Իրանի սահմանադրական հեղափոխություն
| Ուշադրություն, այս հոդվածը կամ դրա բաժինը փոխադրված է Հայկական սովետական հանրագիտարանից։ Քանի որ հոդվածի ստեղծման համար օգտագործվել են խորհրդային աղբյուրներ, այն կարող է շարադրված լինել խորհրդային գաղափարախոսության տեսանկյունից և հակասել Վիքիպեդիայի չեզոք տեսակետի հիմնարար սկզբունքին։ |
| Ուշադրություն, այս հոդվածի աղբյուրները թերի են, ոչ բոլոր փաստերն են վավերացված աղբյուրով։ Դուք կարող եք օգնել նախագծին՝ գտնելով բերված տեղեկությունների հաստատումը վստահելի աղբյուրներում և ավելացնելով այդ աղբյուրներին հղումները հոդվածին։ Անհիմն հղումները ենթակա են հեռացման։ |
Իրանական (պարսկական) սահմանադրական հեղափոխություն (պարս.՝ مشروطیت), 1905-1911 թվականների ընթացքում տեղի ունեցած հեղափոխություն Ղաջարական Պարսկաստանում։ Պատճառը հակասությունների սրումն էր մի կողմից՝ իմպերիալիստների աջակցությունը վայելող կառավարող ֆեոդալական խմբավորման, Ղաչարական դինաստիայի, մյուս կողմից՝ սաղմնավորվող ազգային բուրժուազիայի, գյուղացիության, արհեստավորների և բանվորների միջև։ Իրանական հեղափոխության վրա մեծ ազդեցություն է գործել 1905 թ.-ին սկսված ռուս, հեղափոխությունը։
Իրանական հեղափոխության ընթացքում ստեղծվեցին ժողովրդա-դեմոկրատական կազմակերպություններ, ընտրովի մարմիններ՝ էնջումեններ (միություններ), ֆիդայիների զորախմբեր ու մոջահեդների (հեղափոխականների) ընկերություններ։ Աչքի ընկնող գործիչներից էին Սաթթար խանը, Եփրեմ խանը (Դավթյան), Քեռին (Արշակ Գաֆավյան), Ալի Մուսյոն, Մոհամմեդ Խիաբանին և ուրիշներ։ Ունեցել է զարգացման երեք հիմնական շրջան։ 1905 թ.-ի դեկտեմբերին կայացած ժողովրդի ցույցերի ճնշման տակ, 1906 թ.-ի օգոստոսի 5-ին, շահը հրատարակեց սահմանադրություն մտցնելու հրովարտակ։ Հոկտեմբերի 7-ին բացվեց Իրանի առաջին մեջլիսը, որը մշակեց Իրանի առաջին սահմանադրությունը։ 1908 թ.-ի հունիսի 23-ին Մոհամմեդ-Ալի շահը հեղաշրջում կատարեց և ցրեց մեջլիսը։ Իրանական հեղափոխության բարձրակետը Թավրիզի ապստամբությունն էր (երկրորդ շրջան, 1908 թ.-ի ֆիդայիների մի խումբ 1907 հունիս - 1909 հուլիս), որը ղեկավարում էին Քեռին և Մաթթար խանը։ 1909 թ.-ի ապրիլին ցարական զորքերը գրավեցին Թավրիզը։ 1909 թ.-ի հուլիսին Գիլանի ֆիդայիները, հայ կամավորները և սահմանադրականները՝ Եփրեմ խանի և Ռեշտի նահանգապետ Սիփահդարի ղեկավարությամբ, բախտիարները՝ Սարդար Ասսադի գլխավորությամբ արշավեցին Թեհրան, գրավեցին այն և գահընկեց արեցին շահին։ Ստեղծվեց ժամանակավոր կառավարություն։ Զինված ուժերի գլխավոր հրամանատար նշանակվեց Եփրեմ խանը, վերականգնվեց սահմանադրությունը, բացվեց երկրորդ գումարման մեջլիսը։ Իրանական հեղափոխության երրորդ շրջանում (1909 թ.-ի հուլիս-1911 թ.-ի դեկտեմբեր) հեղափոխական ջոկատները, ֆիդայիներն ու հայ կամավորները Եփրեմ խանի հրամանատարությամբ հակահարված տվեցին շահի ու նրա եղբայր Սալար Էդ-Դովլեի ուժերին և կանխեցին միապետության վերականգնումը։ Սակայն անգլո-ռուսական, թուրքական ինտերվենցիան և ներքին ուժերը ճնշեցին հեղափոխությունը։ Իրանական հեղափոխությունը XX դ. սկզբին առաջին հեղափոխությունն էր արևելքում և ամենախոշոր իրադարձությունը Իրանի պատմության մեջ։ Իրանական հեղափոխությանը մասնակցում էին պարսիկներ, հայեր, ադրբեջանցիներ, վրացիներ, ռուսներ, արաբներ, բուլղարներ և այլք։ Իրանական հեղափոխությունը մեծ աջակցություն գտավ Ռուսաստանի և Անդրկովկասի սոցիալ-դեմոկրատների կողմից։ 1912 թ.-ին, Պրահայի կոնֆերանսում բոլշևիկները, Լենինի նախաձեռնությամբ, բանաձև ընդունեցին և նշանակեցին ցարական Ռուսաստանի ու Մեծ Բրիտանիայի նվաճողական քաղաքականությունն Իրանում։ Իրանական հեղափոխության մեջ մեծ դեր կատարեցին իրանահայերի և կովկասահայերի կամավորական ջոկատները։ Ըստ իրանցի պատմաբան Էբրահիմ Սաֆայիի, Իրանական հեղափոխության 24 նշանավոր գործիչներից 16-ը հայեր էին։ Իրանական հեղափոխության շնորհիվ հայերն ընտրվեցին տեղական ինքնավարական մարմիններում՝ էն ջումեններում, ինչպես նաև իրավունք ստացան երկու պատգամավոր ունենալ Իրանի մեջլիսում։
Գրականություն խմբագրել
- էլմար Հ., Եփրեմ, Թեհրան, 1964։
- Арутунян Г. С., Иранская революция 1905 - 11 гг. и большевики Закавказья, E., 1956։
- Иванов М. С. Иранская революция 1905 - 1911 гг., M., 1957։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 452)։ 
|