Գալակտիկական կենտրոն
Գալակտիկական կենտրոն, համեմատաբար ոչ մեծ տիրույթ մեր Գալակտիկայի կենտրոնում, որի շառավիղը կազմում է մոտավորապես 1000 պարսեկ և նրա հատկությունները կտրուկ տարբերվում են մնացած մասերի հատկություններից։ Պատկերավոր ասած՝ գալակտիկական կենտրոնը տիեզերական լաբորատորիա է, որտեղ դեռևս տեղի են ունենում աստղերի առաջացման պրոցեսներ, որում տեղադրված է այն միջուկը, որը ժամանակին մեր աստղային համակարգի խտացման սկիզբն է դրել։
Տեղակայում
խմբագրել
Ծիր Կաթինի գալակտիկական կենտրոնը գտնվում է Արեգակնային համակարգից 8,5 կիլոպարսեկ հեռավորության վրա՝ Աղեղնվոր համաստեղության ուղղությամբ։ Գալակտիկական հարթության մեջ կենտրոնացված է մեծ քանակով միջաստղային փոշի, որի պատճառով աստղերից եկող լույսը թուլանում է 30 աստղային մեծության չափով, այսինքն՝ 1012 անգամ։ Այդ պատճառով օպտիկական միջակայքում կենտրոնը (անզեն աչքով և օպտիկական տելեսկոպով) տեսանելի չէ։ Գալկտիկական կենտրոնը տեսանելի է ռադիոմիջակայքում, ինֆրակարմիր, ռենտգեն և գամմա ճառագայթների միջակայքերում։ Գալակտիկայի միջուկի առաջին պատկերն ստացել են Կալինյակ Ա․ Ա,Կրասովսկի Վ․Ի և Նիկոնով Վ․Բ 1940-ական թվականներին, սպեկտրի ինֆրակարմիր միջակայքում[1][2]։
Հասարակածային կորդինտներ ( J2000.0 դարաշրջան):
- Ուղղակի ծագում․17h 45m 40.04s
- Թեքում․ -29° 00′ 28.1″
Գալակտիկական կենտրոնի կազմ
խմբագրելԳալակտիկական կենտրոնի ամենամեծ առանձնահատկությունը հանդիսանում է այնտեղ գտնվող պտտման էլիպսոիդի տեսք ունեցող աստղային կուտակումը (աստղային բալջ), որի մեծ կիսաառանցքը ընկած է Գալակտիկայի հարթության մեջ, իսկ փոքրը՝ նրա (Գալակտիկայի) առանցքի վրա։
Բալջ (անգլ.՝ bulge — «փքում»), պարուրաձև գալակտիկայի ներքին, պայծառ, սֆերիկ բաղադրիչ մաս է։ Նրա չափերը տատանվում են հարյուրավոր պարսեկներից մինչև կիլոպարսեկներ։ Այն բաղկացած է հիմնականում ծեր աստղերից, որոնք շարժվում են ձգված ուղեծրերով։ Կիսաառանցքների հարաբերությունը 0,4 է։ Մոտավորապես կիլոպարսեկ հեռավորության վրա աստղերի ուղեծրային արագությունը մոտ 270 կմ/վ է, իսկ պտտման պարբերությունը մոտ՝ 24 մլն տարի։ Դրանից ելնելով կարելի է ասել, որ կենտրոնական կուտակման զանգվածը մոտ 10 մլրդ արեգակնային զանգված է։ Կենտրոնին մոտեցմանը զուգընթաց կոնցենտրացիան կտրուկ մեծանում է։ Աստղային խտությունը փոփոխվում է R−1,8 (R -հեռավորությունը կենտրոնից) համեմատականությամբ։ Մոտավորապես կիլոպարսեկ հեռավորության վրա կազմում է մի քանի արեգակնային զանգված մեկ խորանարդ պարսեկում, կենտրոնում՝ 300 հազար արեգակնային զանգված մեկ խորանարդ պարսեկում (համեմատության համար Արեգակի մոտակայքում աստղային խտությունը կազմում է 0,07 արեգակնային զանգված խորանարդ պարսեկում), կուտակման տեղից դուրս են գալիս գազային թևեր, որոնք ձգվում են մինչև 3-4,5 պարսեկ։ Նրանք պտտվում են գալակտիկական կենտրոնի շուրջը և միաժամանակ 50 կմ/վ արագությամբ հեռանում են նրանից։ Շարժման կինետիկ էներգիան 1055 էրգ է։ Կուտակման ներսում հայտնաբերվել է գազային սկավառակ, որի շառավիղը մոտ 700 պարսեկ է, իսկ զանգվածը 100 մլն արեգակնային զանգված։ Սավառակի ներսում գտնվում է ասղագոյացման տիրույթը։
Կենտրոնին մոտ գտնվում է մոլեկուլային ջրածնից կազմված, պտտվող և ընդարձակվող օղակ, որի զանգվածը 100000 արեգակնային զանգված է, իսկ շառավիղը՝ մոտ 150 պարսեկ։ Օղակի պտտման արագությունը 50 կմ/վ է, իսկ ընդարձակման արագությունը՝ 140 կմ/վ։ Պտտման հարթությունը թեքված է Գալակտիկայի հարթության նկատմամաբ 10 աստիճանով։ Ամենայն հավանականությամբ, այդ ընդարձակումը, 12 մլրդ տարի առաջ կենտրոնում տեղի ունեցած պայթյունի հետևանք է։
Օղակում գազը տեղակայված է անհավասարաչափ և ահռելի գազափոշային ամպ է առաջացնում։ Ամենամեծ ամպ է համարվում Աղեղնավոր B2 համակարգը, որը գտնվում է կենտրոնից 120 պարսեկ հեռավորության վրա։ Տրամագիծը՝ 30 պարսեկ, զանգվածը՝ մոտ 30 մլն արեգակնային զանգված։ Այս ամպերում հայտնաբերվել են բոլոր մոլեկուլային միացությունները, որոնցից հանդիպում են տիեզերքում։ Կենտրոնին ավելի մոտ գտնվում է մոտ 15 պարսեկ շառավղով կենտրոնական փոշու ամպը։ Այդ ամպի մեջ պարբերաբար նկատվում են ճառագայթման բռնկումներ, ինչը հուշում է նրանում տեղի ունեցող ակտիվ երևույթների մասին։
