Հաղպատի գյուղացիների ապստամբություն

Հաղպատի գյուղացիների ապստամբություն (կամ Հաղպատի ապստամբություն^[1]), ըմբոստություն ընդդեմ կալվածատիրական կարգերի, որը տեղի է ունեցել 1903 թվականի նոյեմբերին Ռուսական կայսրության Թիֆլիսի նահանգի Բորչալուի գավառի կազմում ներառված Հաղպատ գյուղում։ Այն վերաճել է զինված ընդհարումների Հաղպատի բնակչության և ռուսական իշխանության միջև և դաժանորեն ճնշվել կայսերական կազակական զորաջոկատների կողմից^[2]^[3]^[4]^[5]^[1]։

Առճակատման նախապատվություն

1800-ական թվականների կեսերին Հաղպատ գյուղի տարածքի զգալի մասը ազնվականի տիտղոս ունեցող վրացի Բարաթովների ներկայացուցիչ Զալիկո Բարաթովի կալվածքն էր։ Բարաթովները այդ տարածքը նվեր են ստացել Քարթլի-Կախեթի վերջին թագավոր, Բագրատիոնիների դինաստիայի ներկայացուցիչ Գեորգի 12-րդ թագավորից (1746-1800 թթ․), երբ Լոռու հյուսիսային մասը գտնվում էր այդ թագավորության կազմում։ Կալվածքի նվիրատվության պայմանն այն էր, որ Բարաթովները տեղափոխվեն Հաղպատ և բնակություն հաստատեն այնտեղ։ Վերջինները հետևել են թագավորի պահանջին և բնակություն հաստատել նվեր ստացած կալվածքում^[1]։

Որոշ ժամանակ անց որոշակի իրադարձությունների հետևանքով կտրուկ լարվել են Հաղպատի բնակչության և վրացի Բարաթովների հարաբերությունները։ Զալիկո Բարաթովը, օգտվելով առիթից, որ իր տան աշխատողներից մեկը որոշ ժամանակով մեկնել էր Թիֆլիս, խաբեությամբ իր տուն է կանչում նրա դստերը իբր տանը մաքրութուն կատարելու համար, սակայն բռնաբարում է նշանադրված աղջկան։ Որոշ ժամանակ անց աղջկա նշանած տղան իր ընկերների հետ Զալիկո Բարաթովի տան երդիկից ներս է մտնում և վրեժխնդիր լինելու նպատակով սպանում է նրա ընտանիքի 11 անդամի, այդ թվում՝ կնոջը, զավակներին ու նրանց երեխաներին։ Փրկվում է միայն Զալիկո Բարաթովի տղաներից մեկը, ով այդ գիշեր գտնվել է Ախթալայում^[1]։

Ապստամբությանը նախորդած իրադարձություններ

1900-ական թվականների սկզբին Հաղպատի բնակչությունը գտնվում էր տնտեսաիրավական դժվարին իրավիճակում^[2]^[4]^[5] ։ Հաղպատն ուներ ընդհանուր 9560 դեսյատին գյուղատնտեսական նշանակության հողատարածքներ, որոնցից 8500-ը պատկանում էր ազգությամբ վրացի իշխան Բարաթովին^[1]։ Մնացած հողատարածքները պատկանում էին փոքրաթիվ հողատերերին և Հաղպատի վանքին^[1]։ Հաղպատի բնակչությունը գյուղատնտեսությամբ զբաղվելու համար ստիպված էր Բարաթովի հողերը վերցնել կապալով^[2]^[4]։

Կապալի պայմանները բավականին ծանր էին, և գյուղացիները վճարում էին մեծ գումարներ ու կատարում կապալով սահմանված պարտավորությունները^[2]։ 1902 թվականին Բարաթովը բարձրացնում է հողի կապալավարձը, ինչը հանգեցնում է գյուղացիների անհամաձայնության^[2]։ Նա նաև պահանջում է, որպեսզի գյուղացիները իրեն վաճառեն իրենց հողատարածքները^[5]։ Ստեղծված իրավիճակում Բարաթովը դիմում է դատարան և գյուղացիներից պահանջում իր սահմանած կապալավարձը^[2]։ Դատարանը վճիռ է կայացնում ի օգուտ Բարաթովի^[2]։

