փոքրամասշտաբ կողոպտիչ արշավներից, ընդունված է ասել, որ Հռոմեական բանակը հետևում էր պատերազմի վարման էթրուսկյան մոդելին և զորքի կազմակերպման ու սպառազինման հունական մոդելին։ Վաղ Հռոմեական բանակը հիմնված էր ամենամյա պարտադիր զինակոչի սկզբունքի վրա։

Լեգեոները արշավանքում: Վերակազմվածք: Լեգեոները լրիվ սպառազինությամբ. սաղավարտը կախված է հատուկ կեռից, որն ամրացված է զրահին: Ձողափայտի (furca) վրա լեգեոները կրում է իր բեռը՝ բագաժը, կազմված փոքր սնդուկից, մթերքի ցանցից, գդալով կճուճից և ջրի տկից: Տագնապի դեպքում բեռը կարելի է վայրկենապես նետել մի կողմ:

Ըստ հին հունական ռազմական պատմության հետազոտող, ռուս պատմաբան, ակադեմիկոս Միխայիլ Իվանովիչ Ռոստովցևի (Михаи́л Ива́нович Росто́вцев, 1870—1952 թթ.) այդ ժամանակներում "բանակը կազմված էր ամբողջ բնակչությունից". Հետևակը համալրվում էր ցածր դասերի ներկայացուցիչներից, այնինչ հեծելազորը՝ բարձր դասի, այսպես կոչված ՛՛պատրիկների՛՛ մենաշնորհն էր։ Դա բնական էր, քանզի միայն հարուստներն էին ի վիճակի ձիեր պահել։ Ավելին, հրամանատարական իշխանությունը թագավորական ժամանակաշրջանում պատկանում էր արքային։ Մինչև հանրապետության հաստատումը և կառավարող կոնսուլների ընտրությունը, զորքի գլխավոր հրամանատարի դերը կատարում էր արքան։ Մ.թ.ա. 508 թվականից Հռոմը միապետական կառավարման ձևից անցավ հանրապետականին։ Բանակի հրամանատարական պաշտոնն անցավ ընտրովի կոնսուլներին։ Վերջիններս թե՛ առանձին վերցրած, թե՛ միասին պարտավոր էին հոգ տանել, որպեսզի վտանգից պահպանեին Հանրապետությունը։

Հայտնի է, որ հռոմեացիները կենտրոնական Իտալիայի Լացիում երկրամասում բնակվող լատին ցեղերից էին և խոսում էին լատիներեն։ ՛՛Լեգեոն՛՛ տերմինը ծագում է լատիներեն ՛՛լեգիո՛՛՝ "legio" բառից։ Վերջինս նշանակում է ՛՛պարտադիր զորակոչ՛՛։ Սկզբնական շրջանում կար միայն 4 լեգեոն։ Այդ լեգեոնները համարակալված էին "I-ից մինչև IIII", ընդ որում 4-րդը գրվում էր հենց այդպես՝ IIII, այլ ոչ թե՝ IV: Առաջին լեգեոնը դիտվում էր որպես առավել հեղինակավորն ու պատվավորը։ Այս ժամանակներում հիմնադրված շատ ավանդույթներ հետագա ժամանակներում արտահայտվեցին Հռոմեական բանակի զարգացման ընթացքի մեջ։ Բանակի հիմնական մասը կազմում էին քաղաքացիները։ Ընդ որում քաղաքացիները չէին կարող ընտրել, թե ո՞ր լեգեոնում են ցանկանում ծառայել։ Ցանկացած այր՝ տղամարդ, որը 16-46 տարեկան էր, վիճակահանությամբ էր ընտրվում ծառայության և նշանակվում էր որևէ լեգեոնի մեջ։

Ընդհուպ մինչև մ.թ.ա. 390 թ., երբ տեղի ունեցավ հռոմեացիների ռազմական աղետը Ալիայի ճակատամարտում, Հռոմեական բանակը կազմակերպված էր նույն կերպ, ինչ որ հունական փաղանգը։ Դա հետևանքն էր Իտալիայում հույների ազդեցության, որը կատարվում էր նրանց գաղութների միջոցով։ Հին հռոմեական պատմիչ Լիվիոսի և հույն պատմիչ Դիոնիսիոսի համաձայն՝ "փաղանգը բաղկացած էր 3.000 հետևակայինից և 300 հեծյալից". Յուրաքանչյուր այր պարտավոր էր իր զենքով ու ասպարով մասնակցել մարտին։ Դրանից ելնելով էլ որոշվում էր, թե ինչ դիրքում կտեղակայվեր նա՝ ճակատամարտի ընթացքում, ինչը, փաստորեն, կախված էր նրա սպառազինության որակից։ Այսինքն՝ առավել հարուստները, ուստի և առավել լավ սպառազինվածները կանգնում էին զորքի առաջին շարքում, պակաս ունևորները՝ երկրորդ, ավելի չունևորները՝ երրորդ...

