Ավիացիայի և տիեզերագնացության կենտրոնական տուն

Ռուսաստանի ԴՈՍԱԱՖ-ի ավիացիայի և տիեզերագնացության կենտրոնական տուն (ռուս.՝ Центральный Дом авиации и космонавтики ДОСААФ России (ЦДАиК)), ավիացիայի և տիեզերական թեմատիկայի թանգարան Մոսկվայում։ Հիմնադրվել է 1924 թվականին։ Այն զբաղեցնում է 20-րդ դարի սկզբին Պետրովսկու զբոսայգում «Ապոլլո» ռեստորանի համար կառուցված շենքը[1]։ Թանգարանի շենքը ունի մշակութային ժառանգության օբյեկտի կարգավիճակ[2]։ Թանգարանի ֆոնդերը ներառում են մոտ 34 հազար ցուցանմուշներ և 15 հազար միավոր հատուկ գրականություն և փաստաթղթեր, և ավելի քան 31 հազար լուսանկարչական նյութ՝ նվիրված ավիացիայի և տիեզերական թեմաներին։ Թանգարանի ցուցահանդեսը տեղակայված է 9 սրահներում, որտեղ ցուցադրված է ավելի քան հազար ցուցանմուշ[3]։

Ավիացիայի և տիեզերագնացության կենտրոնական տուն
Տեսակթանգարան և ավիացիոն թանգարան
Երկիր Ռուսաստան
ՏեղագրությունՄոսկվայի մարզ
ՀասցեՄոսկվա և Կրասնոարմեյսկայա փողոց
Հիմնադրվել է1924
Կայքaviacosmosdom.ru

Պատմություն խմբագրել

«Ապոլլո» ռեստորան խմբագրել

 
«Ապոլլո» ռեստորանի գովազդը

19-20-րդ դարերում Պետրովսկու զբոսայգում բացվել են բազմաթիվ քաղաքամերձ ռեստորաններ։ Դրանցից մեկը եղել է «Ապոլլո» ռեստորանը, որի շենքը կառուցվել է 20-րդ դարի սկզբին[1] էկլեկտիզմի ոճով։ Ռեստորանն ուներ սրածայր տանիք և երկու մավրիտանական փոքր աշտարակներ և մեծ այգի[4]։

«Ապոլլո» ռեստորանի բացումը տեղի է ունեցել 1911 թվականի հոկտեմբերի 7-ին (20)[5]։ Շենքը պատկանել է Վսեխսվյատսկի գյուղի նախկին «Գուրզուֆ» ռեստորանի սեփականատեր վաճառական Վ. Պ. Բորիսովին[6]։ Ռեստորանի տնօրենը Վ. Պ. Բորիսովի հետ միասին եղել է Մ. Պ. Ցարևը[5][6]։ Ռեստորանն ունեցել է բարեկարգ սրահ և բաց բեմ[7]։ Ի տարբերություն դիմացի «Էլդորադո» ռեստորանի, «Ապոլլո»-ում հիմնական շեշտը դրվել է ժամանցային ծրագրերի վրա։ Մասնավորապես այցելուներին առաջարկվել է «վիթխարի համերգ»։ Առաջին անգամ «Ապոլլո»-ում կազմակերպվել է տրանսֆերային ծառայություն, երբ հեռախոսով հնարավոր է եղել մեքենա պատվիրել Մոսկվայի ցանկացած կետ[8]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին ռեստորանում գործել է զինվորական հիվանդանոց[9]։ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո ռեստորանը փակվել է, և նրա տարածքը ամայացել է[1][10]։

