Սամսարա

Սամսարա կամ Սանսարա (սանսկրիտ՝ संसार, saṃsāra, թափառում, դեգերում, աշխարհ), աշխարհներում ծննդի և մահվան շրջապտույտ (ցիկլիկ փոփոխություն)[1][2], որը սահմանափակված է կարմայով, Հնդկաստանի փիլիսոփայության հիմնական հասկացություններից մեկը[2][3]․ «սամսարայի օվկիանոսում» խեղդվող հոգին ձգտում է ազատագրման (մոկշա) և իր նախկին գործողությունների արդյունքներից մաքրման (կարմա), որոնք հանդիսանում են «սամսարայի շղթայի» մի մասը։ Սամսարան երբեմն հիշատակվում է այնպիսի հասկացությունների և արտահայտությունների հետ, ինչպիսիք են վերամարմնավորում (Ռեինկարնացիա), վերաբնակեցում, կարմայի ցիկլ, «աննպատակ թափառման և աշխարհիկ գոյության ցիկլ»[2][4]։

Ազատագրում Սամսարայից կամ Մոկշայից, համարվում է Հինդուիզմի գերագույն հոգևոր նպատակը

Սամսարայի հայեցակարգն իր արմատները ստանում է վեդայական գրականությունից, սակայն տեսությունն այնտեղ նկարագրված չէ։ Այն ավելի զարգացած ձևով, բայց առանց գործնական մանրամասների, ներկայացված է վաղ շրջանի Ուպանիշադներում[5][6]։ Սամսարա ուսմունքի ամբողջական բացատրությունը գտնվել է այնպիսի շրամանական կրոններում, ինչպիսիք են Բուդդայականությունը և Ջաինիզմը, ինչպես նաև հնդկական փիլիսոփայության մ․թ․ա․ 1-ին հազարամյակի կեսերի տարբեր դպրոցներում[6][7]։ Սամսարայի ուսմունքը կապված է կարմայի ուսմունքի հետ[8][9]։ Սամսարայից ազատագրումը կոչվում է մոկշա, նիրվանա, մուկտի կամ կաիվալյա[10][11]։

Ստուգաբանություն և տերմինաբանությունԽմբագրել

Սամսարա եզրույթը նշանակում է «թափառել, դեգերել»[2][12], ունի նաև «աշխարհ» նշանակությունը, որում լրացուցիչ իմաստ է արտահայտում, այն է՝ «ցիկլիկ փոփոխություն»[1]: Սամսարան բոլոր հնդկական կրոններում հիմնարար հասկացություն, կապված է կարմայի տեսության հետ և նշանակում է հավատ այն բանի նկատմամբ, որ բոլոր կենդանի արարածները ցիկլիկ կերպով անցնում են ծնունդներով և վերածնունդներով: Եզրույթը կապված է այնպիսի արտահայտությունների հետ, ինչպիսիք են՝ «հաջորդական գոյության ցիկլ», «վերաբնակեցում», «կարմայական ցիկլ», «կյանքի անիվ», «կյանքի, մատերիայի, գոյության ցիկլիկություն»[2][2][13]: Բազմաթիվ տեքստերում Սամսարան ընթերցվում է Սանսարա[14]:

Ըստ Մուանիե-Ուիլիամսի՝ Սամսարայի հիմքում Սամսրի (սանսկրիտ՝ संसृ) եզրույթն է, որը նշանակում է «պտտվել, անցնել վիճակների հաջորդականությամբ, ընդառաջ գնալ կամ ստանալ, շղթայով շարժվել»[15]: Այս արմատից հայեցակարգային ձևը հնագույն տեքստերում հանդիպում է որպես Սամսարանա, որը նշանակում է «պտտվել կենդանի էակների և աշխարհի վիճակների, ծնունդների, վերածնունդների միջով», առանց խոչընդոտի[15]: Եզրույթը կրճատվել և դարձել է Սամսարա, վերաբերում է նույն եզրույթին՝ կյանքի շղթա, որտեղ մեկը կրկնում է նախկին վիճակները՝ մի մարմնից դեպի մյուսը, անընդհատ փոփոխության աշխարհային կյանքը, այն է՝ վերածնունդ, աճ, քայքայում, մահ[16]: Եզրույթն այնուհետև հակադրվում է մոկշայի եզրույթին, որը հայտնի է նաև որպես մուկտի, նիրվանա կամ կաիվալյա՝ ազատագրում այդ աննպատակ թափառման ցիկլից[15][17]:

Սամսարան մշակվել է Վեդաների շրջանում, կարելի է հանդիպել օրինակ Ռիգվեդայի 10.14 բաժնում[18][19]: Գաղափարն ամբողջապես զարգացվել է վաղ շրջանի Ուպանիշադներում[20][21]: Ըստ Դեմիեն Քյոունի՝ «շրջափուլային ծննդի և մահվան» գաղափարն ի հյատ է եկել մ.թ.ա 800-ական թվականներին[22]:

Սահմանում և հիմնավորումԽմբագրել

Եզրույթը բառացիորեն նշանակում է «միջով դեգերել, հոսել»՝ «աննպատակ և անուղի դեգերում» նշանակությամբ[23]: Սամսարան սերտորեն ասոցացվում է այն հավատի հետ, որ անձը շարունակում է ծնվել և վերածնվել տարբեր ոլորտներում և ձևերով[24]:

Վաղ շրջանի վեդաները պարունակում էին կյանքի հասկացությունը, որին հաջորդում էր կյանքը մահից հետո դրախտում կամ դժոխքում՝ կախված առաքինությունից և արատներից[25]: Այնուամենայնիվ, հնագույն վեդաներում այս գաղափարը համարվում էր շատ պարզ, քանի որ մարդիկ չեն ապրում հավասարապես բարոյական կամ անբարոյական կյանք: Ընդհանուր առմամբ առաքինի կյանքերի մեջ որոշներն ավելի առաքինի են, իսկ չարը ևս ունի աստիճաններ, և Յամա աստծու համար շատ բարդ կլինի դատել՝ ելնելով առաքինության և արատների տարբեր աստիճաններից[26][27][28]: Մահից հետո կյանքի գաղափարը ներկայացվում էր ըստ արժանիքների դրախտում կամ դժոխքում հայտնվելով, և երբ դա ավարտվում էր, գալիս էր վերածնունդը[26][29]: Այս գաղափարը առկա է հնագույն և միջնադարյան տեքստերում (օրինակ՝ Մահաբհարաթա 6:31) որպես կյանքի, մահվան, վերածննդի, հաջորդ մահվան շրջափուլ[13][26]:

Սամսարան հինդուիզմումԽմբագրել

 
Մեդիտացիա

Հինդուիզմում սամսարան հոգու ճանապարհորդությունն է[30]: Մարմինը մեռնում է, իսկ հոգին՝ հավիտենական իրականությունը, որն անխորտակելի է ու երանելի, ոչ[30]: Ամեն ինչ և գոյությունը կապված են, շրջափուլային և կազմված երկու մասնիկից՝ հոգի և մարմին կամ մատերիա: Հավերժական հոգին երբեք չի վերամարմնավորվում, չի փոխվում և ըստ հինդուիստական հավատքի՝ չի կարող փոխվել: Ի հակադրություն, մարմինն ու անհատականությունը կարող են փոխվել, անընդհատ փոխվել, ծնվել և մեռնել: Ներկայիս կարման ազդում է կյանքի ապագա վիճակների, ձևերի և ոլորտների վրա[31][32]: Կյանքի՝ հինդուիստական ընկալումներից ելնելով՝ լավ մտադրությունները և արարքներն առաջնորդում են լավ ապագայի, վատերը՝ վատ ապագայի[33]:

Դհարմային համահունչ առաքինի կյանքը, գործողությունները նպաստում են ավելի լավ ապագայի՝ այս կյանքում կամ հաջորդ[34]: Հոգևոր փնտրտուքների նպատակը բհակտիի (նվիրում), կարմայի (աշխատանք), ջնանայի (գիտելիք) կամ ռաջայի (մեդիտացիա) միջոցով ինքնաազատումն է սամսարայից[34][35]:

Ուպանիշադները՝ որպես հինդուիստական ավանդույթների մի մաս, գլխավորապես կենտրոնացել են սամսարայից ինքնազատման վրա[36][37][38]:Բհագավադ-Գիտան քննարկում է ազատման տարբեր ուղիներ[30]: Ըստ Ուպանիշադների՝ մարդկային ջանքերի նպատակն է ինքնակատարելագործման և ինքնաուսուցման ճանապարհորդությամբ վերջ դնել սամսարային[39]: Իսկ հոգու նպատակն է գտնել իրական եսը, ճանաչել ինքն իրեն, ինչը տանում է երանելի ազատության վիճակի՝ մոկշայի[40]:

Տարբերությունները հինդուիստական ավանդույթներումԽմբագրել

Բոլոր հինդուիստական ավանդույթները և փիլիսոփայությունը պարունակում են սամսարայի հայեցակարգը, սակայն մանրամասները և սամսարայից ազատագրման վիճակի նկարագրությունը տարբեր են[41]: Սամսարան դիտվում է որպես մշտապես փոփոխվող իրականությամբ ժամանակային աշխարհում վերածնունդի շրջափուլ կամ Մայա (պատրանք), Բրահմանը սահմանվում է որպես այն իրականությունը, որը երբեք չի փոխվում՝ Սատ (հավերժական ճշմարտություն, իրականություն), իսկ Մոկշան՝ որպես Բրահմանի իրականացում և ազատում Սամսարայից[42][43][44]:

Դուալիստական աստվածավախ ավանդույթները հաստատում են, որ անհատ մարդու հոգին և Բրահմանը (Վիշնու, Կրիշնա) երկու տարբեր իրականություններ են. նվիրումը Վիշնուին նշանակում է ազատում սամսարայից, այդ Վիշնուի շնորհն է, որն առաջնորդում է դեպի մոկշա, և հոգևոր ազատումը հասանելի է միայն մահից հետո[45]: Ոչ դուալիստաան ավանդույթներով հաստատվում է, որ անհատ մարդու հոգին և Բրահմանը նույնական են. միայն տգիտությունը, իմպուլսիվությունը և իներտությունն են հանգեցնում սամսարայի միջով տառապանքին. մեդիտացիան և ինքնաճանաչումը բերում են ազատագրման՝ մոկշայի, իսկ հոգևոր ազատումը հասանելի է այս կյանքում[46][47]:

Սամսարան ջայնիզմումԽմբագրել

 
Սամսարայի խորհրդանշական պատկերումը Ջաինիզմի Շրի Մահավեերջի տաճարում

Ջաինիզմում սամսարան և կարման տեսական հիմքերի կենտրոնում են դեռևս ամենավաղ շրջաններից[48][49]: Ջաինիզմում սամսարան շարունակական վերածնունդներով և գոյության տարբեր տառապալի ձևերով կյանքն է խորհրդանշում[49][50][51]:

Սամսարայի հայեցակարգային շրջանակը ջաինիզմում տարբերվում է հնդկական այլ կրոններից: Օրինակ՝ ջաինական ավանդույթներում հոգին, ինչպես և հինդուիստական ավանդույթներում, ընդունվում է որպես ճշմարտություն, իսկ բուդդայական ավանդույթներում այդպես չէ: Այնուամենայնիվ, սամսարան կամ վերածնունդների շրջափուլը ջաինիզմում ունի հստակ սկիզբ և ավարտ[52]:

Հոգիներն իրենց ճանապարհը սկսում են արմատական վիճակում, գոյատևում են գիտակցության շարունական վիճակում, որը կայուն կերպով զարգանում է սամսարայի միջոցով[53]: Ըստ ջաինական տեսության՝ որոշ հոգիներ զարգանում են ավելի բարձր վիճակի, մյուսները՝ հետընթացք են ապրում՝ շարժում, որը մղվում է կարմայով[54]: Բացի այդ ըստ ջաինական ավանդույթների՝ գոյություն ունի հոգիների դաս (աբհավյա), որը երբեք չի կարող հասնել մոկշայի[49][52]: Այդ դաս հոգին մուտք է գործում դիտավորյալ կամ կանամտածված չա արարքից հետո[55]:

Ըստ ջաինական ավանդույթների՝ հոգին անցնում է մարմինների 5 տիպերով՝ երկրային մարմին, ջրային մարմին, կրակային մարմին, օդային մարմին և բանջարեղենային կյանք[56]: Երկրի վրա գոյություն ունեցող ամենը, բոլոր կենդանի էակները ծնվում են կամ մեռնում, նրանց հոգիները մշտապես փոխում են մարմինները[57]:

Ջաինիզմում ազատագրված հոգին այն հոգին է, որը վեր է հայտնվել սամսարայից, գագաթնակետին է, ամենաիմաստունն է, այնտեղ է հավերժ և անվանվում է Սիդդհա[58]: Ջաինական որոշ ուղղություններ համարում են, որ միայն տղամարդիկ կարող են հասնել ազատագրման, իսկ կանայք դրանից առաջ պետք է վերամարմնավորվեն տղամարդու մարմնում[59][60]: Այնուամենայնիվ, որոշ ուղղություններ գտնում են, որ կինը ևս կարող է հասնել սամսարայից ազատագրման[60][61]:

Ջաինիզմում անգամ ամենափոքր էակին վնասելն ազդում է կարմայի վրա՝ լինի դա բույս, թե սերմ[62][63][64]. դա բացասական ազդեցություն է ունենում հոգու սամսարայի վրա[65]:

Սամսարան բուդդայականությունումԽմբագրել

 
Տիբեթական ավանդական թանկա, որը պատկերում է բհավաչակրան բուդդայական տիեզերաբանության 6 ոլորտները[66]

Բուդդայականության մեջ սամսարան «առանց սկիզբ և ավարտ, տառապանքով բեռնված կյանքի, մահվան և վերածնունդի շրջափուլն է»[67]: Անվանվելով նաև գոյության անիվ (բհավաչակրա)՝ այն հաճախ բուդդայական տեքստերում նշվում է պունարբհավա (վերածնունդ, վերադարձ) եզրույթով. այս շրջափուլից ազատումը՝ նիրվանան, բուդդայականության հիմքը և ամենակարևոր նպատակն է[67][68][69]:

Բուդդայականության մեջ սամսարան համարվում է ոչ մշտական, ինչպես հնդկական այլ կրոններում: Բոլոր բուդդայական ավանդույթների կողմից ընդունված Չորս ազնվագույն ճշմարտությունների նպատակն է վերջ տալ սամսարայի հետ կապված վերադարձների և դրա հետ կապված տառապանքների շրջափուլին[70][71][72]:

Ինչպես ջաինիզմում, բուդդայականության մեջ նույնպես ձևավորվել է սամսարայի սեփական տեսություն, որը զարգացել է ժամանակի ընթացքում[73][74]: Վաղ շրջանի ավանդույթներում սամսարայի տիեզերաբանությունը բաղկացած էր 5 ոլորտներից, որոնցով պտտովւմ է գոյության անիվը[67]: Դա ներառում էր դժոխք (նիրայա), քաղցած ուրվականներ (պրետա), կենդանիներ (տիրյակ), մարդիկ (մանուշյա) և աստվածներ[75][76]: Հետագայում ավելացավ 6-րդ ոլորտը՝ դեմի-աստվածներ (ասուրա)[77]:

Սամսարայի համատեքստում համարվում է, որ այս 6 ոլորտները միմյանց հետ փոխկապակցված են, և յուրաքանչյուրն անցնում է կյանքը կյանքի հետևից: Բուդդայականության մեջ նիրվանան բնութագրվում է որպես ազատում վերածնունդից և սամսարայի տառապանքին միակ հակադրություն[78][79]: Այնուամենայնիվ, բուդդայական տեքստերում նկարագրվում է վերածնունդի ավելի բազմակողմանի տեսություն՝ ամատա՝ վիճակ, որը հոմանիշ է նիրվանային[78][80]:

Սամսարան սիկհիզմումԽմբագրել

Սիկհիզմում նույնպես ներառվում է սամսարայի, որը հաճախ տեքստերում անվանվում է սանսարա, կարմայի և ժամանակի ու գոյության շրջափուլային բնույթի գաղափարները[81][82]: Քանի որ սիկհիզմը ստեղծվել է 15-րդ դարում, հիմնադիր Գուրու Նանակն ունեցել է ընտրություն հնագույն հնդկական կրոնների և 7-րդ դարի իսլամի գծային հայեցակարգի միջև՝ ընտրությունը կատարելով հոգուտ ժամանակի շրջափուլային հայեցակարգի[82][83]: Այնուամենայնիվ, սիկհիզմի սանսարայի և հինդուիստական բազմաթիվ ավանդույթների սամսարայի միջև կան կարևոր տարբերություններ[84]: Գլխավոր տարբերությունն այն է, որ սիկհիզմում կա հավատ աստվածային փրկության նկատմամբ[85]:

Սիկհիզմը, ինչպես նաև երեք հնագույն հնդկական ավանդույթները, հավատում է, որ մարմինն անցողիկ է, գոյություն ունի վերածննդի շրջափուլ, որի յուրաքանչյուր շրջափուլ ուղեկցվում է տառապանքով[86]: Սիկհիզմում, ի տարբերություն ջաինիզմի, չկա հավատ, որ խստակյաց, ճգնավորի կյանքը ազատման ճանապարհն է[87][88]: Ընդհակառակը, այն փայփայում է սոցիալական ընդգրկվածությունը և նվիրվածությունը միակ Աստծուն՝ դա դիտելով որպես սանսարայից ազատման ճանապարհ[89]:

ԾանոթագրություններԽմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 Klaus Klostermaier 2010, էջ 604.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Mark Juergensmeyer & Wade Clark Roof 2011, էջ 271-272.
  3. ↑ Rita M. Gross (1993). Buddhism After Patriarchy: A Feminist History, Analysis, and Reconstruction of Buddhism. State University of New York Press. p. 148. ISBN 978-1-4384-0513-1.
  4. ↑ Shirley Firth (1997). Dying, Death and Bereavement in a British Hindu Community. Peeters Publishers. pp. 106, 29–43. ISBN 978-90-6831-976-7.
  5. ↑ A.M. Boyer (1901), Etude sur l'origine de la doctrine du samsara, Journal Asiatique, Volume 9, Issue 18, էջ 451-453, 459-468
  6. ↑ 6,0 6,1 Stephen J. Laumakis 2008, էջ 90-99.
  7. ↑ Yuvraj Krishan (1997). The Doctrine of Karma: Its Origin and Development in Brāhmaṇical, Buddhist, and Jaina Traditions. Bharatiya Vidya Bhavan. pp. 17–27. ISBN 978-81-208-1233-8.
  8. ↑ Obeyesekere 2005, էջ 1-2, 108, 126-128.
  9. ↑ Mark Juergensmeyer & Wade Clark Roof 2011, էջ 272-273.
  10. ↑ Michael Myers 2013, էջ 36.
  11. ↑ Harold Coward 2008, էջ 103.
  12. ↑ Lochtefeld 2002, էջ 589.
  13. ↑ 13,0 13,1 Yuvraj Krishan (1988), Is Karma Evolutionary?, Journal of Indian Council of Philosophical Research, Volume 6, էջ 24-26
  14. ↑ Jeaneane D. Fowler 1997, էջ 10.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Monier Monier-Williams (1923). A Sanskrit-English Dictionary. Oxford University Press. էջ 1040–1041.
  16. ↑ Wendy Doniger (1980). Karma and Rebirth in Classical Indian Traditions. University of California Press. pp. 268–269. ISBN 978-0-520-03923-0.
  17. ↑ Shirley Firth (1997). Dying, Death and Bereavement in a British Hindu Community. Peeters Publishers. էջ 106, 29–43. ISBN 978-90-6831-976-7.
  18. ↑ Louis de La Vallée-Poussin (1917). The way to Nirvana: six lectures on ancient Buddhism as a discipline of salvation. Cambridge University Press. էջ 24–29.
  19. ↑ Yuvraj Krishan (1997). The Doctrine of Karma: Its Origin and Development in Brāhmaṇical, Buddhist, and Jaina Traditions. Bharatiya Vidya Bhavan. էջ 11–15. ISBN 978-81-208-1233-8.
  20. ↑ Stephen J. Laumakis 2008, էջ 90.
  21. ↑ Dalal 2010, էջ 344, 356-357.
  22. ↑ Damien Keown 2004, էջ 248.
  23. ↑ Stephen J. Laumakis 2008, էջ 97.
  24. ↑ Goa, David J.; Coward, Harold G. (2014-08-21). "Hinduism". The Canadian Encyclopedia. Archived from the original on 2014-02-27. Retrieved 2015-07-31.
  25. ↑ James Hastings; John Alexander Selbie; Louis Herbert Gray (1922). Encyclopædia of Religion and Ethics. T. & T. Clark. էջ 616–618.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Jessica Frazier & Gavin Flood 2011, էջ 84-86.
  27. ↑ Anita Raina Thapan (2006). The Penguin Swami Chinmyananda Reader. Penguin Books. էջ 84–90. ISBN 978-0-14-400062-3.
  28. ↑ Kusum P. Merh (1996). Yama, the Glorious Lord of the Other World. Penguin. pp. 213–215. ISBN 978-81-246-0066-5.
  29. ↑ Patrul Rinpoche; Dalai Lama (1998). The Words of My Perfect Teacher: A Complete Translation of a Classic Introduction to Tibetan Buddhism. Rowman Altamira. էջ 95–96. ISBN 978-0-7619-9027-7.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Mark Juergensmeyer & Wade Clark Roof 2011, էջ 272.
  31. ↑ Mukul Goel (2008). Devotional Hinduism: Creating Impressions for God. Universe. էջ 6. ISBN 978-0-595-50524-1.
  32. ↑ Christopher Chapple (1986), Karma and creativity, State University of New York Press, ISBN 0-88706-251-2, էջ 60-64