Թագավորական Հռոմի բանակը

Թագավորական Հռոմում լեգեոնը շուրջ 3.000 հետևակից և 300 հեծյալից բաղկացած աշխարհազոր էր և հավաքվում էր միայն պատերազմի ժամանակ կամ ռազմական ուսուցում անցնելու համար։ Կազմակերպման տեսակը՝ ցեղային աշխարհազոր, որը համամասնորեն կազմվում էր ցեղի կազմում գտնվող հիմնական տոհմերից՝ կուրիաներից 10-ական համակարգով։ Այսինքն՝ յուրաքանչյուր տոհմ, իսկ դրանք 33-ն էին, դուրս էր բերում 100 հետևակային՝ ցենտուրիա կամ հարյուրակ, ինչպես նաև 10 հեծյալ։ Ստացվում էր ընդամենը 3.300 հետևակային և 300 հեծյալ։ Այդ աշխարհազորի յուրաքանչյուր 1.000-հոգանոց ջոկատի հրամանատարը կոչվում էր տրիբուն՝ ՛՛տրիբա՛՛ - ՛՛ցեղ՛՛ բառից։ Դա նշանակում էր, որ կուրիայի և ամբողջ համայնքի ռազմական հզորությունը կախված էր արական սեռի բնակչության բնական վերարտադրությունից։ Վաղ թագավորական ժամանակաշրջանու, երբ հռոմեական հասարակությունը դեռ չէր հասել իր ժողովրդագրական սահմաններին և բաց էր նոր տոհմերի համար՝ հարևան նվաճված ցեղերից, այդ բացասական կողմը դեռևս չէր բացահայտվել։ Սակայն մ.թ.ա. VII դարում, ինչպես երևում է գրավոր ավանդույթի տվյալներից, նոր կուրիաների կազմավորումը և նոր տոհմերի համամատաբար դյուրին ընդունումը արդեն գոյություն ունեցողների մեջ ի չիք են դառնում։ Զորքի կազմավորան մեջ կուրիական-տոհմային սկզբունքի արգելակող դերը շուտով ի հայտ է գալիս և առանձնապես վառ արտահայտվում մ.թ.ա. VII դարի վերջին և մ.թ.ա. VI դարում, երբ հռոմեացիները բախվեցին այնպիսի ուժեղ ժողովրդի հետ, ինչպիսիք էին էթրուսկները։

Մ.թ.ա. VIII դարում ռազմիկները մարտնչում էին հետիոտն, իսկ նրանց զենքներն էին նիզակները, դրոտիկները՝ նետելու տեգերը, սրերը, դաշույնները և կացինները։ Միայն ամենահարուստները կարող էին իրենց թույլ տալ կրելու զրահ, որն էլ սովորաբար իրենից ներկայացնում էր սաղավարտ և ոչ մեծ զրահաթերթ, որը պաշտպանում էր կուրծքը։

Մ.թ.ա. VII—VI դդ. հռոմեական բանակը, ենթադրաբար, իրենից ներկայացնում էր տիպիկ էթրուսկյան բանակ (քանզի հռոմեացիները գտնվում էին էթրուսկների տիրապետության ներքո, և բանակը ներառում էր հռոմեացիների, էթրուսկների (որոնք փաղանգ էին կազմում) և լատինացների (որոնք կռվում էին, ըստ իրենց սովորության, ազատ շարքով) ներկայացուցիչներին։ Էթրուսկա-հռոմեական բանակը բաղկացած էր հոպլիտների 40 ցենտուրիաներից (I կարգ), որոնք զինված էին հունական ձևով, նիզակակիրների 10 ցենտուրիաներից՝ միջին սպառազինությամբ (II կարգ), որոնք զինված էին իտալիկների ձևով՝ նիզակով և սրով, ինչպես նաև կրում էին սաղավարտ, սռնապաններ՝ սրունքը պաշտպանող զրահ, և իտալիկյան վահան (սկուտում), թեթևազեն նիզակակիրների 10 ցենտուրիաներից (III կարգ), որոնք ունեին նիզակ, սուր, սաղավարտ և սկուտում, ՛՛մարտը սկսողների՛՛ 10 ցենտուրիա (IV կարգ), որոնք ունեին նիզակներ, նետովի տեգեր և վահաններ, և, վերջապես, պարսավորների 15 ցենտուրիաներ (V կարգ)։ Ցենտուրաների չափերը կախված էին նրանից, թե ինչ չափի բանակ էր պահանջվում։ Նույն սխեմայով էլ կառուցվում էր վետերանների բանակը, որոնք կազմում էին ներքին կայազորը։

Սերվիոս Տուլլիոսի բարեփոխումը (մ.թ.ա. VI դար)

