Սոսի
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Սոսի (այլ կիրառումներ)
| Սոսի, տնջրի | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Հսկա ծառի արտաքին տեսքը | ||||||||||||
| Գիտական դասակարգում | ||||||||||||
|
||||||||||||
| Լատիներեն անվանում | ||||||||||||
| Platanus
L., 1753
|
||||||||||||
| Տիպիկ ներկայացուցիչներ | ||||||||||||
Platanus orientalis L., 1753 — Տնջրի,Սոսի արևելյան | ||||||||||||
|
Սոսի, տնջրի, չինար (լատին․՝ Plátanus)[1], սոսազգիների ընտանիքի տերևաթափ ծառերի ցեղ։ Հայտնի է մոտ 10 տեսակ։
Անվանում խմբագրել
Սոսի ծառը հայ ժողովրդի մոտ հայտնի է նաև Տնջրի անունով։ Ի դեպ, թե մեկը, թե մյուսը ժամանակի ընթացքում դարձել են անձնանուններ։ Առաջինը՝ արական, Սոս ձևով, երկրորդը՝ իգական, հայտնի է նաև պարսկերեն Չինար ձևով։
Կենսաբանական նկարագիր խմբագրել
Սոսին գեղեցիկ ու հզոր ծառ է, որի բարձրությունը կարող է հասնել մինչև 50 մ, իսկ տրամագիծը՝ 1,5-2(3) մ։ Ցողունը կանաչամոխրագույն է, հիմնականում՝ կեղևազուրկ։ Տերևները հերթադիր են, թաթաձև, բլթակավոր, երկար կոթուններով։ Ծաղիկները մանր են, անշուք, միասեռ, երկար ոտիկով գլխիկներում, որոնք տեղադրված են մեկ տարեկան ճյուղերին։ Ստորին, գրեթե նստադիր գլխիկները կազմված են արական, իսկ վերինները՝ իգական ծաղիկներից։ Պտուղը կլոր, փշապատ բազմընկուզիկ է։ Ջերմախոնավալուսասեր ծառատեսակ է, երկարակյաց։ Ապրում է մինչև 3000 տարի։
Սոսիի դասը (Platanus L.) սոսազգիների (Platanaceae Lindl.) միակ ներկայացուցիչն է, որը հանդիսանում է ընտանիքի տիպիկ ներկայացուցիչը։ Platanus L. դասը պատկանում է Magnoliophyta (Angiospermae) բաժնին, Magnoliopsida (Dicotyledones) դասին, Hamamelidae Takht. ենթադասին, Hamamelidales Takht. կարգին, Platanaceae Lindl. ընտանիքին։
Տեսակներ խմբագրել
- Platanus mexicana Moric. — Սոսի մեքսիկական
- Platanus occidentalis L. — Սոսի արևմտյան
- Platanus orientalis L. — Սոսի արևելյան
- Platanus racemosa Nutt. — Սոսի չինական
- Platanus wrightii S.Watson — Սոսի Ռայթի
Հիբրիդներ խմբագրել
- Platanus × acerifolia (Aiton) Willd. — Սոսի հիբրիդային [= Platanus occidentalis × Platanus orientalis]
Տարածում խմբագրել
Հայտնի է մոտ 10 տեսակ, որոնք տարածված են հյուսիսային կիսագնդում, Հյուսիսային Ամերիկայում, Միջին Արևելքում և Ասիայում, ինչպես նաև հարավարևմտյան և Կենտրոնական Եվրոպայում։ Տարածված է նաև Հայաստանի Հանրապետության տարածքում։
Սոսի ծառը Հայաստանում խմբագրել
Հայաստանում հանդիպում է 2 տեսակ՝ Տնջրի կամ Սոսի արևելյան (P. orientalis) և Սոսի թխկիատերև (P. acerifolia)։ Առաջինը բնական պայմաններում հանդիպում է Սյունիքի մարզում՝ Ծավ գետի հովտում, նրա վտակ Շիկահողի համանուն արգելոցի տարածքում (զբաղեցնում է 60 հա տարածություն)։ Թխկիատերև սոսին ներմուծված է, աճում է ամենուրեք (մինչև 1300 մ բարձրություններում)։
Պատմական ակնարկ խմբագրել
Արևելյան սոսին Հայաստանում անհիշելի ժամանակներից համարվել է սրբազան ծառ։ Օգտագործվել է նաև քրիստոնեական եկեղեցիների, վանքերի, ջրաղացների բակերը կանաչապատելու համար։
Սոսյաց անտառի նվիրյալ դյուցազունն էր համարվում հայերի նահապետներից մեկը՝ Արամը։ Արա Գեղեցիկի թոռ Անուշավանը կրում էր Սոսանվեր մակդիրը։