Թանգարանի հիմնադրում խմբագրել

ԽՍՀՄ-ում ավիացիոն թանգարան ստեղծելու գաղափարն առաջացել է 1920-ականների սկզբին։ 1924 թվականի սկզբին ավիացիայի բնագավառի մի խումբ աշխատողներ Օսոավիախիմի աջակցությամբ Հյուսիսարևմտյան մարզում սկսել են կազմակերպել երկրում առաջին օդային թանգարանը Լենինգրադում[10]։ Այն հիմնադրվել է 1924 թվականի նոյեմբերի 6-ին[11] «ԽՍՀՄ ՕՆԲԸ-ի կենտրոնական ավիացիոն թանգարան»[4] անվանումով։ Թանգարանը եղել է փոքր, զբաղեցրել է երկու սենյակ և Վոլոդարսկի պողոտայի 49 տան նախասրահը (այժմ՝ Լիտեյնի պողոտա)։ Թանգարանն ունեցել է ընթերցասրահ և դասախոսությունների դահլիճ։ Նախատեսվել է, որ այն պետք է դառնա ոչ պաշտոնական աէրոակումբ և ավիատորների հանդիպման վայր, ինչպես նաև հարթակ՝ բնակչության շրջանում ավիացիոն գիտելիքների տարածման համար։ Այս գաղափարները լայն աջակցություն ստացան, բայց շուտով պարզ դարձավ, որ թանգարանին անհրաժեշտ է շատ ավելի մեծ տարածք։ Սակայն Լենինգրադում մեծ թանգարան կազմակերպելու համար անհրաժեշտ միջոցներ չեն եղել։ Այդ ավիացիոն թանգարանը շուտով վերակազմավորվել և տեղափոխվել է նախկին Սուվորովի թանգարանի տարածք՝ դառնալով Հյուսիսարևմտյան մարզի Օսոավիախիմի թանգարանը, որն ունեցել է տեղական նշանակություն[10]։

1925 թվականին Օսոավիախիմի Կենտրոնական խորհուրդը որոշում է ընդունել Մոսկվայում Համամիութենական նշանակության Կենտրոնական ավիաքիմիական թանգարան ստեղծելու մասին[10]։ Դրա ստեղծմանը մասնակցել են Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի նախագահ Ալեքսեյ Ռիկովը և Կարմիր բանակի ռազմաօդային ուժերի ղեկավար Պյոտր Բարանովը[4]։ Թանգարանը պետք է ստեղծվեր ամենակարճ ժամկետում, իսկ միջոցները սահմանափակ են եղել, ուստի թանգարանի նոր շենքի կառուցում նախատեսված չի եղել։ Թանգարանի համար հարմար մեծ տարածքի երկար փնտրտուքներից հետո ընտրությունը կանգ է առել նախկին Ապոլլո ռեստորանի շենքի վրա՝ մեկ մեծ սրահով և մի շարք կողային սենյակներով։ Այս ընտրությունը թելադրված է եղել նաև նրանով, որ Խոդինկայի դաշտում եղել է օդանավակայան, իսկ մոտակայքում՝ ռազմաօդային ուժերի ակադեմիա։ Ռեստորանի շենքն այն ժամանակ լուրջ վերանորոգման կարիք է ունեցել, սակայն այն իրականացվել է ընդամենը մի քանի ամսում։ Արդեն 1926 թվականի գարնանը այնտեղ սկսել են բերել ապագա ցուցանմուշներ[10]։

Թանգարանի կազմակերպմանը ակտիվ մասնակցություն են ունեցել ԿԱՀԻ-ն և ռազմաօդային ակադեմիան։ Թանգարանի աերոդինամիկ բաժնի համար ԿԱՀԻ-ում պատրաստել են փոքրիկ աէրոդինամիկ խողովակ, ցուցադրական մոդելներ և դիագրամներ։ Թանգարանի շարժիչային բաժինը կահավորվել է հիմնականում ԿԱՀԻ-ի շարժիչային բաժնի շնորհիվ։ Թանգարանի բոլոր բաժինների կազմակերպմանը մասնակցել են ռազմաօդային ուժերի ակադեմիայի ուսանողները։ Մի շարք հատուկ ներգրավված ավիացիոն մասնագետներ և արհեստավորներ զբաղվել են բաժինների հատակագծերի կազմմամբ, գիտական մշակումներով և ցուցանմուշների տեղադրմամբ[10]։