Մինչև Հռոմի 6-րդ թագավորի Սերվիոս Տուլիոսի (մ.թ.ա. 578–534 թթ.) բարեփոխումը Հռոմի նոր քաղաքացիերը՝ պլեբեյները կազմում է չկազմակերպված, քաղաքականապես ՛՛մեռած՛՛ զանգված, այն դեպքում, երբ պատրիկները միայնակ իրենց ձեռքն էին պահում պետության կառավարման լծակները։ Սակայն պլեբեյները թվաքանակով գերազանցում էին Հռոմի հին քաղաքացինեին՝ պատրիկներին և ընդհանուր առամբ չէին զիջու նրանց իրենց կրթությամբ։ Նրանց բոլոր քաղաքական իրավունքներից հեռու թողնելը կարող էր ապագայում անվտանգ չլինել պետության ապագայի համար։ Բացի այդ՝ պլեբեյների բաշխումը կազմակերպության մեջ անհրաժեշտ էր նաև վարչական տեսակետից. առանց դրա հնարավոր չէր համալրել զորքը և հավաքել հարկերը։ Հին և նոր քաղաքացիների իրավունքները հավասարեցնելու, ինչպես նաև ընդհանրապես իրավունքներ չունեցող նորաբնակներին իրավունքներ շնորհելու համար հարկավոր էր բնակչության բոլոր այդ դասերին միավորել մեկ քաղաքացիական հասարակության մեջ և դրանով իսկ նաև ավելի լավ կազմակերպում տալ զորքին։ Ահա սա էր պատճառը, որ թագավոր Սերվիոս Տուլիոսը, ինչպես ավանդույթն է հաղորդում՝ Հռոմի ամբողջ ժողովրդին բաշխեց խմբերի մեջ ո՛չ թե կրոնական կամ տոհմային կապերով (ինչպես նախկինում էր), այլ՝ ըստ բնակության վայրի և ունեցվածքի չափերի։ Այդ թագավորը Հռոմեական թագավորությունը բաժանեց օկրուգների՝ տրիբաների։ Նախինում էլ գոյություն ուներին տրիբաներ, սակայն դրանք այն ժամանակ պատրիկների ցեղային խմբերն էին։ Սերվիոս Տուլիոսի մտցրած նոր տրիբաները իրենց մեջ միավորում էին պատրիկերին և պլեբեյներին, հիմնվելով սոսկ օկրուգային սկզբւնքի վրա։ Ըստ հին հեղինակների տվյալների՝ Հռոմեական այդ թագավորը պետությունը բաժանեց 30 տրիբայի՝ 4 քաղաքային և 26 գյուղական։ Տրիբաներն իրենց հերթին բաժանվեցին ավելի մանր մասերի, որոնք քաղաքային տրիբաներում կոչվում էին vici, իսկ գյուղականներում՝ pagi: Այդ մանր տեղամասերից յուրաքանչյուրն, հավանաբար ուներ ընդհանուր սրբավայր և այդ սրբավայրում պաշտամունքային արարողությանը մասնակցում էին, հավանական է ոչ միայն պատրիկները, այլև՝ պլեբեյները։ Յուրաքանչյուր օկրուգի ղեկավարը, ըստ նոր օրենքի՝ վարում էր բնակիչների, նրանց հողամասերի, տների և այլ ունեցվածքի ցուցակները։ Հենց այդ ցուցակներով էլ իրականացվում էին զորահավաքը և հարկերի բաշխումը։ Ռազմական բարեփոխման արդյունքում փոխվեց հռոմեական բանակի կազմակերպման սկզբունքը։ Կազմակերպումը. գույքային ցենզ և տարիքային բաժանում (տարիքով ավագները գտնվում էին ռեզերվում և կայազորներում, առանձնացնում էին այսպես կոչված «յունիորներին» (18-46 տարեկաններին) և «սենիորներին» (46 տարեկանից ավագներին)), ընդհանուր զինապարտություն քաղաքացիների համար, բարձրագույն հրամանատարությունը՝ երկու ռազմական տրիբուն։ Մարտավարությունը. հիմնական շարվածքը՝ փաղանգով, ընդ որում՝ հեծելազորը՝ թևերում և թեթև հետևակը շարքից դուրս։ I կարգ (ունեցվածքը ավելի քան 100 հազար ասս) — Այս կարգի ռազմիկները կազմավորում էին 80 ցենտուրիա և պետք է ունենային զրահ (lorica), սաղավարտ (galea), սրունքակալներ (ocrea), clipeus տիպի կլոր վահան, իսկ հարձակողական զենքերից (tela)՝ նիզակ (hasta) և սուր (gladius կամ mucro)։ Այդպիսի լրիվ սպառազինությունը ընդհանուր առմամբ համընկնում է այսպես կոչված հոպլիտական սպառազինությանը։ 1-ին կարգի ռազմիկները կանգնում էին փաղանգի առաջին շարքում։ II կարգ (ունեցվածքը ավելի քան 75 հազար ասս) — Այս կարգի ռազմիկները կազմավորում էին 20 ցենտուրիա և պետք է ունենային սաղավարտ (galea), սրունքապաններ (ocrea), վահան (scutum), սուր (gladius) և նիզակ (hasta)։ Պատմաբանները գտնում են, որ այսպիսի մարտիկները տեղ էին զբաղեցնում զորքի երկրորդ շարքում։ III կարգ (ունեցվածքը ավելի քան 50 հազար ասս) — Այս կարգի ռազմիկները կազմավորում էին 20 ցենտուրիա և պետք է ունենային սաղավարտ, վահան, սուր և նիզակ։ Շարքում նրանք համապատասխանաբար զբաղեցնում էին 3-րդ շարքը։ IV կարգ (ունեցվածքը ավելի քան 25 հազար ասս) — Այս կարգի ռազմիկները կազմավորում էին 20 ցենտուրիա և պետք է ունենային վահան (scutum), սուր (gladius կամ mucro), ինչպես նա երկու նիզակ (երկար hasta և նետողական դրոտիկ՝ verrutum)։ 4-րդ կարգի ռազմիկները զբաղեցնում էին վերջին գիծը մարտում, ինչպես նաև, որոշ տեղեկություններով՝, ծածկում էին լեգեոնի թիկունքը՝ նահանջի դեպքում։ V կարգ (ունեցվածքը ավելի քան 11 հազար ասս) — Այս կարգի ռազմիկները կազմում էին 30 ցենտուրիա և պետք է ունենային պարսատիկ։ Նրանք գտնվում էին շարքից դուրս և օժանդակ դեր էին կատարում։ Բնականաբար, տարբեր կարգերի ցենտուրիաները նաև տարբեր մեծության չափեր ունեին։

