Վիքիպեդիա

Դեղորայքի անբարենպաստ ռեակցիա

Դեղորայքի անբարենպաստ ռեակցիա, վնասակար, անցանկալի արդյունք, որն առաջանում է դեղորայքի օգտագործման արդյունքում[1]։ Դեղորայքի անբարենպաստ ռեակցիան կարող է առաջանալ դեղամիջոցի մեկ կամ երկարատև օգտագործումից հետո, երկու կամ ավելի դեղերի համադրության արդյունքում։ Դեղորայքի անբարենպաստ ռեակցիա հասկացությունը տարբերվում է կողմնակի ազդեցություն հասկացությունից նրանով, որ երկրորդը կարող է լինել ինչպես օգտակար, այնպես էլ վնասակար ազդեցություն[2]։ Դեղորայքի անբարենպաստ ռեակցիայի ուսումնասիրությամբ զբաղվում է դեղագործական հսկողության (անգլ.՝ Pharmacovigilance) ոլորտը։ Դեղորայքի անբարենպաստ ռեակցիան վերաբերում է դեղամիջոցի օգտագործման ընթացքում ցանկացած անսպասելի և անցանկալի երևույթի, որը կապված է կամ կապված չէ դեղամիջոցի օգտագործման հետ[1]։ Դեղորայքի անբարենպաստ ռեակցիայի ժամանակ կարելի է գտնել և ապացուցել պատճառահետևանքային կապեր։ Դեղի կողմնակի ազդեցությունը դեղերի օգտագործման հետ կապված վնասների միայն մեկ տեսակ է, քանի որ վնասը կարող է առաջանալ նաև նշված դեղերը բաց թողնելու արդյունքում[3]։

Դեղորայքի անբարենպաստ ռեակցիան
Ցան դեղորայքի անբարենպաստ ռեակցիայի հետևանքով
Տեսակիրադարձություն և ախտանիշ կամ նշան
Պատճառդեղորայքային էֆեկտներ
Հետևանքաննշան գլխացավից մինչև լետալ ելք
ՀՄԴ-9995.2
ՀՄԴ-10T88.7, Y40 և Y59
 Drug-induced diseases Վիքիպահեստում

Դասակարգում խմբագրել

Դեղորայքի անբարենպաստ ռեակցիանները կարող են դասակարգվել ըստ պատճառի և ծանրության։

Պատճառ խմբագրել

  • Տիպ A (ուժեղացված դեղաբանական էֆեկտներ՝ դոզայից կախված և կանխատեսելի)։

A տիպի ռեակցիաները, որոնք կազմում են անբարենպաստ դեղորայքային ռեակցիաների մոտ 80%-ը, սովորաբար դեղամիջոցի հիմնական դեղաբանական ազդեցության հետևանք են կամ դեղամիջոցի ցածր թերապևտիկ ինդեքս (օրինակ՝ սրտխառնոց դիգոքսինից), և, հետևաբար, դրանք կանխատեսելի են։ Դրանք կախված են դոզայից և սովորաբար մեղմ են, չնայած կարող են լինել լուրջ կամ նույնիսկ մահացու (օրինակ՝ վարֆարինից ներգանգային արյունահոսություն)։ Նման ռեակցիաները սովորաբար առաջանում են սխալ դեղաչափի պատճառով, հատկապես, եթե դեղը մարմնից դուրս է մղվում։ Կողմնակի բարդություններ (ռուս.՝ побочные эффекты) տերմինը հաճախ կիրառվում է A տիպի փոքր ռեակցիաների համար[4]։

  • Տեսակ B (դեղորայքի յուրօրինակ արձագանք)

A և B տիպերը առաջարկվել են 1970-ականներին[5], իսկ մնացած տեսակներն առաջարկվել են ավելի ուշ, երբ առաջին երկուսը բավարար չեն եղել դասակարգման համար[6]։

Ծանրություն խմբագրել

ԱՄՆ-ի Սննդի և դեղերի վարչությունը սահմանում է լուրջ անցանկալի երևույթ որպես իրադարձություն, երբ հիվանդի արդյունքը հետևյալներից մեկն է[7]․

  • Մահ,
  • Վտանգ կյանքին,
  • Հոսպիտալացում (նախնական կամ երկարատև),
  • Հաշմանդամություն՝ հիվանդի մարմնի գործառույթի/կառուցվածքի, ֆիզիկական գործունեության կամ կյանքի որակի զգալի, կայուն կամ մշտական փոփոխություն, վատթարացում, վնաս կամ խանգարում,
  • Բնածին անոմալիա,
  • Պահանջում է միջամտություն՝ մշտական խանգարումները կամ վնասները կանխելու համար։