Նախապատերազմյան տարիներ խմբագրել

 
Լիլիենտալի սավառնակը Աէրոքիմ թանգարանում

1927 թվականի հունվարի 18-ին տեղի է ունեցել թանգարանի բացումը[4][12][13], որը կոչվել է «Մ. Վ. Ֆրունզեի անվան կենտրոնական Աէրոքիմ թանգարան»[10][14]։ Նրա առաջին այցելուները ԽՍՀՄ ավիացիայի և քիմիական արդյունաբերության աջակցության կամավորական ընկերության առաջին համամիութենական համագումարի պատվիրակներն են եղել[4]։

Սկզբում թանգարանում եղել են հետևյալ բաժինները՝ 1) հասարակական-պատմական 2) ավիացիոն պատմություն 3) օդանավերը, դրանց կառուցվածքը և սարքավորումները 4) օդանավերի շարժիչներ 5) օդային հաղորդակցություն 6) օդերևութաբանություն և օդային նավագնացություն 7) ավիասպորտ 8) կապակցված և ազատ օդապարիկ 9) կառավարվող օդագնացություն 10) աէրոդինամիկա։ Թանգարանի երեք սրահները զբաղեցրել է քիմիական բաժինը։ Բացումից կարճ ժամանակ անց լուծարվել է հասարակական բաժինը, որի որոշ ցուցանմուշներ տեղափոխվել են ընթերցասրահ, ինչպես նաև ինքնաթիռների սարքավորումների բաժին[10]։ Թանգարանում գործել է գիտատեխնիկական գրադարան, ֆոտոդարան, կինոդահլիճ, մոդելների և մակետների արհեստանոց[4] և Մ. Վ. Ֆրունզեի հիշատակին նվիրված ցուցահանդես։ Մինչև 1932 թվականը թանգարանը հրատարակել է «Օդագնացության խրոնիկա» ամսագիրը[15]։ Թանգարանի առաջին աշխատակիցների թվում է եղել Առաջին համաշխարհային պատերազմի մասնակից Ալեքսանդր Եգորովը[4]։

Թանգարանի ցուցադրությունն անընդհատ համալրվել է, որպեսզի ներկայացվեն ավիացիայի ոլորտում առաջադեմ ձեռքբերումները։ Ամեն տարի պատվիրվել են նորագույն ինքնաթիռների մոդելներ, գնել են նորագույն շարժիչների և տարբեր սարքավորումների նմուշներ[10]։ Թանգարանի ցուցափեղկերում ներկայացվել են ինքնաթիռների բազմաթիվ մոդելներ 1/10 մասշտաբով՝ պատմականից մինչև ժամանակակից[13]։ Մասնավորապես, եղել են բոլոր այն ինքնաթիռների մոդելները, որոնք եղել են Կարմիր բանակի սպառազինության մեջ քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ[10]։ Ավիացիայի բաժնում ցուցադրվել է գերմանական Ֆոկկեր C1 մարտական ինքնաթիռը, ինչպես նաև 1895 թվականին Օտտո Լիլիենտալի եզակի սավառնակը, որը բերվել է Գերմանիայից Նիկոլայ Ժուկովսկու նախաձեռնությամբ[4]։ Ներկայացված են Վուազենա ինքնաթիռը և «Սոպվիչ» տրիպլանը։ Օդանավերի որոշ շարժիչներ և թափքեր կիսով չափ կտրված են եղել, որպեսզի ցուցադրեն դրանց ներքին կառուցվածքը[13]։

Թանգարանում ցուցադրվել է քաղաքացիական օդանավակայանի 1/500 մասշտաբի մեծ մոդել, որը զբաղեցրել է մի ամբողջ սենյակ։ Օդանավակայանի դաշտից բացի, մոդելը ներառել է ինքնաթիռների համար նախատեսված հանգարներ, օդապարիկի համար պտտվող էլլինգ, արհեստանոցներ, հյուրանոցներ, բնակելի և սպասարկման տարածքներ։ Գետակի ափին գտնվել է էլեկտրակայանը։ Գետակը թափվել է ծով (ավազան), որտեղ լողացող հիդրոինքնաթիռների մոդելներ կային։ Մթնեցնելով սենյակը՝ հնարավոր է դարձել ցուցադրել օդանավակայանի գիշերային լուսավորությունը, վառվել են տների պատուհանների լույսերը, քամու ցուցիչը դանդաղ պտտվել է, փոքրիկ լուսարձակները լուսավորել են թռիչքուղին, ծովում թարթել է փարոսը[13]։