Եվ այսպես՝ Հռոմեական բանակը կազմված էր հետևյալ կարգերից.

– Ա. Հեծյալներ (equites), 18 ցենտուրիա, որոնցից 6 ցենտուրիա կազմում էին հին պատրիկյան կրկնակի ցենտուրկաները, իսկ 12 ցենտուրիա՝ նոր կազմավորված՝ պլեբեյական վերնախավից։

– Բ. Հետևակ, բաժանված էր 5 կարգի կամ դասի և 170 ցենտուրիայի.

I դաս, 80 ցետուրիա, ունեցվածքային ցենզը՝ 100 000 ասս (կամ 100 մինա),

II դաս, 20 ցենտուրիա, ունեցվածքային ցենզը՝ 75 000 ասս (75 մինա),

III դաս, 20 ցենտուրիա, ունեցվածքային ցենզը՝ 50 000 ասս (50 մինա),

IV դաս, 20 ցենտուրիա, ունեցվածքային ցենզը՝ 25 000 ասս (25 մինա),

V դաս, 30 ցենտուրիա, ունեցվածքային ցենզը՝ 12 500 ասս (12, 5 մինա)։

Ապա հաջորդում էին՝

Գ. Դասերից դուրս, 5 ցենտուրիա, մասնավորապես՝

1) արհեստավորներ (fabri) զորքին կից, 2 ցենտուրիա,

2) երաժիշտներ զորքին կից (tubicines և cornicines), 2 ցենտուրիա,

3) proletarii, կամ capite censi; նրանք ունեին 12 500 ասսից պակաս ունեցվածք և հաշվառվում էին գլխաքանակով, առանց ունեցվածքային վիճակի տարբերության; նրանք կոչվում էին ՛՛պրոլետար՛՛-ներ այն պատճառով, որ պետությանը կարող էին ծառայել ոչ թե իրենց ունեցվածքով, այլ՝ միայն երեխաներով (proles)։

