Վիքիպեդիա

Արտհա

Արտհա (սանսկրիտ՝ अर्थ), հնդկական փիլիսոփայության մեջ մարդկային կյանքի չորս նպատակներից մեկը[1]։ Արտհա բառի գրական թարգմանությունն է «նշանակություն, իմաստ, նպատակ, էություն»[4][5]։ Հինդուիզմի սուրբ գրություններում արտհան նաև շատ ավելի լայն հասկացություն է։ Որպես հասկացություն՝ այն ունի բազմակի նշանակություն, որոնք բոլորը ենթադրում են «կյանքի միջոցներ», գործողություններ և ռեսուրսներ, որոնք թույլ են տալիս անհատին գտնվել այն վիճակում, որում նա ցանկանում է[2]։

Արտհա
Կարիերա, աշխատանք
Փող, հարստություն
Գիտելիքներ, առողջություն
Տուն, գույք
Հինդուիստական ավանդույթներում արտհան մարդկային կյանքի չորս նպատակներից մեկն է[1]։ Այն ներառում է կարիերա, գիտելիքներ, առողջություն, բարեկեցություն, բարգավաճում, կյանքի բավարարման միջոցներ[2][3]։

Արտհան վերաբերում է ինչպես անհատին, այնպես էլ կառավարությանը։ Անհատի համատեքստում այն ներառում է հարստությունը, կարիերան, ապրելու, ֆինանսական ապահովության և տնտեսական բարեկեցության ստեղծման գործունեությունը։ Արտհայի պատշաճ հետապնդումը Հինդուիզմում հանդիսանում է մարդկային կյանքի կարևոր նպատակ[1][6]։ Կառավարական տեսանկյունից արտհան ներառում է սոցիալական, իրավական, տնտեսական և միջազգային գործունեությունը։ Պատշաճ արտհասհաստրան համարվում է կառավարության կարևոր և անհրաժեշտ նպատակ[6][7]։

Հինդուիստական ավանդույթներում արտհան կապված է մարդկային կյանքի մյուս երեք նպատակների հետ՝ դհարմա (առաքինի, պատշաճ, բարոյական կյանք), կամա (հաճույք, զգայունություն, զգայական բավականություն) և մոկշա (ազատում, ազատագրում, ինքնաիրացում)[8][9][10][11]։ Միասին այս փոխադարձաբար ոչ բացառիկ չորս նպատակներն անվանվում են Պուրուշարտհա[10][12][13][14][15][16]։

Սահմանում և նշանակություն խմբագրել

Որպես հասկացություն արտհան ունի բազմաթիվ նշանակություններ։ Արտհայի, ինչպես նաև դրա հետ առնչվող այլ հասկացությունների՝ դհարմայի, կամայի, մոկշայի նշանակությունը դժվար է արտահայտել մեկ բառով[17]։

Ջոն Լոչտեֆելդը[1] արտհան նկարագրում է որպես կյանի միջոցներ, որը մեջ ներառվում է նաև նյութական բարեկեցությունը։ Կարլ Փոթթերի բացատրությամբ[18] այն վերաբերմունք և կարողություն է, որը թույլ է տալիս անձին ապրել, ողջ մնալ, բարգավաճել ինչպես ազատ էակ։ Դա ներառում է տնտեսական բարեկեցությունը, ապահովությունը և առողջությունը, որոնք համար անձը պատասխանատու է[3]։ Արտհան ներառում է այն ամենը, ինչ առկա է անձի միջավայրում և նրան թույլ է տալիս ապրել։ Այն ոչ անվերջ վիճակ, ոչ էլ փողի աննպատակ կուտակում է, հակառակը՝ այն մարդկային կյանքի դիրքորոշում է և անհրաժեշտ պայման է[18]։ Ջոն Կոլլերի տեսանկյունը տարբերվում է. ըստ նրա՝ արտհան դիրքորոշում չէ, այն մարդկային կյանքի անհրաժեշտություն է։ Ըստ նրա՝ հինդուիստական փիլիսոփայության կենտրոնական նախադրյալն այն է, որ յուրաքանչյուր անձ պետք է ապրի կենսախինդ և հաճելի կյանք. որը պահանջում է անձի կարիքների ու ցանկությունների գիտակցում և իրականացում։ Այս կարիքները կարող են բավարարվել միայն գործողությամբ և դրա համար անհրաժեշտ միջոցների գոյությամբ։ Արտհան այդ կերպ բացատրվում է որպես գործողությունների և միջոցների հետապնդում, որոնք անհրաժեշտ են կենսախինդ և հաճելի կյանքի համար[2]։

