Քուրդիստանի հրեաներ
Քուրդիստանի հրեաներ (լախլուխներ, քուրդ կամ ասորի հրեաներ, ինքնանուն՝ Hōzāyē, նորարամեական լեզուներ՝ Hūdāyē; եբրայերեն՝ יהודי כורדיסטאן Yehudei Kurdistan, նաև՝ כורדים Kurdim; քրդ.՝ Kurdên cihû, Juhū), հրեաների էթնոլեզվաբանական խումբ, որոնց հիմնական խոսակցական լեզուները հրեա-արամեական լեզուներն էին։ Մինչև 1950-ական թվականների սկիզբը ապրել են հիմնականում Քրդստանում և հարևան շրջաններում (ժամանակակից Իրաքի, Իրանի և Թուրքիայի տարածք)։ Հետո գրեթե բոլորը տեղափոխվեցին Իսրայել։
| Hōzāyē | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ընդհանուր քանակ | ||||||||||||
|
ավելի քան 100 000 մարդ | ||||||||||||
| Բնակեցում | ||||||||||||
| ||||||||||||
| Լեզու(ներ) | ||||||||||||
| եբրայա-արամեական լեզուներ, քրդերեն, եբրայերեն, արաբերեն, վրացերեն, ռուսերեն | ||||||||||||
| Հավատք(ներ) | ||||||||||||
| Հուդայականություն |
Քուրդ հրեաները հաճախ իրենց անվանում են նաև anšei targum «Թարգումի ժողովուրդ»[5]։ Լայնորեն օգտագործված «լախլուխ» անվան ծագումն անհասկանալի է, լեգենդներից մեկի համաձայն, այն ի սկզբանե դրսից Քուրդիստան հրեաներին տրված արհամարհական անուն էր (եբրայերեն «լիխլուխ» բառը նշանակում է «կեղտ»), այնուամենայնիվ, այս վարկածը իրականում չունի հաստատում, բացի հնչյունական համահունչությունից։ Իրականում լախլուխներ մականունն ստացել են Իրանից Վրաստան և Ադրբեջան տեղափոխվելուց հետո՝ լախ և լոխ վերջավորությունների հաճախակի օգտագործման պատճառով, համապատասխանաբար, իգական և արական սեռերի բառերում։ Տեղացիները, ովքեր չեն հասկանում արամեերենը, զրույցի ընթացքում հաճախ լսում էին լախ-լոխ և արամեերեն խոսող մարդկանց անվանում էին« լախլուխներ»։ Մեկ այլ վարկած, լախլուխ բառը (արամերեն հետ ու առաջ բառից) կապված է Քուրդիստանի հրեաների զբաղմունքներից մեկի՝ կորոբեյնիզմի հետ[6]։
Էթնոնիմ խմբագրել
Լահլուխներն ապրում էին Իրաքյան Քուրդիստանում (ավելի քան 20 հազար՝ Զահու, Աքրա, Էրբիլ (3,2 հազար), Քիրքուք (4 հազար), Սուլեյմանիա (2,3 հազար), Հանաքին (2,8 հազար)), իրանական Քուրդիստանում (մոտ 12 հազար, Սենենդեջ, Սեքեզ, Քերենդ), թուրքական Քուրդիստանի հարևան շրջաններում (11 համայնք) և Սիրիայում (հիմնականում էլ-Կամիշլի քաղաքի շրջանում)։ Լախլուխների շարքին են դասվում նաև Քրդստանից դուրս ապրող իրանական Ադրբեջանի հրեաները (Ուրմիո լճի շրջանը և դրանից հյուսիս ընկած տարածքը), որոնք խոսում են արամեերեն լեզուներով։ Միևնույն ժամանակ, Մոսուլի (Իրաք, Քուրդիստան) հրեաները, որոնք հայտնի են miṣlawim անունով (10,3 հազար), ինչպես նաև Ուրֆայի շրջանը (Թուրքիա), այսպես կոչված, urfali-ն, որը մոտ է Քուրդիստանի այլ շրջանների հրեաներին կյանքի ձևով, որոշ հետազոտողներ չեն դասում լախլուխների շարքին, քանի որ նրանք հիմնականում օգտագործում էին արաբերեն լեզուն առօրյա կյանքում։ Իրանական Ադրբեջանի Միանդոաբ քաղաքի լախլուխները, ըստ երևույթին, 19-րդ դարի սկզբին անցել են ադրբեջանական լեզվի տեղական (միանդոաբի) հրեական բարբառին։
Իսրայել վերաբնակվելու պահին միայն մոտ քսան հազար լախլուխներ մնացին նորարամեական լեզուների կրողներ։ Մյուսներն անցել են արաբերեն կամ քրդերեն։
Պաղեստինում (հիմնականում Քֆաթում) լախլուխները սկսեցին բնակություն հաստատել դեռևս 16-րդ դարում։ 20-րդ դարի սկզբին Երուսաղեմում (ներկայիս Մահանե-Յեհուդա շուկայի տարածքում) հաստատվել է լախլուխների համայնքն իր ժողովարանով (կառուցվել է 1908 թվականին)։ Նրանք հիմնականում զբաղվում էին ֆիզիկական աշխատանքով. և այժմ դրանք քիչ չեն Երուսաղեմի տեղափոխողների շրջանում։ 1916 թվականին Պաղեստինում նրանց թիվը կազմում էր 8560 մարդ։ 1920-1926 թվականներին Պաղեստին է տեղափոխվել 1,9 հազար լախլուխ։ 1935 թվականին երկիր է ժամանել 2,5 հազար լախլուխ։ 1950-1951 թվականներին Իրաքյան Քուրդիստանի գրեթե բոլոր հրեաները հայրենադարձվեցին «Էզրա և Նեհեմիա» գործողության ընթացքում (բնակություն հաստատեցին հիմնականում Երուսաղեմում և նրա շրջանում)։
Նույն տարիներին Իրանի 15 համայնքներում ապրող 12 հազար լախլուխներից (առավել խոշորները Սենենդեջ քաղաքներում, 4 հազար մարդ և Սեկքեզ քաղաքներում, 1,3 հազար մարդ) 8 հազարը մեկնել են Իսրայել։ 1979 թվականին Իրանում շահի ռեժիմի անկումից հետո այնտեղ մնացած լախլուխների մեծ մասը տեղափոխվեց Իսրայել։