Վաղ հանրապետության ժամանակի լեգեոնը

Առաջին հռոմեական թագավորների լայն լիազորությունները, բնականաբար, հանգեցրեցին չարաշահումների, դրանով իսկ խախտելով քաղաքացիների քաղաքական իրավունքներն ու նյութական ծահերը։ Այդ ամենը հանգեցրեց մ.թ.ա. 510-509 թթ. տեղի ունեցած քաղաքական լուրջ փոփոխության՝ Հռոմը միապետական կարգերից անցավ հանրապետական կարգերի։ Վերջին արքան՝ Տարքվինիոս Գոռոզը և նրա տոհմը քշվեցին Հռոմից։ Հանրապետական Հռոմում բարձրագույն իշխանությունը հանձնվեց երկու ամենամյա փոխվող պաշտոնյաների՝ կոնսուլներին։ Վերջիններս հավասար իշխանություն ունեին, դրանով իսկ՝ սահմանափակում էին միմյանց։ Քանզի արքան հնուց ի վեր ժողովրդի ներկայացուցիչն էր աստվածների առջև, ապա նրա անունը պահպանվեց քրմերից մեկի տիտղոսի մեջ (rex sacrificulus)։ Բացառիկ դեպքերում արքայակա իշխանությունը վերականգնվում էր նույնիսկ լրիվ չափով՝ դիկտատորի անսահմանափակ ռազմական լիազորություններում։ Որոշակի ժամանակաշրջանում, հավանական է վաղ Հռոմեական հանրապետությունում, որը գլխավում էին երկու կոնսուլները, լեգեոնը (հռոմեական զորքը) բաժանվեց երկու առանձին լեգեոնի, որոնցից յուրաքանչյուրը ենթարկվում էր կոնսուլներից մեկին։ Հանրապետական Հռոմի գոյության առաջին տարիներին ռազմական գործողություննեն իրենցից ներկայացնում էին հիմնականում զինված ասպատակություններ, ուստի հայտնի չէ, արդյո՞ք ռազմական գործողությունների ժամանակ գործի դրվում էր լեգեոնի ամբողջ մարտական հզորությունը։ Հետագայում Հռոմեական հանրապետության մղած պատերազմները սկսեցին առավել հաճախակի դառնալ և ընդունել պլանավորված մարտական գործողությունների բնույթ։ Մ.թ.ա. IV դարում յուրաքանչյուր կոմսուլ ենթարկվում էր արդեն 2-ական լեգեոն, այսինքն՝ դրանց ընդհանուր թիվը հասել էր 4-ի։ Ռազմական կամպանիայի մղման անհրաժեշտության դեպքում հավաքագրվում էին նոր՝ լրացուցիչ լեգեոններ։ Մ.թ.ա. 331 թվականից սկսած՝ յուրաքանչյուր լեգեոնի գլուխ կանգնում էր մեկ ռազմական տրիբուն։ Ռազմական տրիբունի ներքին կառուցվածքը բարդացավ, մարտական կարգը դասական փաղանգից փոխվեց մանիպուլյարի։ Միաժամանակ կատարելագործվեց նաև լեգեոնների մարտական կիրառման մարտավարությունը։ Մ.թ.ա. IV դ. սկզբից ռազմիկների համար սահմանվեց աշխատավարձ կամ ռոճիկ։ Լեգեոնի թվաքանակը դարձավ 4.500 մարդ՝ 3.000 ծանր հետևակային (պրինցիպներ, հաստատներ, տրիարիներ), 1.200 թեթև հետևակային (վելիտներ) և 300 հեծյալ։

Զինվորների զանազան կատեգորիաները համալրվում էին հռոմեական քաղաքացիների զանազան ունեցվածքային դասերից և ունեին զանազան սպառազինություն։ Կազմակերպումը. սկզբնապես՝ 4.200 հետևակ՝ 30 մարտավարական ստորաբաժանումներում — մանիպուլներում (որոնք կազմված էին 2-ական ցենտուրիաներից՝ բաղկացած 60-120 ռազմիկներից)։ 30 մանիպուլը կազմում էր 10 կոհորտա։ Իսկ լեգեոնի 300 հեծյալները կազմում էին 10 տուրմա։ Մարտավարությունը. փաղանգից անցումը մանիպուլյար շարվածքին (հստակ բաժանում 3 գծի և մանիպուլ-ստորաբաժանումների՝ շարված այնպես, որ միմյանց միջև ՛՛արանքներ՛՛ կամ լայն անցումներ մնան)։ Լեգեոնի մարտակարգը բաղկացած էր 3 գծից՝ յուրաքանչյուրում 10-ական մանիպուլ։ Հաստատներ՝ 1.200 մարդ=10 մանիպուլ=20 ցենտուրիա՝ 60-ական մարդ՝ 1-ին շարք։ Պինցիպներ՝ 1.200 մարդ=10 մանիպուլ=20 ցենտուրիա՝ 60-ական մարդ՝ 2-րդ շարք։ Տրիարիներ՝ 600 մարդ=10 մանիպուլ=20 ցենտուրիա՝ 30-ական մարդ՝ 3-րդ շարք։ Թեթև հետևակ՝ վելիտներ, շարքից դուրս (1.200 մարդ)։ Հեծելազորը՝ թևերում։ 2-րդ Պունիկյան պատերազմի (մ.թ.ա. 218-201 թթ.) սկզբներին հետևակի թիվը հասցվեց մինչև 5.000—5.200 մարդու՝ ի հաշիվ առանձին ցենտուրիաների անձնակազմի թվաքանակի մեծացման։ Բացի այդ՝ լեգեոնին տրվում էին դաշնակից զորքերի ջոկատներ (՛՛ալա՛՛-ներ, ՛՛alae՛՛ — ՛՛թև՛՛ բառից. թևերում տեղաբաշխվողներ), որոնց հրամանատարներն էին պրեֆեկտները, որոնք կատարում էին կեգեոնների տրիբունների գործառույթները։ Որպես կանոն, դաշնակից ջոկատների անձնակազմի թվաքանակը լեգեոնի թվաքանակից որոշ չափով ավելի շատ էր լինում։ Օժանդակ զորամասերը (որոնք նաև ՛՛աուքսիլիարիա՛՛-ներ էին կոչվում) հետագայում ևս մտնում էին բանակի կազմի մեջ։ Ազատ գյուղացիության սնանկացման հետևանքով զինապարտությունը վերացվեց, զինվորների ռոճիկները ավեացվեցին և հռոմեական բանակը դարձավ արհեստավարժ վարձու բանակ։