  33. ↑ Jeaneane D. Fowler 1997, էջ 11.
  34. ↑ 34,0 34,1 Flood, Gavin (2009-08-24). "Hindu concepts". BBC Online. BBC. Archived from the original on 2014-04-11. Retrieved 2015-07-31.
  35. ↑ George D. Chryssides; Benjamin E. Zeller (2014). The Bloomsbury Companion to New Religious Movements. Bloomsbury Academic. էջ 333. ISBN 978-1-4411-9829-7.
  36. ↑ Jeaneane D. Fowler 1997, էջ 111-112.
  37. ↑ Yong Choon Kim; David H. Freeman (1981). Oriental Thought: An Introduction to the Philosophical and Religious Thought of Asia. Rowman & Littlefield. էջ 15–17. ISBN 978-0-8226-0365-8.
  38. ↑ Jack Sikora (2002). Religions of India: A User Friendly and Brief Introduction to Hinduism, Buddhism, Sikhism, and the Jains. iUniverse. էջ 17–19. ISBN 978-1-4697-1731-9.
  39. ↑ Harold Coward 2008, էջ 129.
  40. ↑ Harold Coward 2008, էջ 129, նաև էջ 130-155.
  41. ↑ Jeaneane D. Fowler (1997). Hinduism: Beliefs and Practices. Sussex Academic Press. pp. 10–12, 132–137. ISBN 978-1-898723-60-8.
  42. ↑ Moksha, Georgetown University
  43. ↑ H Chaudhuri (1954), The Concept of Brahman in Hindu Philosophy, Philosophy East and West, 4(1), էջ 47-66
  44. ↑ M. Hiriyanna (1995). The Essentials of Indian Philosophy. Motilal Banarsidass. pp. 24–25, 160–166. ISBN 978-81-208-1330-4.
  45. ↑ Jeaneane D. Fowler (2002). Perspectives of Reality: An Introduction to the Philosophy of Hinduism. Sussex Academic Press. pp. 340–347, 373–375. ISBN 978-1-898723-93-6.
  46. ↑ Loy, David (1982). "Enlightenment in Buddhism and Advaita Vedanta: Are Nirvana and Moksha the Same?". International Philosophical Quarterly. 22 (1): 65–74. doi:10.5840/ipq19822217.
  47. ↑ Jeaneane D. Fowler (2002). Perspectives of Reality: An Introduction to the Philosophy of Hinduism. Sussex Academic Press. pp. 238–240, 243–245, 249–250, 261–263, 279–284. ISBN 978-1-898723-93-6.
  48. ↑ Padmanabh Jaini 1980, էջ 217-236.
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 Paul Dundas (2003). The Jains. Routledge. pp. 14–16, 102–105. ISBN 978-0415266055.
  50. ↑ Padmanabh Jaini 1980, էջ 226-228.
  51. ↑ Tara Sethia (2004). Ahimsā, Anekānta, and Jainism. Motilal Banarsidass. էջ 30–31. ISBN 978-81-208-2036-4.
  52. ↑ 52,0 52,1 Padmanabh Jaini 1980, էջ 226.
  53. ↑ Padmanabh Jaini 1980, p. 227.
  54. ↑ Padmanabh Jaini 1980, էջ 227-228.
  55. ↑ Padmanabh Jaini 1980, էջ 225.
  56. ↑ Padmanabh Jaini 1980, էջ 223-224.
  57. ↑ Padmanabh Jaini 1980, էջ 224-225.
  58. ↑ Padmanabh Jaini 1980, էջ 222-223.
  59. ↑ Jeffery D Long (2013). Jainism: An Introduction. I.B.Tauris. էջ 36–37. ISBN 978-0-85773-656-7.
  60. ↑ 60,0 60,1 Graham Harvey (2016). Religions in Focus: New Approaches to Tradition and Contemporary Practices. Routledge. էջ 182–183. ISBN 978-1-134-93690-8.
  61. ↑ Paul Dundas (2003). The Jains. Routledge. էջ 55–59. ISBN 978-0415266055.
  62. ↑ Rod Preece (1999), Animals and Nature: Cultural Myths, Cultural Realities, ISBN 978-0-7748-0725-8, University of British Columbia Press, էջ 212-217
  63. ↑ Christopher Chapple (1990), Ecological Nonviolence and the Hindu Tradition, in Perspectives on Nonviolence, Springer, ISBN 978-1-4612-4458-5, էջ 168-177
  64. ↑ L Alsdorf (1962), Beiträge zur Geschichte von Vegetarismus und Rinderverehrung in Indien, Akademie der Wissenschaften und der Literatur, F. Steiner Wiesbaden, էջ 592-593