Ծանրությունը դա տվյալ անբարենպաստ ռեակցիայի կամայական ինտենսիվության սանդղակի կետն է։ Կիրառվող «ծանր» և «լուրջ» տերմինները տեխնիկապես շատ տարբեր են։ Դրանք հեշտ է շփոթել, բայց դրանք չեն կարող փոխանակվել և օգտագործման համար զգուշություն են պահանջում։

Գլխացավը ուժեղ է, եթե այն առաջացնում է ինտենսիվ ցավ։ Կան սանդղակներ, ինչպիսիք են «տեսողական անալոգային սանդղակը», որոնք օգնում են բժիշկներին գնահատել ցավի խստությունը։ Մյուս կողմից, գլխացավը սովորաբար լուրջ չէ, բայց շատ դեպքերում կարող է ունենալ լուրջ պատճառներ, եթե այն նույնպես չի բավարարում վերը թվարկված խստության չափանիշները։

Տեղաբաշխում խմբագրել

Անբարենպաստ ազդեցությունները կարող են լինել տեղային, այսինքն՝ սահմանափակված որոշակի տեղում կամ համակարգում՝ երբ դեղամիջոցն առաջացնում է անբարենպաստ ազդեցություն ամբողջ համակարգային շրջանառության մեջ։

Օրինակ, որոշ աչքի հակահիպերտոնիկ դեղամիջոցներ առաջացնում են համակարգային ազդեցություն[8], չնայած դրանք տեղական կերպով նշանակվում են որպես աչքի կաթիլներ, քանի որ դրանց մի մասը մտնում է համակարգային շրջանառություն։

Մեխանիզմ խմբագրել

 
Դեղամիջոցների կողմնակի ռեակցիա, որը հանգեցնում է հեպատիտի (դեղերով հարուցված հեպատիտ) գրանուլոմաներով:

Քանի որ կենսաքիմիական ուսումնասիրություններն ավելի լավ են բացատրում դեղանյութերի օգտագործման կենսաքիմիան, ավելի քիչ դեղորայքի անբարենպաստ ռեակցիաններ են պատկանում B տիպին ու ավելի շատ՝ A տիպին։ \

Ընդհանուր մեխանիզմներն են․

Անոմալ ֆարմակոկինետիկա խմբագրել

Ուղեկցող հիվանդություններ խմբագրել

Տարբեր հիվանդություններ, հատկապես նրանք, որոնք առաջացնում են երիկամների կամ լյարդի անբավարարությունից, կարող են փոխել դեղերի նյութափոխանակությունը[9] (MATCH-D): Կան ռեսուրսներ, որոնք հայտնում են հիվանդությունների հետևանքով առաջացած դեղերի նյութափոխանակության փոփոխությունների մասին[10]։

Նման խնդիր հիմնականում հանդում է դեմենցիայի ժամանակ, մեծ հավանականությամբ դեմենցիայով տառապող մարդիկ ունենում են կողմնակի բարդույթներ՝ նրանք հիմնականում չեն կարողանում ճշգրիտ հաղորդել ախտանիշների մասին[11]։

Գենետիկական գործոններ խմբագրել

Դեղամիջոցների անոմալ նյութափոխանակությունը կարող է պայմանավորված լինել կամ I փուլի օքսիդացման կամ II փուլի զուգակցման ժառանգական գործոններից[12][13]:Ֆարմակոգենոմիկան դեղերի անոմալ ռեակցիաների ժառանգական հիմքի ուսումնասիրությունն է։

I փուլի ռեակցիաներ խմբագրել

P450 անոմալ ալելների ժառանգությունը կարող է փոխել դեղանյութերի նյութափոխանակությունը։ P450-ի փոխազդեցության պատճառով դեղերի փոխազդեցությունը ստուգելու համար կան աղյուսակներ[14][15]։

Անոմալ բուտիրիլխոլինեստերազի (լատին․՝ pseudocholinesterase) ժառանգությունը կարող է ազդել այնպիսի դեղամիջոցների նյութափոխանակության վրա, ինչպիսիք են օրինակ սուկցինիլխոլինը[16]։

II փուլի ռեակցիաներ խմբագրել

Անոմալ N-ացետիլտրանսֆերազայի ժառանգությումը կոնյուգացնում է որոշ դեղամիջոցներ՝ դուրս բերումը հեշտացնելու համար, կարող է ազդել այնպիսի դեղամիջոցների վրա ինչպիսին են՝ իզոնիազիդը, հիդրոլազինը, պրոկաինամիդը[15][16]։