Լեգեոնի կազմը

Հանրապետության դարաշրջանում լեգեոնի կազմում մտնում էին հետևյալ ստորաբաժանումները։ Հեծելազոր։ Ծանր հեծելազորը (էքվիթները) սկզբնապես իրենցից ներկայացնում էին ամենապատվավոր զորատեսակը, որտեղ նյութապես ապահով հռոմեական երիտասարդները կարող էր ցուցաբերել իրենց քաջությունն ու հմտությունը, դրանով իսկ դնելով իրենց ապագա քաղաքական առաջխաղացման հիմքերը։ Հեծելազորայինն ինքն էր գնում իր սպառազինությունը և հանդերձանքը՝ կլոր վահան, սաղավարտ, զրահներ, սուր և նիզակներ։ Լեգեոնում կար մոտավորապես 300 հեծելազորային, բաժանված ստորաբաժանումների (տուրմաների) վրա՝ 30-ական մարդով, որոնց հրամանատարում էր դեկուրիոնը։ Ծանր հեծելազորից զատ՝ կար նաև թեթև հեծելազոր, որը հավաքագրվում էր պակաս ունևոր քաղաքացիներից և երիտասարդ հարուստ քաղաքացիներից, որոնք տարիքից ելնելով դեռ չէին կարող ծառայել հաստատների կամ ծանր հեծյալների շարքում։ Թեթև հետևակ (վելիտներ)։ Սրանք, զինված դրոտիկներով՝ նետելու նիզակներով, ինչպես նաև սրերով, չունեին խիստ սահմանված տեղ ու նշանակում մարտակարգի մեջ։ Նրանց կիրառում էին այնտեղ, որտեղ դրա անհրաժեշտությունը կար։ Ծանր հետևակ։ Լեգեոնի հիմնական մարտական միավորը։ Այն կազմված էր քաղաքացի-լեգեոնականներից, որոնք կարող էին իրենց թույլ տալ ձեռք բերելու ռազմական հանդերձանք, որի մեջ մտնում էին բրոնզե սաղավարտը, վահանը, զրահները և կարճ նիզակը՝ դրոտիկ պիլում (pilum)։ Սիրված զենքն էր գլադիուսը (կարճ սուրը)։ Ծանր հետևակը ստորաբաժանվում էր մարտակարգի 3 գծի՝ ըստ լեգեոնականների մարտական փորձի (մինչև Գայոս Մարիոսի բարեփոխումները, ով վերացրեց հետևակի բաժանումը կարգերի և լեգեոնները վերածեց արհեստավարժ բանակի)։ Մարտական երեք գծերը հետևյալներն էին- Հաստատներ (hastatus)՝ առավել երիտասարդները՝ 1-ին շարք, Պրինցիպներ (princeps)՝ ուժերի ծաղկման շրջանում գտնվող ռազմիկներ (25-35 տարեկան)՝ 2-րդ շարք, Տրիարիներ (triarius)՝ վետերաններ՝ վերջին շարքում. մարտում նրանց գործի էին դնում միայն ամենահուսահատ ու բարդ իրավիճակներում։ 3 գծերից յուրաքանչյուրը բաժանվում էր մարտավարական ստորաբաժանում-մանիպուլաների՝ կազմված 60-120-ական ռազմիկներից։ Յուրաքանչյուր մանիպուլը կազմում էր 2 ցենտուրիա՝ երկու ցենտուրիոններից ավելի ավագի հրամանատարութամբ (II կարգի ցենտուրիոն)։ Անվանապես ցենտուրիան կազմված էր 100 ռազմիկներից, իսկ իրականում այն իր կազմում ուներ մինչև 60 մարդ, հատկապես՝ տրիարիների մանիպուլներում։

• 
  Հեծյալ՝ էքուիտուս
• 
  Տրիարի
• 
  Հաստատ/Պրինցիպ
• 
  Վելիտ

Հռոմեական լեգեոներներ (վերակազմվածք)

Լեգեոներները շարքում (վերակազմվածք)

Միջին հանրապետության Հռոմեական բանակը (մ.թ.ա. 300–88 թթ.)