 
Ներքին հարդարանքը

Օդային նավագնացություն բաժնում ներկայացված են եղել ջերմային օդապարիկից մինչև ժամանակակից օդապարիկների մոդելներ, ինչպես նաև ZR-3, LZ 127, R101 օդապարիկների մոդելներ։ Երկրորդ հարկում ցուցադրվել են սավառնակներ։ Այնտեղ ներկայացված է եղել Ուզուն-Սիրտ-ի մոդելը, որտեղ գտնվել է Բարձրագույն օդագնացության դպրոցը[13]։

Թանգարանի քիմիական բաժինը կապված չի եղել ավիացիոն թեմաների հետ, այլ նվիրված է եղել քիմիայի ռազմական և գյուղատնտեսական նպատակներով կիրառություններին։ Ներկայացված են եղել քիմիական նյութերով շշեր, քիմիական զենքի նմուշներ և դրանից պաշտպանվելու միջոցներ[13]։

Թանգարանի սրահներում ցուցադրվել են ավիացիոն զենքերի, պարաշյուտների, նավիգացիոն գործիքների, դիտորդական օդապարիկների և պարանով կառավարվող օդապարիկների մոդելներ[4], դիագրամներ և աղյուսակներ[10]։ Պատերին փակցված են եղել ավիացիայի պատմությունը պատկերող լուսանկարներ, ինչպես նաև աշխարհի մեծ քարտեզ՝ օդային երթուղիների նշանակմամբ[13]։

1930-ականները նշանավորվել են խորհրդային ավիացիայի հաջողություններով, սահմանվել են բազմաթիվ համաշխարհային ավիացիոն ռեկորդներ։ Այդ ձեռքբերումներն արտացոլված են Աերոքիմի թանգարանի կրթական աշխատանքների ցուցադրություններում։ Պատրաստվել են նոր ինքնաթիռների մոդելներ, թարմացվել են ֆոտոցուցադրական նյութերը, վերանայվել են դասախոսական և էքսկուրսիոն աշխատանքների ձեռնարկները[16]։ 1940 թվականին թանգարանում բացվեց հայրենական ավիացիայի և օդագնացության պատմությանը վերաբերող հատված[17]։ 1940-ականների սկզբին թանգարանում մեծ ուշադրություն սկսեցին հատկացնել հակաօդային պաշտպանությանն ու քիմիական պաշտպանությանը։ Այն ստացել է նոր անվանում՝ «ԽՍՀՄ Օսոավիախիմի Մ. Վ. Ֆրունզեի անվան ավիացիայի, հակաօդային պաշտպանության և քիմիական պաշտպանության տուն»[18]։

Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ խմբագրել

Հայրենական մեծ պատերազմի սկսվելուց հետո թանգարանի քարոզչական և կրթական գործունեությունը արմատապես փոխվել է։ Պարբերաբար անցկացվել են հակաօդային պաշտպանության հարցերով պարապմունքներ[19]։ Բակում ցուցադրվել են ռազմական ավարներ՝ տարբեր տեսակի ինքնաթիռների խցիկներ, անհատական սարքավորումներ, զենքեր։ Այդ ավարների կիրառմամբ դասախոսություններ են անցկացվել ավիացիոն տեխնոլոգիաների վերաբերյալ, որոնց մասնակցել են նաև օդաչուներ և ինժեներներ[20]։