Մեկ այլ տեսակետի համաձայն[19] արտհան, և առհասարակ Պուրուշարտհան, առասպել է։ Տարբեր դպրոցներ և սանսկրիտերեն տեքստեր համաձայնություն արտահայտող որևէ կարծիք չեն ներկայացնում, հակառակը՝ ամենուր բանավեճ է, բազմակարծություն արտհայի և Պուրուշարտհայի նշանակության վերաբերյալ։ Իրար հակասող հատվածներ առկա են անգամ նույն ձեռագրում, ինչպիսին Մանուսմրիտին է։ Որոշ հնդկական տեքստերի համաձայն արտհան գործիքների համախումբ է, որոնք թույլ են տալիս բավարարել ցանկությունները. որոշները ներառում են հարստությունը, մյուսները՝ ուժը, այլք՝ սերն առ Աստված։ Թերևս արտհան կամայի և կարմայի ենթաբազմությունն է[19]։

Կամա Սուտրայի Վատսյայանան արտհան սահմանում է որպես արվեստների, հողի, անասունների, հարստության, սպառազինության և ընկերների ձեռքբերում։ Բացի այդ արտհան նաև արդեն իսկ ձեռքբերվածի պահպանում է և պահպանվածի ավելացումը[20]։

Արտհան նկարագրվում է նաև որպես «աշխարհիկ հաջողություն»՝ առանց դհարմային (բարոյական պատասխանատվության), կամայի (սեր) և դեպի մոկշա (հոգևոր ազատում) ճանապարհորդության խախտման։ Մարդկանց գոյատևումն ու բարգավաճումը պահանջում են արտհա՝ տնտեսական ակտիվություն, հարստություն, աշխարհիկ հաջողություն, շահույթ, քաղաքական հաջողություն, մարդու գոյության համար անհրաժեշտ ամեն բան[21]։

Պատմություն խմբագրել

Արտհա բառը կարելի է հանդիպել Հնդկաստանի բազմաթիվ ձեռագրերում։ Այնուամենայնից, եզրույթի լրացուցիչ իմաստն է որևէ բանի «նպատակ», «նշանակետ», հաճախ ծիսական զոհաբերությունների նպատակ։ Ժամանակի ընթացքում, հատկապես Ուպանիշադների շրջանում, արտհան վերաճեց ավելի լայն հասկացության։ Սկզբում այն ներառվել է որպես Տրիվարգայի հայեցակարգի մի մաս՝ մարդու կյանքի 3 կատեգորիաներ՝ դհարմա, արտհա, կամա[22][23], որը ժամանակի ընթացքում ընդլայնվեց Կատուրվարգայի հայեցակարգին (Պուրուշարտհա)՝ չորս կատեգորիաներ՝ ներառյալ մոկշան[24]։