Գործնականորեն կենտրոնում գտնվում է ոչ ջերմային ճառագայթման աղբյուր Աղեղնավոր A*, որի շառավիղը կազմում է 0,0001 պարսեկ(մոտ 20,6 ա․մ), իսկ պայծառության ջերմստիճանը՝ 10 մլն աստիճան։ Այդ աղբյուրի ռադիոճառագայթումը սինխրոտրոնային բնույթ ունի։ Ժամանակ առ ժամանակ նկատվում է ժառագայթման հոսքի փոփոխություն։ Գալակտիկայի այլ տիրույթներում նման ճառագայթում չի հայտնաբերվել, բայց նման բան հայտնաբերվում այլ գալակատիկաների կենտրոններում։ Ամենայն հավանականությամբ հենց կենտրոնում գտնվող միջուկում գտնվում է գերզանգվածեղ սև խոռոչ (4,31 ± 0,36)×106 արեգակնային զանգվածին հավասար զանգվածով, ինչի մասին հուշում են մոտակա աստղերի ուսումնասիրությունները[3][4]։
2016 թվականին ճապոնացի գիտնականները հայտնեցին երկրորդ մեծ սև խոռոչի մասին, որը գտնվում է կենտրոնից 200 լուսատարի հեռավորության վրա։ Նրա զանգվածը 100 հազար արեգակնային զանգվածի է հավասար, բայց դեռևս նրա սև խոռոչ լինելը հաստատված չէ[5]։
Ծանոթագրություն
խմբագրել- ↑ Цесевич В. П. § 80. Млечный Путь и строение Галактики // Что и как наблюдать на небе. — 4-е изд. — М.: Наука, 1973. — 384 с.
- ↑ А. А. Калиняк, В. И. Красовский, В. Б. Никонов Наблюдение области галактического центра в инфракрасных лучах // Доклады Академии наук СССР. — 1949. — В. 1. — Т. 66.
- ↑ UCLA Galactic Center Group
- ↑ Gillessen, S.; Eisenhauer, F.; Trippe, S.; Alexander, T.; Genzel, R.; Martins, F.; Ott, T. Monitoring Stellar Orbits Around the Massive Black Hole in the Galactic Center // The Astrophysical Journal. — 2009. — Vol. 692. — С. 1075—1109.
- ↑ Astronomers spot another giant black hole in our backyard | Science | AAAS
- ↑ «ALMA Reveals Intense Magnetic Field Close to Supermassive Black Hole». ESO Press Release. European Southern Observatory. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 21-ին.
Գրականություն
խմբագրել- Физическая энциклопедия / под ред. А. М. Прохорова, ст. «Галактический центр»
- Агекян Т. А. Звезды, галактики, метагалактика.
- Каплан С. А., Пикельнер С. Б. Физика межзвездной среды. — М. — 1979
- Кардашев Н. С. Феноменологическая модель ядра Галактики // в кн. Итоги науки и техники. Серия Астрономия, т. 24. — М. — 1983.
- Melia Fulvio. The Black Hole in the Center of Our Galaxy, Princeton U Press, 2003 (անգլ.՝ )
- Eckart A., Schödel R., Straubmeier C. The Black Hole at the Center of the Milky Way. — London: Imperial College Press. — 2005 (անգլ.՝ )
- Melia Fulvio. The Galactic Supermassive Black Hole. — Princeton U Press, 2007 (անգլ.՝ )
Արտաքին հղումներ
խմբագրել- Рентгеновская обсерватория Чандра(անգլ.)
- Группа по исследованию Галактического центра из Калифорнийского университета в Лос-Анджелесе(անգլ.)
- Группа по исследованию Галактического центра из Института космической физики имени Макса Планка(անգլ.)
- статья The Black Hole at the Center of the Milky Way(անգլ.)
- статья The dark heart of the Milky Way(անգլ.)
- статья Dramatic Increase in Supernova Explosions Looms(անգլ.)
- A simulation of the stars orbiting the Milky Way’s central massive black hole(անգլ.)
Վեբ-ամսագիր Օրվա աստղագիտական պատկերը
խմբագրել- Путешествие в центр Галактики
- Галактическое облако антивещества
- Sgr A*: Быстрые звезды вблизи центра Галактики
- В центре Млечного Пути
- Звездный пейзаж в центре Галактики
Տեսանյութ
խմբագրել- Сверхмассивная Чёрная дыра (անգլ.՝ Supermassive Black Hole).
- Движение звёзд вокруг Галактического центра Млечного Пути (անգլ.՝ Star motion near Milky Way's galactic center).
- Галактический центр: Скрытая Вселенная (անգլ.՝ The Galactic Center: Hidden Universe).
- Галактический центр и Стрелец A* — (слайд-шоу из изображений, полученных в обсерватории Чандра) (անգլ.՝ Galactic Center & Sagittarius A*, Sequence of Chandra Images).
- Есть ли во Млечном Пути Чёрные дыры? (գերմ.՝ Gibt es Schwarze Löcher in der Milchstraße?) — запись телепередачи «alpha-Centauri».