Դալի մողես
| Դալի ժայռային մողես | |
 Դալի ժայռային մողես | |
| Դասակարգում | |
| Ենթատիպ | Ողնաշարավորներ (Vertebrata) |
| Դաս | Սողուններ (Reptilia) |
| Վերնակարգ | Լեպիդոզավրեր (Lepidosauria) |
| Կարգ | Թեփուկավորներ (Squamata) |
| Ընտանիք | Իսկական մողեսներ (Lacertidae) |
| Ենթաընտանիք | Lacertinae |
| Ցեղ | Դարևսկիա (Darevskia) |
| Տեսակ | Դալի ժայռային մողես (D. dahli) |
| Միջազգային անվանում | |
| Darevskia dahli | |
| Կարգավիճակ | |
Հատուկ պահպանության կարգավիճակ՝  Վտանգման սպառնացող վիճակին մոտ գտնվող տեսակ | |
Դալի մողես կամ Դալի ժայռային մողես, Դալի դարևսկիա (լատին․՝ Darevskia dahli), իսկական մողեսների ընտանիքի Դարևսկիա (լատին․՝ Darevskia) ցեղի մողես։ Փոքր Կովկասի բնաշխարհիկ է։ Հայաստանում հանդիպում է Տավուշի և Լոռու մարզերում։ Բնակվում է ժայռային և խիստ քարքարոտ վայրերում, ինչպես նաև՝ շինությունների պատերին, ճեղքերում, տափաստանային, թփուտային, նոսրանտառային, անտառային բուսականությամբ ցածր լեռնային վայրերում։ Գրանցված է ՀՀ Կարմիր գրքում։
Արտաքին կառուցվածք խմբագրել
Բարեկազմ, տափակ մարմնով փոքր մողես է, երկարությունը՝ 2,4-6,4 սմ, պոչը՝ կրկնակի երկար, ինքնահատվող։ Գլուխը տափակ է՝ ծածկված խոշոր վահանիկներով, մեջքային մակերեսը՝ միանման մանր ոսպանման թեփուկներով, կողմնային մակերեսների թեփուկներն ավելի խոշոր են։ Մեջքի գունավորումը խայտաբղետ է. գերիշխում են գորշ, մոխրագույն, ձիթապտղագույն ու բաց շագանակագույն երանգները։ Մեջքի երկայնքով ձգվում է մուգ, տձև, լայնակի ձգված մանր բծերից բաղկացած բավական նեղ նախշ։ Կողմնային մուգ գորշաշագանակագույն զոլերը կազմված են այս կամ այն չափով արտահայտված օղանման խալերի զուգահեռ երկայնակի շարքերից, ունեն բաց գույնի սպիտակավուն կենտրոնական խալ և մուգ, հաճախ կտրտված եզրագիծ։ Առջևի վերջավորությունների մակարդակին առկա են կապույտ խալեր։
Որովայնային մակերեսը ծածկված է 6 երկայնակի շարքեր ձևավորող խոշոր ու լայն վահանիկներով և ունի բաց դեղնավուն գունավորում, իսկ կոկորդային և ներքին ծնոտային մակերեսները սպիտակավուն են։ Որովայնային մակերեսի եզրային վահանիկները կրում են բաց երկնագույն խալեր։
Կարող է հանդիպել հայկական, Ռոստոմբեկովի, Ռադդեի ու Պորչինսկու ժայռային մողեսների հետ համատեղ․ դրանցից տարբերվում է գունավորմամբ և թեփուկավորման առանձնահատկություններով։
Սննդառություն խմբագրել
Սնվում է մանր հոդվածոտանիներով և փափկամարմիններով։ Օգտակար է, կարգավորում է միջատների թվաքանակը։
Բազմացում և զարգացում խմբագրել
Կուսածին տեսակ է, հունիսի վերջից հուլիսի սկիզբը էգը դնում է 2-5 ձու (12x7 մմ)։ Ձագերը ծնվում են օգոստոսի վերջից սեպտեմբերի վերջը։ Պահպանության նպատակով, ինչպես նաև սիրողների կողմից հաճախակի խնամվում է անազատ պայմաններում։ Օգտագործվում է գիտահետազոտական նպատակով։
Տարածվածություն խմբագրել
Տարածված է հյուսիսային Հայաստանի և հարավային Վրաստանի սահմաններում, մինչև Քուռ գետի նախալեռնային հովտի հյուսիսում։ Հայաստանի հյուսիսում գտնվող մի քանի մեկուսացած պոպուլյացիաների ժամանակակից արեալը մասնատված է[1]։
Պահպանություն խմբագրել
Տեսակն ընդգրկված է ԲՊՄՄ Կարմիր ցուցակում և գնահատվում է որպես վտանգված տեսակ։
Արեալը մասնատված է մի շարք փոքր, իրարից անջատված հատվածների, որտեղ թվաքանակի փոփոխությունները հայտնի չեն։
Վտանգման հիմնական գործոններ են հանդիսանում ճանապարհների վերակառուցումը, միկրոկլիմայի փոփոխումը գետերի ջրահոսքի փոքրացման հետևանքով։
Պահպանվում է «Դիլիջան» ազգային պարկում[1]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 Հայաստանի Կարմիր գիրք. Երևան: Հայաստանի բնապահպանության նախարարություն. 2010. ISBN 978-99941-2-420-6.
 | Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Դալի մողես» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Դալի մողես» հոդվածին։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։ 
|