Գյուղացիների բարձրացրած խռովություն

Հաղպատի գյուղացիների ապստամբության պատկերումը Էդուարդ Իսաբեկյանի կտավում (1956 թվական)

Չցանկանալով համակերպվել դատարանի վճռին և վճարել բարձրացված կապալավարձը՝ Հաղպատի բնակչությունը հրաժարվում է կատարել դատարանի պահանջը^[2]։ Իրավիճակը կարգավորելու համար մի քանի անգամ Հաղպատ գյուղ է ժամանում գավառապետ Շանշիևը, սակայն չի կարողանում հանգուցալուծել խնդիրը^[2]։

1903 թվականի նոյեմբերի 8-ին 60 հեծյալ ոստիկանների ուղեկցությամբ Հաղպատ է ժամանում Բորչալուի գավառի դատական կարգադրիչը (այն ժամանակ պրիստավը), որպեսզի վաճառքի ներկայացնելու համար գույքագրի և առգրավի գյուղացիների գույքը^[2]^[5]։ Հաղպատի բնակչությունը չի հանդուրժում նման գործողությունները և խռովվություն բարձրացնում։ Նրանք զինված դիմադրություն ենցույց տալիս ոստիկաններին, որի հետևանքով դատական կարգադրիչն և ոստիկանները փախուստի են դիմում^[2]^[5]։ Գյուղացիների ըմբոստությունից հետո գավառապետ Շանշիևը հեռագիր է ուղարկում Թիֆլիսում գտնվող Կովկասի կառավարչապետին և հայտնում, որ Հաղպատի բնակչությունը ըմբոստացել է և զինված դիմադրություն ցույց տալիս^[2]։

2 օր անց՝ նոյեմբերի 10-ին Հաղպատ է ժամանում 150 կազակներից ու մեծաթիվ ոստիկաններից կազմված խոշոր զորաջոկատ և բնակչության նկատմամբ իրականացնում բռնաճնշումներ^[2]^[4]^[5]։ Նրանք ներխուժել են տներ և առգրավվել գյուղացիների իրերը, գոմերից դուրս հանել կենդանիներին։ Դրանից հետո Հաղպատի բնակչությունը դիմադրություն է ցույց տալիս՝ փայտերով ու քարերով հարձակվելով կազակ-ոստիկանների վրա^[2]։ Բախումների ընթացքում կազակ-ոստիկանները կրակ են բացել գյուղացիների ուղղությամբ, ինչի հետևանքով սպանվել է 8 գյուղացի, այդ թվում՝ 4 կին, իսկ շատերը ծանր վիրավորվել^[2]։ Ճնշելով գյուղացիների դիմադրությունը՝ կազակ-ոստիկանները գյուղացիների նկատմամբ իրականացրել են անմարդկային գործողություններ^[2]^[4]։ Նրանք դաժանորեն ծեծել են տղամարդկանց և երեխաների, իսկ կանանց ու աղջիկների բռնաբարել^[2]։ Իրականացրել են համատարած թալան և կողոպուտ^[2]։ Շուրջ 200 գյուղացի ձերբակալվել է^[5]^[4], որոնցից 18-ը տեղափոխվել Թիֆլիսի քաղաքի Մետեխի վանքի տարածքում գտնվող Մետեխի բանտ^[5] (ԽՍՀՄ տվյալներով՝ ձերբակալվել է շուրջ 60 բնակիչ^[2])։

Հետագա իրադարձություններ

Հաղպատի դեպքերը հուզումներ առաջացրեցին հարակից բնակավայրերում^[2]^[4]։

1905 թվականին Հաղպատի բնակչությունը ստեղծում են հեղափոխական գյուղացիական կոմիտե, որը հրաժարվել է ճանաչել կառավարության իշխանությունը և ստանձնել է գյուղի կառավարումը, հրաժարվել կալվածատերերին հարկեր վճարելուց, ցարական իշխանությունների կարգադրությունները կատարելուց^[4]։

Պատահական չէ, որ ցարական իշխանությունների դեմ պայքարող բոլշևիկներ Ստեփան Շահումյանի և Սուրեն Սպանդարյանի առաջին հավաքներից մեկը 1905 թվականին տեղի ունեցավ հենց Հաղպատում^[4]։