Անոմալ տիոպուրինային S-մեթիլտրանսֆերազայի ժառանգությունը կարող է ազդել տիոպուրինային դեղամիջոցների՝ մերկապտոպուրինի և ազատիոպուրինի նյութափոխանակության վրա[15]։

Փոխազդեցություն այլ դեղամիջոցների հետ խմբագրել

Դեղերի փոխազդեցության ռիսկը մեծանում է պոլիֆարմատիկայի ժամանակ։

Սպիտակուցների կապում խմբագրել

Այս փոխազդեցությունները սովորաբար անցողիկ և թույլ են մինչև նոր կայուն վիճակի հասնելը[17][18]։ Սա հիմնականում վերաբերում է այն դեղամիջոցներին, որոնք չեն նյութափոխանակվում լյարդում:Պլազմայում հիմնական սպիտակուցները[19], որոնք կապվում են դեղանյութի հետ հետևյալներն են․

  • Ալբումին
  • α1-թթվային գլիկոպրոտեին
  • լիպոպրոտեիններ

Վարֆարինի հետ դեղանյութերի որոշ փոխազդեցություններ պայմանավորված են սպիտակուցների կապի փոփոխություններով[19]։

Ցիտոքրոմ P450 խմբագրել

Հիվանդները ունեն անոմալ ցիտոքրոմ P450-ի նյութափոխանակություն՝ կա՛մ անոմալ ալելների ժառանգության արդյունքում, կա՛մ դեղանյութերի փոխազդեցության պատճառով։ P450-ի փոխազդեցության պատճառով դեղերի փոխազդեցությունները ստուգելու համար կան աղյուսակներ[14]։

Սիներգետիկ էֆեկտներ խմբագրել

Սիներգիայի օրինակ են երկու դեղամիջոցներ, որոնք երկուսն էլ կարող են երկարացնել QT միջակայքը։

Գնահատում՝ պատճառահետևանքային կապեր խմբագրել

Պատճառահետևանքային գնահատումը օգտագործվում է որպիսի որոշվի հավանականությունը, որ դեղը առաջացրել է կասկածվող դեղորայքի անբարենպաստ ռեակցիան։ Կան մի շարք տարբեր մեթոդներ, որոնք օգտագործվում են պատճառականությունը գնահատելու համար, ներառյալ Նարանջոյի ալգորիթմը (անգլ.՝ the Naranjo algorithm), Վենուլեթի ալգորիթմը (անգլ.՝ the Venulet algorithm) և դեղորայքի անբարենպաստ ռեակցիայի պատճառականությունը գնահատելու չափանիշները։ Դրանցից յուրաքանչյուրն ունի իր դրական և բացասական կողմերը՝ կապված դրանց օգտագործման հետ, և դրանց մեծ մասի կիրառման համար պահանջում է տարիքային վերահսկողության որոշակի մակարդակ[20]։ Դեղորայքի անբարենպաստ ռեակցիան չպետք է նշվի որպես «սահմանված», քանի դեռ դեղորայքի անբարենպաստ ռեակցիան չի վերանում «կանչ-դադար-կրկնվող կանչ» արձանագրության օգտագործման ժամանակ (տվյալ դեղամիջոցի դադարեցումը և սկիզբը):Կասկածելի դեղորայքի անբարենպաստ ռեակցիայի առաջացման ժամանակագրությունը կարևոր է, քանի որ որպես պատճառ կարող է ներգրավվել մեկ այլ նյութ կամ գործոն։ Ուղեկցող դեղամիջոցները և ուղեկցող հոգեբուժական պայմանները նույնպես կարող են լինել դեղորայքի անբարենպաստ ռեակցիայի գործոններ[2]։

Որոշակի գործակալի հետ պատճառահետևանքային կապ հաստատելը հաճախ դժվար է, քանի դեռ իրադարձությունը չի հայտնաբերվել կլինիկական ուսումնասիրության ընթացքում կամ չի օգտագործվել մեծ տվյալների բազաներ։ Երկու մեթոդներն էլ ունեն իրենց դժվարությունները և կարող են ներառել սխալներ։ Նույնիսկ կլինիկական ուսումնասիրություններում որոշ անբարենպաստ ռեակցիաներ կարող են բաց թողնվել, քանի որ անբարենպաստ ռեակցիան հայտնաբերելու համար անհրաժեշտ են մեծ թվով օբյեկտներ։ Հոգեբուժական սուր ռեվմատիկ տենդը հաճախ բաց են թողնվում, քանի որ դրանք խմբավորված են բնակչության գնահատման համար օգտագործվող հարցաթերթիկների մեջ[21][22]։