  65. ↑ Lambert Schmithausen (1991), Buddhism and Nature, Studia Philologica Buddhica, The International Institute for Buddhist Studies, Tokyo Japan, էջ 6-7
  66. ↑ Patrul Rinpoche, Dalai Lama (1998)։ The Words of My Perfect Teacher: A Complete Translation of a Classic Introduction to Tibetan Buddhism։ Rowman Altamira։ էջեր 61–99։ ISBN 978-0-7619-9027-7 
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 Jeff Wilson (2010). Saṃsāra and Rebirth, in Buddhism. Oxford University Press. doi:10.1093/obo/9780195393521-0141. ISBN 9780195393521.
  68. ↑ Edward Conze (2013). Buddhist Thought in India: Three Phases of Buddhist Philosophy. Routledge. p. 71. ISBN 978-1-134-54231-4., Quote: "Nirvana is the raison d’être of Buddhism, and its ultimate justification."
  69. ↑ Gethin 1998, էջ 119.
  70. ↑ Paul Williams, Anthony Tribe & Alexander Wynne 2012, էջ 30–42.
  71. ↑ Robert Buswell Jr. & Donald Lopez Jr. 2013, էջ 304-305.
  72. ↑ Peter Harvey (2015). Steven M. Emmanuel, ed. A Companion to Buddhist Philosophy. John Wiley & Sons. էջ 26–44. ISBN 978-1-119-14466-3.
  73. ↑ evin Trainor (2004). Buddhism: The Illustrated Guide. Oxford University Press. pp. 62–63. ISBN 978-0-19-517398-7.
  74. ↑ Dalai Lama 1992, pp. xi-xii, 5-16.
  75. ↑ Kevin Trainor (2004). Buddhism: The Illustrated Guide. Oxford University Press. էջ 62–63. ISBN 978-0-19-517398-7.
  76. ↑ Robert DeCaroli (2004). Haunting the Buddha: Indian Popular Religions and the Formation of Buddhism. Oxford University Press. էջ 94–103. ISBN 978-0-19-803765-1.
  77. ↑ Akira Sadakata (1997). Buddhist Cosmology: Philosophy and Origins. Kōsei Publishing 佼成出版社, Tokyo. էջ 68–70. ISBN 978-4-333-01682-2.
  78. ↑ 78,0 78,1 Steven Collins (2010). Nirvana: Concept, Imagery, Narrative. Cambridge University Press. p. 38. ISBN 978-0-521-88198-2.
  79. ↑ Carl B. Becker (1993). Breaking the Circle: Death and the Afterlife in Buddhism. Southern Illinois University Press. pp. viii, 57–59. ISBN 978-0-8093-1932-9.
  80. ↑ Frank J. Hoffman (2002). Rationality and Mind in Early Buddhism. Motilal Banarsidass. pp. 103–106. ISBN 978-81-208-1927-6.
  81. ↑ Arvind-Pal Singh Mandair (2013). Sikhism: A Guide for the Perplexed. Bloomsbury Academic. էջ 145–146, 181, 220. ISBN 978-1-4411-5366-1.
  82. ↑ 82,0 82,1 W.O. Cole; Piara Singh Sambhi (2016). Sikhism and Christianity: A Comparative Study. Springer. էջ 13–14. ISBN 978-1-349-23049-5.
  83. ↑ Arvind-Pal Singh Mandair (2013). Sikhism: A Guide for the Perplexed. Bloomsbury Academic. p. 176. ISBN 978-1-4411-5366-1.
  84. ↑ Arvind-Pal Singh Mandair (2013). Sikhism: A Guide for the Perplexed. Bloomsbury Academic. pp. 145–146, 181, 220. ISBN 978-1-4411-5366-1.
  85. ↑ H. S. Singha (2000). The Encyclopedia of Sikhism. Hemkunt Press. pp. 68, 80. ISBN 978-81-7010-301-1.
  86. ↑ Pashaura Singh; Louis E. Fenech (2014). The Oxford Handbook of Sikh Studies. Oxford University Press. pp. 231, 607. ISBN 978-0-19-100411-7.
  87. ↑ James Thrower (1999). Religion: The Classical Theories. Georgetown University Press. p. 40. ISBN 978-0-87840-751-4.
  88. ↑ J. S. Grewal (2006). Religious Movements and Institutions in Medieval India. Oxford University Press. pp. 394–395. ISBN 978-0-19-567703-4.
  89. ↑ Pashaura Singh; Louis E. Fenech (2014). The Oxford Handbook of Sikh Studies. Oxford University Press. pp. 230–231. ISBN 978-0-19-100411-7.

ԳրականությունԽմբագրել

Արտաքին հղումներԽմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սամսարա&oldid=7375734» էջից