Որոշ քանակությամբ լախլուխներ 20-րդ դարի սկզբին տեղափոխվել են Անդրկովկաս, հիմնականում՝ Բաքու և Թբիլիսի։ Թբիլիսիում լախլուխներն աշխատում էին որպես շինարարներ և վարորդներ, աղոթում էին վրացական սինագոգում[7]։ Մի մասը մեկնել է 1930-ական թվականների կեսերին, երբ խորհրդային կառավարությունը օտարերկրյա անձնագրեր ունեցող բնակիչներից պահանջել է կամ ընդունել խորհրդային քաղաքացիություն, կամ հեռանալ երկրից։ 1951 թվականին Թբիլիսիում մնացած լախլուխները, ի թիվս «Իրանի նախկին հպատակների», արտաքսվեցին Սիբիր և Արևելյան Ղազախստան։ 1956 թվականից ի վեր աքսորվածներից մի քանիսը վերադարձել են Վրաստան։ 1980-ական թվականների կեսերին Թբիլիսիում և Ալմաթիում կար մոտ 2 հազար լախլուխ։ Մեծ մասը, ապա մեկնել է Իսրայել։ 2010 թվականի դրությամբ լախլուխների շուրջ 200 ընտանիք շարունակում է ապրել Թբիլիսիում և Ալմաթիում։
Փոքրաթիվ լախլուխներ այսօր ապրում են նաև Թուրքիայում և Սիրիայում։ Իսրայելում այժմ կա մոտ 100 հազար լախլուխ
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ «Jew, Hulaula of Iran Ethnic People Profile». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 3-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
- ↑ «Jew, Syrian of Syria Ethnic People Profile». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
- ↑ «Baghdad Jews Have Become a Fearful Few - NYTimes.com». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
- ↑ «The Jews of Iraq». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 29-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
- ↑ «Кто такие лахлухи?». 12.04.2001. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 3-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 15-ին.
- ↑ КУРДИСТА́НСКИЕ ЕВРЕ́И / М. А. Членов // Крещение Господне — Ласточковые. — М. : Большая российская энциклопедия, 2010. — С. 399. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 16). — ISBN 978-5-85270-347-7.
- ↑ «Лев Минц. Кто такие лахлухи?». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ ապրիլի 7-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
Գրականություն խմբագրել
- Крупник И. И., Куповецкий М. С. Лахлухи — курдистанские евреи в Закавказье // Советская этнография. — 1988. — № 2.
- Членов М. А. Курдистанские евреи // Большая российская энциклопедия. Том. 15. М.: Изд-во «БРЭ», 2010.
- Курдские евреи՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
- Asenath, Barzani, «Asenath’s Petition», First published in Hebrew by Jacob Mann, ed. // Texts and Studies in Jewish History and Literature, vol.1, Hebrew Union College Press, Cincinnati, 1931. Translation by Peter Cole.
- Berkovic, S. Straight Talk: My Dilemma as an Orthodox Jewish Woman. Ktav Publishing House, 1999. ISBN 0-88125-661-7.
- Hasan-Rokem, G., Hess, T. and Kaufman, S. Defiant Muse: Hebrew Feminist Poems from Antiquity: A Bilingual Anthology. Publisher: Feminist Press, 1999, ISBN 1-55861-223-8. (см. стр. 65, 16th century/Kurdistan and Asenath’s Petition)
- Mahir Ünsal Eriş, Kürt Yahudileri — Din, Dil, Tarih. Kalan Publishing, Ankara, 2006(թուրքերեն)
- Sabar, Yona. The Folk Literature of the Kurdistani Jews. New Haven: Yale University Press, 1982.
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- «Rabbi Asenath Barzani in Jewish Storytelling Newsletter, Vol.15, No.3, Summer 2000» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ օգոստոսի 23-ին.
- «Kurdish Jewry» (եբրայերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 15-ին. (יהדות כורדיסתאן) An Israeli site on Kurdish Jewry.
- «The Jews of Kurdistan». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ նոյեմբերի 15-ին. Yale Israel Journal, No. 6 (Spr. 2005).
- «Hadassah Magazine, Nov. 2003». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 28-ին.
- «Towards a Sephardic Jewish Renaissance».
{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)(չաշխատող հղում) - «Judaism in Encycopaedia Kurdistanica». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ փետրվարի 15-ին.
- «Schwartz, Howard. The Day the Rabbi Disappeared. Jewish Holiday Tales of Magic. Illustrated by Monique Passicot. Viking, 2000. ISBN 0-670-88733-1. 80 pp».
{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link) - «Kurdish Jews; who are they?» (շվեդերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 18-ին.
- Происхождение евреев выяснили ученые
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Քուրդիստանի հրեաներ» հոդվածին։ |