Դեպքերի արտացոլումը մշակույթում

Հաղպատի գյուղացիների ապստամբության պատկերումը Էդուարդ Իսաբեկյանի կտավում (1957 թվական)

Հաղպատի գյուղացիների ապստամբությանն է նվիրված Խորհրդային Հայաստանի ժողովրդական նկարիչ Էդուարդ Իսաբեկյանի 2 կտավները, որոնք նա նկարել է 1956 և 1957 թվականներին^[6]^[7]։

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 Հրաչյա Պապինյան, «Ալավերդի, հինգհազարամյա ուղի», Երևան, 2024 թվական, ISBN 978-9939-969-82-4
↑ ^2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 ^2,12 ^2,13 ^2,14 ^2,15 ^2,16 ^2,17 ^2,18 ^2,19 Մ․Ներսիսյան, «Հայ ժողովրդի պատմություն, Հայաստանը 1905-1907 թթ․ ռեվոլյուցիայի տարիներին», Հայկական ՍՍՌ գիտությունների ակադեմիայի տեղեկագիր, 1955 թվական։
↑ Վահե Աթանեսյան, «Միքայել Արամյանց։ կյանքի եւ գործունեության դրվագներ», Էդիտ Պրինտ հրատարակչություն]
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 ^4,5 ^4,6 ^4,7 ^4,8 «Ավանգարդ», օրգան ՀԼԿԵՄ կենտկոմի, № 89, հինգշաբթի, 25 հուլիսի 1963 թվական։]
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 ^5,6 ^5,7 Լ․Ա․Մկրտումյան, «Հայոց պատմություն», Երևան, «Տնտեսագետ» հրատարակչություն, 2016 թվական, ISBN 978-9939-61-150-1
↑ «Հաղպատի գյուղացիների ապստամբությունը 1903 թվականին. 1957, կտավ, յուղաներկ, 208×230», (արխիվացված 12․02․2024 թվականին)։
↑ «Հաղպատի գյուղացիների ելույթը 1903թ.. 1956, կտավ, յուղաներկ, 149.5×140», (արխիվացված 12․02․2024 թվականին)։

[Ալավերդի,_հինգհազարամյա_ուղի-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 Հրաչյա Պապինյան, «Ալավերդի, հինգհազարամյա ուղի», Երևան, 2024 թվական, ISBN 978-9939-969-82-4

[Հայաստանը_1905-1907_թթ․_ռեվոլյուցիայի_տարիներին-2] 2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 ^2,12 ^2,13 ^2,14 ^2,15 ^2,16 ^2,17 ^2,18 ^2,19 Մ․Ներսիսյան, «Հայ ժողովրդի պատմություն, Հայաստանը 1905-1907 թթ․ ռեվոլյուցիայի տարիներին», Հայկական ՍՍՌ գիտությունների ակադեմիայի տեղեկագիր, 1955 թվական։

[Միքայել_Արամյանց։_կյանքի_եւ_գործունեության_դրվագներ-3] Վահե Աթանեսյան, «Միքայել Արամյանց։ կյանքի եւ գործունեության դրվագներ», Էդիտ Պրինտ հրատարակչություն]

[Ավանգարդ,_25_հուլիսի_1963_թ-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 ^4,5 ^4,6 ^4,7 ^4,8 «Ավանգարդ», օրգան ՀԼԿԵՄ կենտկոմի, № 89, հինգշաբթի, 25 հուլիսի 1963 թվական։]

[Լ․Ա․Մկրտումյան,_Հայոց_պատմություն_2016-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 ^5,6 ^5,7 Լ․Ա․Մկրտումյան, «Հայոց պատմություն», Երևան, «Տնտեսագետ» հրատարակչություն, 2016 թվական, ISBN 978-9939-61-150-1

[Հաղպատի_գյուղացիների_ապստամբությունը_կտավ,_1957-6] «Հաղպատի գյուղացիների ապստամբությունը 1903 թվականին. 1957, կտավ, յուղաներկ, 208×230», (արխիվացված 12․02․2024 թվականին)։

[Հաղպատի_գյուղացիների_ապստամբությունը_կտավ,_1956-7] «Հաղպատի գյուղացիների ելույթը 1903թ.. 1956, կտավ, յուղաներկ, 149.5×140», (արխիվացված 12․02․2024 թվականին)։

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]