Հինդուիզմի միմամսա դպրոցն արտհան, դհարման և կաման բացատրել է Պուրուշարտհան և Կրատվարտհան հակադրելու միջոցով։ Պուրուշարտհան յաջնայի մարդկային նպատակն է, իսկ Կրատվարտհան զոհաբերական նպատակը։ Ըստ նրանց՝ մարդու գործողությունները բացատրվում են երկակի ազդեցությամբ. առաջին՝ յուրաքանչյուր գործողություն ազդեցություն է ունենում անկախ մասնակիցներից, երկրորդ՝ յուրաքանչյուր գործողություն ներառում է մարդկային իմաստ, հույս, ցանկություն և յուրաքանչյուրի վրա ազդում է յուրովի[24]։ Ջայնիզմում արտհայի բացատրության համաձայն մարդկային իմաստը չի կարող առանձնացվել մարդկային նպատակից։ Արտհայում զոհաբերության արդյունքը թաքնված է։ Որոշ դպրոցների տեսանկյունից զոհաբերությունը դրախտի արժանանալու միջոց է, իսկ այլ դպրոցներ գտնում են, որ դրանք միջոց են, ոչ թե ավարտ[24]։

Այնուհետև գալիս է արտհայի և մյուս նպատակների վերաբերյալ Շաստրայի գրականության ծաղկումը՝ Դհարմաշաստրա, Արտհաշաստրա, Կամաշաստրա (ներառյալ նաև Կամասուտրան)։ Հինդուիզմի տարբեր դպրոցներ առաջարկում են արտհայի, ինչպես նաև դհարմայի, կամայի և մոկշայի տարբեր պատկերներ։ Բազմաթիվ Ուպանիշադներ, ինչպես նաև հնդկական երկու դյուցազներգությունները՝ Ռամայանան և Մահաբհարաթան, այդ եզրույթները քննարկում են համապատասխան թեմաներում։ Անգամ 1-ին և 2-րդ հազարամյակների հնդկական գրականությունը միավորում է արտհան և մյուս երեք նպատակները[25]։

Արտհայի, կամայի և դհարմայի միջև հարաբերական գերակայություն խմբագրել

Հնագույն հնդկական գրականությունն ընդգծում է դհարմայի առաջնայնությունը։ Եթե դհարման արհամարհվում է, արտհան և կաման՝ շահույթն ու հաճույքը, հանգեցնում են սոցիալական քաոսի[26]։ Գաուտամա Դհարմաշաստրան, Ապաստամբա Դհարմասուտրան, օրինակ, գտնում են, որ դհարման առաջինն է, միայն նրանից հետո են գալիս արտհան և կաման[27][28][29][30]։

Կամասուտրայի հեղինակ Վաթսայանան երեք նպատակների արժեքը ներկայացնում է հետևյալ կերպ՝ դհարման շատ ավելի կարևոր է և պետք է գերակայի կամայի ու արտհայի նկատմամբ[11]։ Ըստ Արտհաշաստրայի՝ արտհան մյուս երկուսի հիմքն է. առանց հասարակության կամ անհատի բարեկեցության և ապահովության բարոյական կյանքն ու զգայունությունը բարդ են դառնում։ Աղքատությունը սնում է չարիքը և ատելությունը, մինչդեռ բարեկեցությունը ստնում է լավ արարքներ և սեր[31]։ Այս տեսակետի համաձայն երեքը հավասարապես կապված են, չպետք է վնասեն միմյանց[22][23]։

Հնագույն հնդկական գրականության մեջ արտհայի, կամայի և դհարմայի միջև հարաբերական գերակայումը բնականորեն տարբերվում են ըստ տարբեր մարդկանց և տարիքային խմբերի[32]։ Մանկության տարիներին կրթությունն ու կաման գերակայում են, պատանեկության տարիներին գերակայում են կաման և արտհան, իսկ տարեց հասակում առաջնայնությունը դհարմայինն է։

Դյուցազներգությունները, ինչպիսին Մահաբհարաթան է, վիճում են չորս նպատակների գերակայության հարցի շուրջ[33]։ Որոշ տեղերում գերակայում է դհարման, մեկ այլ տեղ հաճույքը (կաման), մեկ ուրիշ տեղ դրանց միջև հավասարակշռություն է[31]։