Միջին հանրապետության Հռոմեական բանակը (որը հայտնի է նաև "մանիպուլյար բանակ" կամ "Պոլբիոսյան բանակ" անվանումներով։ Վերջինս ծագել է հին հունական պատմիչ Պոլիբիոսի անունից, որի շնորհիվ մեզ հայտնի է դարձել հռոմեական բանակի այս ժամանակաշրջանի (մ.թ.ա. 300–88 թթ.) ամենամանրամասն ու ընդարձակ նկարագրությունը։

Այս ժամանակաշրջանում հռոմեացիները, պահելով պարտադիր զորակոչի սկզբունքը, ընդունեցին Սամնիտական մանիպուլյար կազմակերպությունը իրենց լեգեոնների համար և նաև Իտալիայի՝ ՛՛իտալիկների՛՛ բոլոր մնացած պետություններին ՛՛հավաքեցին՛՛ մեկ մշտական ռազմական դաշինքի մեջ (տե՛ս Սոցիի)։ Վերջինից պահանջվեց (կոլեկտիվ կերպով) տրամադրել զորքերի գրեթե նույն թվաքանակը՝ միացյալ զինված ուժերի մեջ, որքան հռոմեացիներն էին տալիս։ Ընդ որում պետք է ծառայեին հռոմեական հրամանատարության ներքո։ Այս փուլում լեգեոններին միանում էին իրենց անձնակազմի թվաքանակի չափ անձնակազմի թվաքանակ ունեցող դաշնակից ջոկատները։ Դաշնակիցների զորամասերը՝ ալաները alae գրեթե նույն չափերն ունեին՝ ինչ հռոմեական լեգեոնները։

2-րդ Պունիկյան պատերազմից (մ.թ.ա. 218–201 թթ.) հետո՝ հռոմեացիները ձեռք բերեցին անդրծովյան տիրույթներ և դարձան կայսրություն։ Պահանջվում էր մշտական զինված ուժ՝ լայնամասշտաբ նվաճողական պատերազմներ մղելու և նոր ձեռք բերված տարածքներում կայազորային ծառայություն կրելու համար։ Ահա դրա հետևանքով էլ՝ բանակի բնույթը փոխվում է։ Ժամանակավոր զինված ուժից, որը լրիվ հիմնված է կարճաժամկետ պարտադիր զինծառայության վրա անցում է կատարվում դեպի մշտական բանակը, որտեղ պարտադիր զինակոչվածները լրացվում էին կամավորների մեծ թվաքանակով, ովքեր ցանկանում էին ծառայել շատ ավելի երկար ժամկետով, քան օրենքով սահմանված 6-ամյա ժամկետն էր։ Այս կամավորները հիմնականում ամենաաղքատ սոցիալական դասակարգից էին, ովքեր տանը մեծ հողամասեր չունեին և, որոնց գրավում էին համեստ ռազմական ռոճիկն ու ռազմավարից բաժին ստանալու հեռանկարը։ Լեգոններում ծառայելու նվազագույն ունեցվածքային ցենզի պահանջը, որը առկախվել էր 2-րդ Պունիկյան պատերազմի ժամանակ, արդյունավետ կերպով անտեսվեց մ.թ.ա. 201 թվականից սկսած՝ նպատակ ունենալով հավաքագրելու անհրաժեշտ քանակությամբ կամավորներ։ Մ.թ.ա. 150-100 թթ., մանիպուլյար մարտավարությունը աստիճանաբար իր տեղը զիջեց առավել ընդունելի՝ կոհորտային մարտավարությանը։ Այսպիսով՝ կոհորտան դարձավ հիմնական մարտավարական միավորը։ Ի լրումն դրա՝ 2-րդ Պունիկյան պատերազմից սկսած, հռոմեական բանակները սկսեցին միշտ ուղեկցվել և սատարվել ոչ-իտալական վարձկանների զորամասերով, Նումիդիայի թեթև հեծելազորով, Կրետեի նետաձիգներով և Բալեարյան կղզիների պարսատիկավորներով, ովքեր կատարում էին այն հատուկ զորամասերի գործառույթները, որոնք նախկինում հռոմեական բանակը չուներ և որոնց կարիքն այժմ առաջացել էր։

Ուշ հանրապետության Հռոմեական բանակը (մ.թ.ա. 88–30 թթ.)