Պատերազմի տարիներին թանգարանի ջեռուցումը չի գործել։ Ցուցանմուշները հնացել են և 1943 թվականի հուլիսին որոշվել է տեղափոխվել մեկ այլ շինություն։ Թանգարանը փակվել է, ցուցանմուշները փաթեթավորվել են, բայց 1943 թվականի վերջին այդ որոշումը չեղարկվել է։ Շենքի և ցուցանմուշների վերանորոգումից հետո 1944 թվականի հուլիսի 19-ին թանգարանը վերաբացվել է։ Պահեստ են տեղափոխվել «Սոպվիչ» տրիպլանը, «Բուրեվեստնիկ» փոքրիկ ինքնաթիռը և մոտ 40 ինքնաթիռի շարժիչներ։ АИР-16 ինքնաթիռը հանձնվել է Միտիշչինսկի աէրոակումբին, ևս 41 ցուցանմուշներ պետք է դուրս գրվեին։ Թանգարանի բակում տեղակայվել են Пе-2 և Су-2 ռմբակոծիչներ, որոնք այնտեղ կանգնած են եղել մի քանի տարի[21]։

Հետպատերազմական տարիներ խմբագրել

Պատերազմի ավարտից հետո թանգարանի ցուցադրությունը համալրվել է Իվան Կոժեդուբի Լա-7 մարտական ինքնաթիռով և Յակ-3-ով, որը նվիրաբերել է կոլտնտեսական Ֆերապոնտ Գոլովատին օդաչու Բորիս Երյոմինին[22]։

1947 թվականին, կոսմոպոլիտիզմի դեմ պայքարի ֆոնին, «Լիտերատուրնայա գազետա»-ում հոդված է հրապարակվել «Կռապաշտները ավիացիայի տնից» վերնագրով[23]։ Դրա հեղինակները քննադատել են թանգարանին այն բանի համար, որ թանգարանը մեծ ուշադրություն է դարձնում օտարերկրյա ավիացիային․ «Ինչպե՞ս կարող է պատահել, որ խորհրդային թանգարանը նման ստորաքարշությամբ փառաբանում է արտասահմանյան ամեն ինչ և այդքան անտարբեր է մեր ազգային հպարտության և փառքի հանդեպ»։ Դրանից հետո Օսոավիախիմի ղեկավարությունը պահանջել է թանգարանից հեռացնել օտարերկրյա ցուցանմուշները։ Ցուցահանդեսից հանվել են Լիլիենտալի եզակի սավառնակը, Վուազենի բիպլանը, ինչպես նաև տասնյակ օտարերկրյա շարժիչներ և սարքավորումներ։ Փոխվել են սրահների ներքին հարդարանքն ու անվանումները, հանվել է «Արտասահմանյան ավիացիայի զարգացման պատմություն» թեման[21]։

1948 թվականին թանգարանը ստացել է նոր անվանում՝ «Մ. Վ. Ֆրունզեի անվան ավիացիայի և հակաօդային պաշտպանության կենտրոնական տուն»։ Այստեղ բացվել է նոր բաժին, որտեղ ցուցադրվել են տեղական հակաօդային պաշտպանության միջոցներն ու կազմակերպումը[24]։ Այստեղ գործել է դասախոսական բյուրո, ցուցադրական կինոդահլիճներ։ Թանգարանը հաճախակի կազմակերպել է նաև շրջիկ ցուցահանդեսներ։ Ցուցադրություններում ավելացվել են խորհրդային առաջին ռեակտիվ կործանիչները՝ ՄիԳ-15 և ՄիԳ-17[22]։