Հայաստանի հնադարյան մայրաքաղաք Արմավիրում գտնվող Անահիտ աստվածուհու մեհյանը շրջապատված էր Սոսյաց հռչակավոր անտառով։ Ներկայում բնական պայմաններում հանդիպում է միայն Ծավ գետի (Սյունիքի մարզ) կիրճում (զբաղեցնում է 60 հա տարածություն), Շիկահողի պետական արգելոցի տարածքում։
Կիրառություն խմբագրել
Սոսին կիրառվում է քաղաքների կանաչապատման համար, հարմարվել է քաղաքի օդի աղտոտվածությանը (գազ, ծուխ, փոշի, մուր) և հողի մեխանիկական տրորմանը։
Սոսին մշակույթում խմբագրել
- Սոսի ծառը Քաշմիրի խորհրդանիշն է,
- Դեռ հին ժամանակներից սոսին երկրպագվում էին տարբեր ժողովրդներ,
- Իսպանիայում սիրահարները ծառի տերևը բաժանում էին երկու մասի և պահում որպես հանդիպման երաշխիք,
- Աստվածաշնչում շքեղ ծառը համարվում է Աստծո ծառ,
- Հին Եգիպտոսում այն համարում են Նուտ երկնային աստվածուհու մարմնացում։
Պատկերասրահ խմբագրել
-
Սոսու ծառուղին Լվովում, Ուկրաինա -
920 թվականին տնկված Սարիգյուղի սոսին, Հայաստան
.jpg)
-
Սոսիի ծաղիկները և երիտասարդ տերևները -
դեռ չհասած պտուղները -
հասած պտուղները և տերևները -
Ընկուզիկ
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ «Современный толковый словарь русского языка Т. Ф. Ефремовой» Чинара(չաշխատող հղում): ж. р. 1) Дерево семейства платановых; платан восточный. 2) Древесина такого дерева.
Գրականություն խմբագրել
- Գրքեր
- Naumann, Helmut (2007). «Die Platane von Gortyna». In Kämmerer., Thomas Richard (ed.). Studien zu Ritual und Sozialgeschichte im Alten [Orient / Studies on Ritual and Society in the Ancient Near East. Tartuer Symposien 1998–2004]. Berlin, de Gruyter,. էջեր 207–226.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link) - Sunset Western Garden Book. 1995. էջեր 606–607.
- Թերթեր
- Feng, Y.; Oh, S.H.; Manos, P. S. (2005). «Phylogeny and Historical Biogeography of the Genus Platanus as Inferred From Nuclear and Chloroplast DNA». Systematic Botany. 30 (4): 786–799. doi:10.1600/036364405775097851.
- Nixon, K. C.; Poole, J. M. (2003). «Revision of the Mexican and Guatemalan species of Platanus (Platanaceae)». Lundellia. 6: 103–137.
- Կայքեր
- «Sycamore», Merriam-Webster Online Dictionary, Վերցված է 2009-08-04-ին
- «Pathology note 7» (PDF). The Research Agency of the Forestry Commission. 2008. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 2-ին.
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- Botany of Plane trees
- Flora of North America: Platanus
- A collection of images Արխիվացված 2009-05-07 Wayback Machine, including detailed photographs of fruit and flowers, from GERM.
- A short informal account Արխիվացված 2005-01-23 Wayback Machine concentrating on the North American species
- A developmental and evolutionary analysis of embryology in Platanus (platanaceae), abasal eudicot Արխիվացված 2008-05-12 Wayback Machine, abstract of article by Sandra K. Floyd et al. in American Journal of Botany, 1999;86։1523–1537.
- Photos, measurements, and location details of large plane trees worldwide
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։ 
|
 | Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սոսի» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սոսի» հոդվածին։ |