Համաճարակաբանություն խմբագրել

Առողջապահության հետազոտությունների և որակի գործակալության ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ 2011 թվականին հանգստացնող և քնաբեր դեղամիջոցները հիվանդանոցային պայմաններում անբարենպաստ դեղորայքային իրադարձությունների հիմնական աղբյուրն էին։ Ընդունման ընթացքում դիտարկված բոլոր դեղորայքի անբարենպաստ իրադարցությունների մոտավորապես 2.8%-ը և հիվանդանոցում գտնվելու ընթացքում առաջացած անբարենպաստ իրադարցությունների 4.4%-ը պայմանավորված էին հանգստացնող կամ քնաբեր դեղամիջոցներով[23]։ Առողջապահության հետազոտությունների և որակի գործակալության երկրորդ ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ 2011 թվականին ԱՄՆ-ի հիվանդանոցներից մեկում գտնվելու ընթացքում տեղի ունեցած անբարենպաստ դեղորայքային իրադարձությունների ամենատարածված հատուկ հաստատված պատճառներն էին ստերոիդները, հակաբիոտիկները, ափիոնները և հակագոուլանտները։

2011 թվականին ԱՄՆ-ում կանանց մոտ նկատվել է ափիոնների և թմրանյութերի անբարենպաստ ազդեցության ավելի բարձր մակարդակ, քան տղամարդկանց մոտ, մինչդեռ հիվանդ տղամարդկանց մոտ նկատվել է անբարենպաստ ռեակցիայի ավելի բարձր մակարդակ՝ կապված արյան նոսրացնող միջոցների հետ։ 65 և ավելի բարձր տարիքի 1000 մեծահասակներից գրեթե 8-ը հոսպիտալացման ընթացքում բախվել են չորս ամենատարածված անբարենպաստ ռեակցիաններից մեկին (ստերոիդներ, հակաբիոտիկներ, ափիոններ և արյան նոսրացնող միջոցներ)։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ հիվանդների 48%-ը ունեցել է անբարենպաստ ռեակցիա առնվազն մեկ դեղամիջոցի նկատմամբ, և դեղագործի մասնակցությունը օգնում է բացահայտել անբարենպաստ ռեակցիաները[24]։