 
Թանգարանի սրահը առաջին հարկում

Ավիացիայի և տիեզերագնացության կենտրոնական տուն խմբագրել

1958 թվականին թանգարանը վերանվանվել է «Ավիացիայի և տիեզերագնացության կենտրոնական տուն», որտեղ բացվել է տիեզերական բաժին։ 1971 թվականից թանգարանում անցկացվել են Գագարինյան ընթերցումներ։ 1987 թվականին թանգարանը փակվել է հիմնանորոգման համար՝ շենքի խարխլման պատճառով։ Էքսպոզիցիան ապամոնտաժվել է, ցուցանմուշների մի մասն այդպես էլ չեն վերադարձվել, իսկ որոշները վնասվել են։ Թանգարանը կորցրել է գերմանական բազմաթիվ գրքեր, գորգեր և դաշնամուրներ։ Ֆինանսավորման բացակայության պատճառով վերանորոգումը հետաձգվել է։ Սակայն անհրաժեշտ միջոցները գտնվել են։ Թանգարանն անցել է Ռուսաստանի պաշտպանության մարզատեխնիկական կազմակերպության (ՌՊՄՏԿ) իրավասության ներքո, որը ԴՈՍԱԱՖ-ի իրավահաջորդն է եղել։ Տնօրեն է դարձել ավիացիայի գեներալ-մայոր, ռազմական օդաչու Պյոտր Վյալիկովը։ Թանգարանն անցել է ինքնաֆինանսավորման։ 1994 թվականի նոյեմբերին այցելուների համար բացվել է վերանորոգված թանգարանի առաջին սրահը։ Թանգարանին կից գործում են Ավիացիայի և տիեզերագնացության վետերանների ակումբը, «Ավիատրիսսա» ավիացիոն մասնագիտություն ունեցող կանանց ասոցիացիան։

Ղեկավարներ խմբագրել

  • Էրիկալով Վասիլի Իվանովիչ (1925-1938)[25],
  • Բլոխին Ալեքսանդր Դմիտրիևիչ (1938-1958)[25],
  • Անիսիմով Պետր Նիկոլաևիչ (1958-1963)[25],
  • Ռեյնո Լեոնիդ Դավիդովիչ (1963-1968)[25],
  • Բաշկիրով Վյաչեսլավ Ֆիլիպովիչ (1968-1991)[25],
  • Վյալիկով Պյոտր Ֆեդորովիչ (1991-2011)[25][26],
  • Կիչկո Վլադիմիր Գրիգորիևիչ (2011-2015)[27],
  • Իգոր Բորիսովիչ Իսակով[28] (2015-2020),
  • Յուլիա Ալեքսանդրովնա Սիգորսկայա[29] (2020 թվականից)։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. 1,0 1,1 1,2 Северный округ Москвы / Под ред. Е. Н. Мачульского. — М.: Энциклопедия российских деревень, 1995. — С. 116. — 383 с. — ISBN 5-80367-005-9
  2. Здание ресторана «Аполло» в Петровском парке, кон. XIX в. — нач. XX в. С 1925 года в здании располагается Центральный Дом (музей) авиации и космонавтики(չաշխատող հղում) // data.mos.ru
  3. «Центральный Дом авиации и космонавтики Российской оборонной спортивно-технической организации (ЦДА и К РОСТО)». Энциклопедия РВСН. Веб-сайт Министерства Обороны Российской Федерации. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 28-ին.
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,8 Фочкин О. В. Аполло нашей космонавтики // Вечерняя Москва : газета. — 2014.
  5. 5,0 5,1 Московский листок. № 229. 1911.
  6. 6,0 6,1 Вся Москва. 1914. С. 157
  7. Московский обзор варьете и цирков // «Варьете и цирк», № 1, 1912.
  8. Баринов И. История российского предпринимательства. — М.: ООО «ПРИНТЛЕТО», 2019. — 440 с. — ISBN 978-5-6043195-4-3
  9. Лечебные заведения и иные санитарные учреждения Российского общества Красного Креста и состоящих под его флагом прочих общественных организаций и частных лиц. 1915. С. 802
  10. 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 Фаусек И. Центральный аэрохиммузей им. М. В. Фрунзе // Советский музей : журнал. — 1932. — № 3. — С. 44—56.
  11. Центральный дом авиации и космонавтики // Военная энциклопедия в 8 томах. Т. 8: Таджикский — Яшин / Гл. ред. комиссии С. Б. Иванов. — М.: Воениздат, 2004. — 579 с. — ISBN 5-203-01875-8.
  12. [Центральный дом авиации и ПВО им. М. В. Фрунзе // Фусе — Цуруга. — М. : Советская энциклопедия, 1957. — С. 541. — (Большая советская энциклопедия : [в 51 т.] / гл. ред. Б. А. Введенский ; 1949—1958, т. 46).]
  13. 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 Николай Николаевич Шпанов На развалинах ресторана // Вечерняя Москва : газета. — 1927. — № 14 (925). — С. 2.
  14. Бочарова А. Л. Январь в военной истории. // Военно-исторический журнал. — 2017. — № 1. — С.96.
  15. Аэрохимический музей // Советская военная Энциклопедия. Том второй. Аэродромная служба — Варта. 1932
  16. 60 лет, 1984, էջ 8
  17. 60 лет, 1984, էջ 9
  18. 60 лет, 1984, էջ 10
  19. Краткий исторический очерк, 1994, էջ 11
  20. 60 лет, 1984, էջ 15
  21. 21,0 21,1 Соболев Д. А. Центральный дом авиации и космонавтики: непростая история старейшего авиационного музея России // Вопросы истории, естествознания и техники : журнал. — 2017. — Т. 38. — № 3. — С. 553—562.
  22. 22,0 22,1 60 лет, 1984, էջ 18
  23. А. Докучаев, В. Ходаков Идолопоклонники из Дома авиации // Литературная газета. — 1947. — № 42 (2357). — С. 3.
  24. Краткий исторический очерк, 1994, էջ 13
  25. 25,0 25,1 25,2 25,3 25,4 25,5 Хотягов О. А., Егерев А. А. Центральный дом авиации и космонавтики Российской оборонной спортивно-технической организации // Вестник архивиста : журнал. — 2007. — № 2. — С. 111—127.
  26. «С завидным постоянством пополняет свою коллекцию спортивных трофеев». Официальный сайт ДОСААФ России. 2015 թ․ հունիսի 30. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
  27. «Клуб Героев на встрече, посвящённой юбилею «20 лет Союза женщин лётных специальностей «Авиатриса»». Клуб Героев города Жуковского. 2012 թ․ մարտի 20. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
  28. «Игорь Исаков — Военный совет — Эхо Москвы, 13.04.2019». Эхо Москвы. 2019 թ․ ապրիլի 13. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
  29. «Начальник ЦДАиК Юлия Сигорская: мы задумались о новой экспозиции». Официальный сайт ДОСААФ России. 2021 թ․ մայիսի 21. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.