Արդի ընկալում խմբագրել

Ըստ Գավին Ֆլուդի՝ Պուրուշարտհայում ներդրված հասկացությունները, որոնք ներառում են նաև արտհան, արտացոլում են մարդկային բնության խորն ընկալումը և գաղափարները, ինչպես նաև ընդհարումնրեը, որոնց անխուսափելիորեն հանդիպում են բոլոր մարդկային էակները։ Այն քայլ է գիտակցելու և խրախուսելու անձին հասկանալ բազմազանությունը՝ մարդկանց միջև փախկապակցվածություն փնտրելու փոխարեն[34][35]։

Ըստ Դոնալդ Դեվիսի՝ արտհան, կաման և դհարման մարդկային խորը նպատակներ են, որոնք դուրս են գալիս հինդուիստական ուսումնասիրությունների շրջանակից։ Դրանք մարդկային կյանքի բնույթի հնդկական պատկերն են, պատկեր, որ բաժանված է ջայնական և բուդդայական գրականության մեջ[36]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 James Lochtefeld (2002), The Illustrated Encyclopedia of Hinduism, Rosen Publishing, New York, ISBN 0-8239-2287-1, էջ 55–56
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 John Koller, Puruṣārtha as Human Aims, Philosophy East and West, Vol. 18, No. 4 (Oct., 1968), էջ 315–319
  3. ↑ 3,0 3,1 Scott Walsworth and Suresh Kalagnanam (2013), Applying the Hindu four stage life cycle model to human resource management, International Journal of Indian Culture and Business Management, Volume 6, Number 4, էջ 507–519
  4. ↑ Sanskrit English Dictionary University of Kloen, Germany (2009)
  5. ↑ Karl Potter (1998), Encyclopedia of Indian Philosophies, Volume 3, ISBN 81-208-0310-8, Motilal Banarsidass, էջ 610 (ծանոթագրություն 17)
  6. ↑ 6,0 6,1 Bruce Sullivan (1997), Historical Dictionary of Hinduism, ISBN 978-0-8108-3327-2, էջ 29–30
  7. ↑ Constance Jones and James Ryan (2007), Encyclopedia of Hinduism, ISBN 978-0-8160-5458-9, էջ 45
  8. ↑ A. Sharma (1982), Puruṣārthas: a study in Hindu axiology, Michigan State University, ISBN 9789993624318, էջ 9-12; տես review by Frank Whaling in Numen, Vol. 31, 1 (Jul., 1984), էջ 140-142
  9. ↑ A. Sharma (1999), The Puruṣārthas: An Axiological Exploration of Hinduism, The Journal of Religious Ethics, Vol. 27, No. 2 (Summer, 1999), էջ 223-256
  10. ↑ 10,0 10,1 Chris Bartley (2001), Encyclopedia of Asian Philosophy, Editor: Oliver Learman, ISBN 0-415-17281-0, Routledge, Article on Purushartha, էջ 443
  11. ↑ 11,0 11,1 The Hindu Kama Shastra Society (1925), The Kama Sutra of Vatsyayana, University of Toronto Archives, էջ 8
  12. ↑ Gavin Flood (1996), The meaning and context of the Purusarthas, in Julius Lipner (Editor), The Fruits of Our Desiring, ISBN 978-1896209302, էջ 11-21
  13. ↑ Karl H. Potter (2002), Presuppositions of India's Philosophies, Motilal Banarsidass, ISBN 978-8120807792, էջ 1-29
  14. ↑ "Artha" in Encyclopædia Britannica, Chicago, 15th edn., 1992, Vol. 1, էջ 601.
  15. ↑ A. Sharma (1982), The Puruṣārthas: a study in Hindu axiology, Michigan State University, ISBN 978-99936-24-31-8, pp 9–12; See review by Frank Whaling in Numen, Vol. 31, 1 (Jul., 1984), էջ 140–142
  16. ↑ A. Sharma (1999), The Puruṣārthas: An Axiological Exploration of Hinduism, The Journal of Religious Ethics, Vol. 27, No. 2 (Summer, 1999), էջ 223–256
  17. ↑ avin Flood (1996), The meaning and context of the Purusarthas, in Julius Lipner (Editor), The Fruits of Our Desiring, ISBN 978-1-896209-30-2, paragraph overlapping էջ 12–13
