Պալյանիցա (հաց)
Պալյանիցա (ուկրաիներեն՝ паляни́ця), ուկրաինական հացատեսակ, որը թխվում է ցորենի սպիտակ ալյուրից, կլոր է, որպես կանոն՝ վերնամասում ունի կեղևային կիսաշրջանաձև յուրօրինակ երեսակալ՝ «հովար», որն առաջանում է թխելուց առաջ արված կտրվածքի շնորհիվ։
Անվանումը տարբեր կերպ է ստուգաբանվում. ըստ վարկածներից մեկի՝ դա կապված է ցցի (ուկրաիներեն՝ паля) հետ, որով թոնրից հանել են նոր-նոր թխված հացը։ Մեկ այլ վարկածի համաձայն՝ հացատեսակի անվանումն առնչվում է ուկրաիներեն пали́ти բառին, որը նշանակում է այրել, կիզել[1] (թխվելիս հացը բարձրացել է, և նրա կեղևը որոշ չափով այրվել է)։ Ուսումնասիրությունները վկայում են, որ 19-րդ դարում ռուսներն էլ են այդպիսի անվանումներ կիրառել[2]։ Հայտնի ուկրաինասեր գիտնական Ագաթանգեղոս Կրիմսկին էլ գտնում է, որ պալյանիցան առաջացել է հունարեն Πελανος բառից[3]։
Պալյանիցան համարվել է տոնական ուտեստ (առօրյա օգտագործման հացը սովորաբար թխվել է գարու, աշորայի ալյուրից)։ Ոչ բերքառատ տարիներին պալյանիցան թխել են սպիտակ ալյուրին գարու ալյուր կամ թեփ խառնելով։ Փայտե թիով ջեռոց դնելուց առաջ խմորագնդին ալյուր են ցանել կամ շոգեխաշած կաղամբի թեր դրել ու կտրվածք արել, որի շնորհիվ խմորը թխվելու ընթացքում ավելի է բարձրացել։
Խորհրդային տարիներին հացի գործարանները զանգվածաբար պալյանիցա են արտադրել՝ ըստ ստանդարտացված երկու բաղադրատոմսերի[4]՝ «ուկրաինական պալյանիցա»՝ 0,75—1 կիլոգրամ քաշով[5], և «կիրովոգրադյան պալյանիցա»՝ 1,6 կգ քաշով։ Ընդ որում՝ կիրովոգրադյանը զանազանվում էր նաև խոշոր ծակոտիներով և շերտավոր փափկամիջուկով։
Խորհրդապաշտական իմաստներ խմբագրել
Ինչպես հայտնի է, քրիստոնյաների համար ընդհանրապես հացը, նույն կերպ էլ՝ պալյանիցան, իբրև Տիրոջ մարմին, խորհրդանշում է երջանկություն, բարեկեցություն, հյուրընկալություն, ապահովություն։ Պալյանիցան իր ձևի պատճառով կարող է նաև իբրև արևի խորհրդանիշ մեկնաբանվել[6]։
Ժողովրդական հավատալիքի համաձայն՝ ուրիշի կծած պալյանիցան եթե ուտեք, կխլեք նրա երջանկությունը։ Չի կարելի նաև կիսատ ուտել վերցրած կտորը։ Իսկ եթե ուտեք ուրիշի թիկունքում, կխժռեք նրա ուժն ու զորությունը[6]։
Այլ կիրառություններ խմբագրել
Ուկրաինացիները «պալյանիցա» բառն օգտագործում են որպես շիբոլոթ՝ այլազգիներին հեշտությամբ բացահայտելու նպատակով։ Ռուսախոսներն այդ բառն արտասանելիս ի և ց հնչյուններն արտաբերում են ուկրաինացիներից տարբերվող ձևով[7]։ Բառի այդ յուրահատկությունը վերջիններս կիրառում են նաև իրենց երկրում 2022 թվականի փետրվարի 24-ին սկսված ռուսական ռազմական գործողության ժամանակ այլազգիներին բացահայտելու նպատակով[8]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Етимологічний словник української мови. Том 4: Н–П. 2003.
- ↑ Киевская старина (1899). 1899.
- ↑ Киевская старина (1899). 1899.
- ↑ ГОСТ 27842-88. Хлеб из пшеничной муки. Технические условия. До 1988 года действовали отдельные стандарты — ГОСТ 12793-77 Хлеб. Паляница украинская и ГОСТ 12793-67 Хлеб. Паляницы.
- ↑ «ГОСТ 27842-88 Хлеб из пшеничной муки. Технические условия (с Изменениями N 1, 2) от 29 сентября 1988 - docs.cntd.ru». docs.cntd.ru. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 1-ին.
- ↑ 6,0 6,1 Коцур, В.П.; Потапенко, О.І.; Куйбіда, B.В. (2015). Енциклопедичний словник символів культури України (Ukrainian). ISBN 9789662464481.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ «Shibboleth». BLOG|ON|LINGUISTICS (անգլերեն). 2013 թ․ հոկտեմբերի 9. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 1-ին.
- ↑ «Скажи паляниця: чому саме це слово вибрали для ідентифікації російських військових». Апостроф (ուկրաիներեն). Վերցված է 2022 թ․ մարտի 1-ին.
Գրականություն խմբագրել
- Потапенко О. І. Словник символів // Потапенко О. І., Дмитренко М. К., Потапенко Г. І. та ін. — 1997.(ուկր.)
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- Словник української мовиԱրխիվացված 2016-11-01 Wayback Machine(ուկր.)
- Паляниця
- Кожуховська Л. Паляниця // Енциклопедичний словник символів культури України / За заг. ред. В. П. Коцура, О. І. Потапенка, В. В. Куйбіди. — 5-е вид. — Корсунь-Шевченківський: ФОП Гавришенко В. М., 2015. — С. 595. — ISBN 978-966-2464-48-1.
- Паляниця|сторінки=1279
- Дикарев М. Малорусское слово «паляныця» и греческое «πελανος» // Киевская старина. — 1899. — Т. 67. Октябрь. — № 10. — Отд. 1. — С. 31-49.
- Паляныци; Палянычки из овечьяго сыру // Обычаи, поверья, кухня и напитки малороссиян. / Маркевич Н. — К., 1860. — С. 158.
- Паляницы // Пища и питье крестьян-малороссов, с некоторыми относящимися сюда обычаями, поверьями и приметами / В. Щ. [Варвара Щелоковська] / Этнографическое обозрение, № 1-2, Кн. XL-XLI / Янчук Н. А. (ред.). — Москва: Т-во Скороп. А. А. Левинсон, 1899. — С. 277. — 430 с.