Գրականություն խմբագրել

  • Краткий путеводитель по Центральному аэрохиммузею Авиахима имени М. В. Фрунзе / Сост. Е. В. Бабушкин, Н. А. Вишневский, Т. Я. Заболоцкий, А. Л. Леймер, Н. В. Фаусек и Г. А. Шмелев; Под общ. ред. Е. П. Банчика. — М.: Авиахим, 1927.
  • Справочник-путеводитель по Центральному дому авиации и ПВХО имени М. В. Фрунзе / Сост. Н. Н. Семенкевич. — М.: Редиздат ЦC Союза Осоавиахим СССР, 1947. — 45 с.
  • Центральный Дом авиации и космонавтики имени М. В. Фрунзе. Справочник-путеводитель / Сост. Н. Н. Семенкевич; Науч. ред. В. Ф. Башкиров. — М.: Изд-во ДОСААФ, 1974. — 72 с.
  • 60 лет Центральному Дому авиации и космонавтики имени М.В.Фрунзе. — М.: Изд-во ДОСААФ, 1984. — 39 с.
  • Бруз В. С., Вяликов П. Ф., Перминов В. С. Центральный Дом авиации и космонавтики. Краткий исторический очерк. — М.: Изд-во МФПА, 1994. — 27 с.
  • Вяликов П. Ф. и др. Восемьдесят лет со дня создания Центрального Дома авиации и космонавтики РОСТО (ДОСААФ). — М.: Полигон-Пресс, 2004. — 143 с. — ISBN 5-94384-020-6