  18. ↑ 18,0 18,1 Karl H. Potter (2002), Presuppositions of India's Philosophies, Motilal Banarsidass, ISBN 978-81-208-0779-2, էջ 1–29
  19. ↑ 19,0 19,1 Daya Krishna, The myth of the purusarthas, in Theory of Value (Editor: Roy Perrett), Volume 5, Taylor & Francis, ISBN 0-8153-3612-8, էջ 11–24
  20. ↑ The Hindu Kama Shastra Society (1925), The Kama Sutra of Vatsyayana, University of Toronto Archives, pp. 8
  21. ↑ Gavin Flood (1996), The meaning and context of the Purusarthas, in Julius Lipner (Editor), The Fruits of Our Desiring, ISBN 978-1-896209-30-2, էջ 11–13
  22. ↑ 22,0 22,1 Kautilya Arthashastra at 1.7.3–7; For English translation - Rangarajan (1987), Penguin Classics, ISBN 978-0-14-044603-6
  23. ↑ 23,0 23,1 Ashok S. Chousalkar (2004), Methodology of Kautilya's Arthashastra, The Indian Journal of Political Science, Vol. 65, No. 1, էջ 55–76
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Gavin Flood (1996), The meaning and context of the Purusarthas, in Julius Lipner (Editor), The Fruits of Our Desiring, ISBN 978-1-896209-30-2, էջ 13–16
  25. ↑ Ludwik Sternbach (1974), Subhasitas, Gnomic and Didatic Literature, in A History of Indian Literature Volume IV, ISBN 3-447-01546-2, Otto Harrassowitz, Germany, էջ 1–76
  26. ↑ avin Flood (1996), The meaning and context of the Purusarthas, in Julius Lipner (Editor), The Fruits of Our Desiring, ISBN 978-1-896209-30-2, էջ 16–21
  27. ↑ Patrick Olivelle, Dharmasutras - The Law Codes of Ancient India, Oxford University Press, ISBN 0-19-283882-2, Note 24.23 at էջ 364
  28. ↑ Gautama Dharmashastra at 1.9.46–47, Patrick Olivelle, Dharmasutras - The Law Codes of Ancient India, Oxford University Press, ISBN 0-19-283882-2, paragraph overlapping 15 92–93
  29. ↑ Yajnavalkya Smrti at 1.115, Translation by Rai Vidyarnava (1918), The Sacred Books of Hindus Volume XXI, Verse CXV and commentary at pp 232
  30. ↑ Apastamba Dharmasutra 2.20.18–23; Patrick Olivelle, Dharmasutras - The Law Codes of Ancient India, Oxford University Press, ISBN 0-19-283882-2, Miscellaneous Rules 18–23 at 15 64
  31. ↑ 31,0 31,1 Gavin Flood (1996), The meaning and context of the Purusarthas, in Julius Lipner (Editor), The Fruits of Our Desiring, ISBN 978-1-896209-30-2, էջ 16–21
  32. ↑ P.V. Kane (1941), History of Dharmashastra, Volume 2, Part 1, Bhandarkar Oriental Research Institute, pp. 8–9
  33. ↑ R.C. Zachner (1962), pp 115–117
  34. ↑ Gavin Flood (1996), The meaning and context of the Purusarthas, in Julius Lipner (Editor), The Fruits of Our Desiring, ISBN 978-1-896209-30-2, էջ 19–20
  35. ↑ W. Halbfass (1994), Menschsein und Lebensziele: Beobachtungen zu den puruṣārthas, In Hermeneutics of Encounter: Essays in Honour of Gerhard Oberhammer on the Occasion of His 65th Birthday (Editors: D'Sa and Mesquita), Vienna, էջ 123–135
  36. ↑ Donald Davis Jr. (2004), Being Hindu or Being Human: A Reappraisal of the Puruṣārthas, International Journal of Hindu Studies, 8.1–3, էջ 1–27

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Արտհա&oldid=7747283» էջից