2012 թվականին McKinsey & Company-ն եզրակացրեց, որ 50-ից 100 միլիոն կանխարգելելի սխալ անբարենպաստ դեղամիջոցների ռեակցիաների արժեքը կկազմի 18-ից 115 միլիարդ ԱՄՆ դոլար[25][26]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 «Guideline For Good Clinical Practice». International Conference on Harmonisation of Technical Requirements for Registration of Pharmaceuticals for Human Use. 1996 թ․ հունիսի 10. էջ 2. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 16-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 Nebeker JR, Barach P, Samore MH (May 2004). «Clarifying adverse drug events: a clinician's guide to terminology, documentation, and reporting». Annals of Internal Medicine. 140 (10): 795–801. doi:10.7326/0003-4819-140-10-200405180-00017. PMID 15148066. S2CID 32296353.
  3. ↑ Bose KS, Sarma RH (October 1975). «Delineation of the intimate details of the backbone conformation of pyridine nucleotide coenzymes in aqueous solution». Biochemical and Biophysical Research Communications. 66 (4): 1173–9. doi:10.1016/0006-291X(75)90482-9. PMID 2.
  4. ↑ Ritter, J M (2008). A Textbook of Clinical Pharmacology and Therapeutics. Great Britain. էջ 62. ISBN 978-0-340-90046-8.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  5. ↑ Rawlins MD, Thompson JW. Pathogenesis of adverse drug reactions. In: Davies DM, ed. Textbook of adverse drug reactions. Oxford: Oxford University Press, 1977:10.
  6. ↑ Aronson JK. Drug therapy. In: Haslett C, Chilvers ER, Boon NA, Colledge NR, Hunter JAA, eds. Davidson's principles and practice of medicine 19th ed. Edinburgh: Elsevier Science, 2002:147-
  7. ↑ «MedWatch - What Is A Serious Adverse Event?». Food and Drug Administration. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  8. ↑ Rang, H. P. (2003). Pharmacology. Edinburgh: Churchill Livingstone. ISBN 978-0-443-07145-4. Page 146
  9. ↑ «MATCH-D Medication Appropriateness Tool for Comorbid Health conditions during Dementia». www.match-d.com.au. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 1-ին.
  10. ↑ «Clinical Drug Use». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ նոյեմբերի 1-ին. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  11. ↑ Page AT, Potter K, Clifford R, McLachlan AJ, Etherton-Beer C (October 2016). «Medication appropriateness tool for co-morbid health conditions in dementia: consensus recommendations from a multidisciplinary expert panel». Internal Medicine Journal. 46 (10): 1189–1197. doi:10.1111/imj.13215. PMC 5129475. PMID 27527376.
  12. ↑ Phillips KA, Veenstra DL, Oren E, Lee JK, Sadee W (November 2001). «Potential role of pharmacogenomics in reducing adverse drug reactions: a systematic review». JAMA. 286 (18): 2270–9. doi:10.1001/jama.286.18.2270. PMID 11710893.
  13. ↑ Goldstein DB (February 2003). «Pharmacogenetics in the laboratory and the clinic». The New England Journal of Medicine. 348 (6): 553–6. doi:10.1056/NEJMe020173. PMID 12571264.
  14. ↑ 14,0 14,1 «Drug-Interactions.com». Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ օգոստոսի 30-ին. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Weinshilboum R (February 2003). «Inheritance and drug response». The New England Journal of Medicine. 348 (6): 529–37. doi:10.1056/NEJMra020021. PMID 12571261.
  16. ↑ 16,0 16,1 Evans WE, McLeod HL (February 2003). «Pharmacogenomics--drug disposition, drug targets, and side effects». The New England Journal of Medicine. 348 (6): 538–49. doi:10.1056/NEJMra020526. PMID 12571262.
  17. ↑ DeVane CL (2002). «Clinical significance of drug binding, protein binding, and binding displacement drug interactions». Psychopharmacology Bulletin. 36 (3): 5–21. PMID 12473961.
  18. ↑ Benet LZ, Hoener BA (March 2002). «Changes in plasma protein binding have little clinical relevance». Clinical Pharmacology and Therapeutics. 71 (3): 115–21. doi:10.1067/mcp.2002.121829. PMID 11907485. S2CID 6948454.OVID full text summary table at OVID
  19. ↑ 19,0 19,1 Sands CD, Chan ES, Welty TE (October 2002). «Revisiting the significance of warfarin protein-binding displacement interactions». The Annals of Pharmacotherapy. 36 (10): 1642–4. doi:10.1345/aph.1A208. PMID 12369572. S2CID 20855578. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 18-ին.
  20. ↑ Davies EC, Rowe PH, James S, և այլք: (2011). «An Investigation of Disagreement in Causality Assessment of Adverse Drug Reactions». Pharm Med. 25 (1): 17–24. doi:10.1007/bf03256843. S2CID 37301370. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 1-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 2-ին.
  21. ↑ Holvey C, Connolly A, Taylor D (August 2010). «Psychiatric side effects of non-psychiatric drugs». British Journal of Hospital Medicine. 71 (8): 432–6. doi:10.12968/hmed.2010.71.8.77664. PMID 20852483.
  22. ↑ Otsubo T (2003). «[Psychiatric complications of medicines]». Ryoikibetsu Shokogun Shirizu (40): 369–73. PMID 14626141.
  23. ↑ Weiss AJ, Elixhauser A (July 2013). «Origin of Adverse Drug Events in U.S. Hospitals, 2011» (HCUP Statistical Brief #158). Rockville, MD: Agency for Healthcare Research and Quality. PMID 24228291.
  24. ↑ Yeung EY (October 2015). «Adverse drug reactions: a potential role for pharmacists». The British Journal of General Practice. 65 (639): 511.1–511. doi:10.3399/bjgp15X686821. PMC 4582849. PMID 26412813.
  25. ↑ Ebel, Thomas; George, Katy; Larsen, Erik; Neal, Everett; Shah, Ketan; Shi, David (October 2012). «Strength in unity:The promise of global standards in healthcare» (PDF). gs1.org. McKinsey & Company. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 19-ին. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  26. ↑ Ebel, Thomas; George, Katy; Larsen, Erik; Neal, Everett; Shah, Ketan; Shi, David (October 2012). «Strength in unity: The promise of global standards in healthcare» (PDF) (English). McKinsey & Company. էջ 31. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 16-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Դեղորայքի_անբարենպաստ_ռեակցիա&oldid=9235538» էջից