Պալայերեն
Պալայերեն, Փոքր Ասիայի Պալա երկրի բնակիչների լեզուն։ Պատկանում է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի խեթալու վիական խմբին։ Մեռած լեզու է։ Ավանդվել է Բողազքյոյի մոտ խեթ․ մայրաքաղաք Խատտուսայի փլատակներից հայտնաբերված արխիվում։ Պալայերեն տեքստերը (սեպագիր, 14—13 դարերի մ․ թ․ ա․), որոնք խեթ․ ծիսական տեքստերի մաս են կազմում, նվիրված են պալայական ա ստվածներին։
 | |
|---|---|
| Տեսակ | լեզու, հին լեզու և մեռած լեզու |
| Ենթադաս | Անատոլիական լեզուներ[1] |
| Շրջաններ | Պալա |
| Լեզվակիրների թիվը | 0 |
| Դասակարգում | հնդեվրոպական անատոլիական պալայական |
| Գրերի համակարգ | սեպագիր |
| IETF | plq |
| ISO 639-3 | plq |
Անվանման մասին խմբագրել
Պալայացիների և պալայերենի նքնանվանումն անհայտ է։ Խեթերեն տեքստորում նշվում է palaumnili (պալայերեն) ածականը, որը ձևավորվել է Palā (պալա) տեղանունից։ Ենթադրվում է, որ այն տեղակայված է եղել Անատոլիայի հյուսիս-արևմուտքում՝ Գալիս և Սանգարիուս գետերի միջև։ Պալա տեղանունը պահպանվել է Փափլոգոնիա աշխարհագրական անվանման մեջ։
Դասակարգում խմբագրել
Պալայերենի քերականությունը նման է խեթերենին։ Գոյություն ունի տարբերակ, որ այդ լեզուները պատկանում էին անատոլիական լեզուների ենթախմբին, սակայն այս փաստի համար հուսալի հիմքեր չկան։
Գրություն խմբագրել
Պալայերենը գրվոմ էի նույն սեպագրով, ինչ խեթերենը՝ օգտագործելով WA նշանի լիգատուրը բաղաձայնների հետ f պարունակող վանկերի փոխանցման համար։ Բացի այդ, ի տարբերություն խեթերենին՝ պալայերենում չէին օգտագործվում շումերոգրամներ։
Լեզվական բնութագիր խմբագրել
Հնչյունաբանություն խմբագրել
Կապված պալայերենի խեղճության, վերծանման դժվարության հետ՝ պալայերենի համար վերականգնվում է գրեթե նույն հնչյունաբանությունը, ինչ խեթերենի։
Ձայնավորներ խմբագրել
Պալայերենում կա 4 ձայնավոր, որոնցից բոլորը կարող են լինել ինչպես կարճ, այնպես էլ երկար։ Ձայնավորների երկարությունը փոխանցվում էր սեպագիր նշանի կրկնապատկմամբ։ Իսկ այն, թե հանդիսանում էին արդյոք [e] և [eː] տառերը ֆոնեմներ, դեռևս քննարկման առարկա է[2][3]։
| շարք | Առաջնային | Միջին | Հետին |
|---|---|---|---|
| Վերին | i iː | u uː | |
| Միջին | e eː | ||
| Ցածր | a aː |
Բաղաձայններ խմբագրել
Պալայերենի բաղաձայնները աղյուսակի տեսքով։
| Արտասանության ձև ↓ | Շրթային | Շրթա-ատամնային | Ատամնային | Ալվեոլային | Քիմքային | Հետլեզվային | Կոկորդային |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Պատռվող | p b | t, d | k, g, kʷ | ||||
| Քթային | m | n | |||||
| Դողացող | r | ||||||
| Աֆրիկատներ | t͡s | ||||||
| Շփվող | f | s | ʒ | x, xʷ | ħ ʔ | ||
| Մոտավորական | w | j | |||||
| Կողմնային | l |
Գիտնականների շրջանում չկան փաստեր, թե հենց հակադրությունն է բաղաձայնին կրկնակի գրության ենթարկել՝ հնչեղությունն ու խլությունը թե ուժեղությունն ու թուլությունը։
Մորֆոլոգիա խմբագրել
Անուն խմբագրել
Գոյականներ, ունի երկու թիվ, երկու դեմք, 6 հոլովներ (ուղղական, սեռական, տրական, հայցական, բացառական, ներգոյական)։ Կան գոյականի մի քանի հոլովումներ՝ հիմնված -a-, -i-, -u- և բաղաձայների վրա։
Դերանուններ խմբագրել
Վերաբերական-հարցական kui (ո՞վ, ի՞նչ) դերանունները հանդիսանում են այդ խմբի դերանունների հիմքը։ Ցուցական դերանունների համար տարբերում են երկու տարբերակ՝ kā- «այդ» и anni- «այդ»։ Անձնական դերանունները վատ են պահպանվել . հայտնի է առաջին դեմքի եզակի թվի սեռական և հայցական հոլովների էնկլիթետիկ ձևը՝ tī (տի), որ նշանակում է ես և tū (տու), որ նշանակում է ինձ։
Բայ խմբագրել
Բայը փոխվել է երկու թվով, երեք դեմքով, երկու խոնարհումով, երկու ժամանակով (ներկա և անցյալ)։ Բայական վերջավորություները նման են այլ անատոլիական լեզուների համապատասխան վերջավորությունների, սակայն որոշ փաստեր ստիպում են ենթադրել, որ կա տարբերություն խեթերենից և լուվիերենից։
Ուսումնասիրման պատմություն խմբագրել
1919 թվականին պալայերենը անհատականացվեց Ֆորրերի կողմից որպես բոգզյոյան արխիվի 8 լեզուներից մեկը և շուտով առանձնացվեց որպես անհատական լեզու՝ նման խեթերենին։ 1944 թվականին Օթենը դրա հիման վրա գիտական բազա հիմնեց։ Պալայերենի մասին կարևոր փաստերը հայտնաբերվել են Կամենհուբերի և Կարուբոյի կեղմից։ Ժամանակի ընթացքում պալայերենի մասին հրապարակումները ավելի քչացան։
Արտաքին հղումներ խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Archaeology and Language: The Puzzle of Indo-European Origins — Pimlico, 1998. — P. 54. — ISBN 0-7126-6612-5
- ↑ Melchert H. C. Palaic // The Ancient Languages of Asia Minor. — Cambridge; New York: Cambridge University Press, 2008. — P. 42. — ISBN 978-0-511-39353-2, ISBN 978-0-521-68496-5
- ↑ Касьян А. С., Шацков А. В. Палайский язык // Языки мира: Реликтовые индоевропейские языки Передней и Центральной Азии. — М.: Academia, 2013. — С. 99. — (Языки мира). — ISBN ISBN 978-5-87444-370-2
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։ 
|