Ուշ հանրապետության Հռոմեական բանակը (մ.թ.ա. 88–30 թթ.) ցուցաբերում է շարունակական փոխակերպում՝ պարտադիր զորակոչի ենթակա քաղաքացի զորակոչիկներից հավաքագրվող միջին հանրապետության բանակից դեպի ապագա՝ կայսերական դարաշրջանի բանակի գլխավորապես կամավոր, արհեստավարժ մշտական զինված ուժերը։ Բանակի կազմակերպական կառուցվածքի և մարտավարության վերաբերյալ հիմնական գրական աղբյուրը այս փուլում Հուլիոս Կեսարի երկերն են, անձ, որն այդ ժամանակաշրջանի՝ իշխանության համար պայքարող հռոմեական ռազմական առաջնորդների շարքի առավել ակնառու ներկայացուցիչն էր։ Որպես մ.թ.ա. 91-88 տեղի ունեցած սոցիալական պատերազմի արդյունք՝ բոլոր իտալացիներին շնորհվեց հռոմեական քաղաքացիություն, հին դաշնակցային իտալիկյան զորամասերը՝ ՛՛ալա՛՛-ները՝ alae, վերացվեցին և նրանց զինվորներն ընդգրկվեցին լեգեոնների կազմի մեջ։ Կանոնավոր ամենամյա զորակոչը ուժի մեջ մնաց և շարունակում էր ապահովել լեգեոնականների հավաքագրվող զանգվածի միջուկը, սակայն զինվորացուների գնալով աճող մասը կազմում էին կամավորները, որոնք բանակում ծառայության էին անցնում 16 տարի ժամկետով, ի հակադրություն պարտադիր զորակոչիկների ծառայության համար սահմանված առավելագույնը 6-ամյա ժամկետի։ Իտալիկների ala-ների հեծելազորի ՛՛կորուստը՛՛, այսինքն՝ դրա վերացումը կրճատեց հռոմեա-իտալական հեծելազորը 75%-ով և լեգեոնները կախվածության մեջ հայտնվեցին դաշնակից տեղաբնիկ ժողովուրդներից, որոնք ապահովում էին հռոմեական հետևակային զորամասերի հեծելազորային աջակցությունը։ Այս փուլում տեղի ունեցավ տեղաբնիկ ժողովուրդների լայնամասշտաբ ընդլայնում՝ լեգեոնների համալրման նպատակով։ Դրա արդյունքում ստեղծվում էին ՛՛նումերի՛՛ numeri ("զորամասեր") անվանումը կրող ռազմական կազմավորումներ, որոնք հավաքագրված էին Հռոմի անդրծովյան տիրույթների և դրանց նույնիսկ հարևանությամբ բնակվող դաշնակից ցեղերի։ Ծանր հետևակի և հեծելազորի մեծաքանակ հավաքագրումներ էին կատարվում Իսպանիայում, Գալիայում (հիմնականում ներկայիս Ֆրանսիայի տարածքը), Թրակիայում (ներկայիս Բուլղարիայի հարավում և Հունաստանի հյուսիս-արևելքում գտնվող պատմական երկրամաս), նետաձիգներ էին հավաքագրվում նույն այդ Թրակիայում, Փոքր Ասիայում, Ասորիքում (հիմնականում՝ ներկայիս Սիրիայի տարածքում)։ Տեղաբնիկ ժողովուրդների այս զորամասերը չէին ներառվում լեգեոնների կազմի մեջ, այլ պահում էին իրենց ավանդական հրամանատարությունը, կազմակերպական կառուցվածքը, սպառազինությունը։ Ըստ որոշ գիտնականների՝ Ուշ հանրապետությունը Հռոմեական բանակի մեջ ծառայելու լավագույն ժամանակն էր, քանզի հենց այդ ժամանակներում նա իր հաջողության գագաթնակետին էր։

Պալեոլոգոսյան Բյուզանդական բանակ (1261–1453 թթ.)

Պատմություն

• Հռոմեական զինված ուժերի պատերազմների պատմություն՝ Campaign history of the Roman military
• Հռոմեական զինված ուժերի կառուցվածքային պատմություն՝Structural history of the Roman military

Զորատեսակները

• Պրետորիական գվարդիա
• Հռոմեական լեգիոն
• Հռոմեական օժանդակ զորքեր
• Հռոմեական հեծելազոր

Ռազմավարությունը և մարտավարությունը

• Խորությամբ պաշտպանություն (Հռոմեական զինված ուժեր)
• Հռոմեական հետևակի մարտավարություն

Սպառազինությունը և այլ հարցերը

• Հռոմեական զինված ուժերի սպառազինությունը
• Հռոմեական զինված ուժերի պարգևները և պատիժները

Հռոմեական բանակի բազում մարտավարական հնարքներից մի քանիսը այժմ էլ դեռ կիրառվում են արդի ժամանակաշրջանի բանակներում։

Կայսերական Հռոմեական բանակը (մ.թ.ա. 30 թ. – մ.թ. 284 թ.)

Թերթավոր զրահ կրող հռոմեական զինվորի մի վերակազմություն. Ռումինիայի ազգային ռազմական թանգարան

Կոմնենոսյան բյուզանդական բանակ (1081–1204 թթ.)

Կայսր Հովհաննես II Կոմնենոսը (John II Komnenos)` Կոմնենոսյան բանակի ամենահաջողակ հրամանատարը:

Տես նաև

• Հին Հռոմի զինված ուժեր
• Հռոմեական լեգիոն
• Հռոմեական օժանդակ զորքեր
• Հեծյալների դաս
• Հռոմեական լեգեոնների ցուցակ
• Հռոմեական օժանդակ զորքերի գնդերի ցուցակ
• Ուշ հռոմեական բանակ
• Բյուզանդական բանակ
• Արևելահռոմեական բանակ

Արտաքին հղումներ

• Roman centurions
• Roman Warriors: The Myth of the Military Machine
• Augustan Legionaries Արխիվացված 2014-03-25 archive.today - legions and legionaries in the age of Augustus
• Protecting the Emperor: The Praetorian Guard Արխիվացված 2015-05-02 Wayback Machine
• Diocletian and the Roman Army