Յայլի

Յայլի
Անվանվել է	Յայլի, Յալլի, Զոփի
Ժանր	պարերգ
Տակտի չափ	2/4
Ծագել է	Հայաստան

Յայլի (Յալլի, Զոփի), հայկական ժողովրդական խմբապար, շուրջպար։

Ընդհանուր նկարագիր խմբագրել

Պարեղանակի չափը՝ 2/4։ Պարում են տղամարդիկ։ Տարածված է Հայաստանի Նոյեմբերյանի, Իջևանի շրջաններում, Զանգեզուրում և Արցախում։ Այս պարին բնորոշ են ոտքով շեշտակի հարվածները գետնին։ Յայլի պարն ունի երկու տարբերակ։

Առաջին տարբերակը պարում են ձեռքերը բռնած, դեպի աջ շարժմամբ, արագ տեմպով։
Երկրորդ տարբերակում ընտրում են պարագլուխ («մայր»), բոլոր պարողները վերցնում են մեկական ճիպոտ և իրար ետևից շարված, առանց ձեռքերը բռնելու պարում՝ կրկնելով պարագլխի այլևայլ շարժումները, եթե մեկը սխալվեց կամ ուշացավ, մնացած պարողները, շարժումը կատարելուց հետո, նրան «ծեծում են» ձեռքի ճիպոտներով։

Պարը կապված է հնագույն պաշտամունքային արարողությունների հետ։ Պարի և պարեղանակի տեմպը գործողության համաձայն արագանում կամ դանդաղում է։

Կատարում խմբագրել

Ռուս ազգագրագետ Պ․Զելինսկին 1882 թվականին Էրիվանի նահանգում հաստատված Պարսկաստանից հայրենադարձված հայերի հարսանեկան ծեսերի նկարագրության մեջ նշել է, որ յայլի պարը պարել են ձեռքերը վեր պարզած^[1]։

Պարը պատկանում է գյովնդ կոչվող պարերի խմբին։ Հայ ազգագրագետ Երվանդ Լալայանը 1897 թվականին հիշատակել է յայլի պարը Վարանդայի (Շուշիի գավառ)շրջանի հայերի հարսանեկան տոնակատարությունների ժամանակ։ Նկարագրելով Ելիզավետպոլի(այժմ՝ Գյանջա) հայերի կենցաղն ու ավանդույթները 1900 թվականին, նշել է, որ նշանադրության արարողության ժամանակ (Վարդավառի տոնին ճաշից հետո) բնակիչները հավաքվել են բաց տարածքում, որտեղ դավուլի ու զուռնայի հնչյունների ներքո, ձեռք ձեռքի տված, պարել են զոմպի և այլ պարեր^[2]։

Հայ ազգագրագետ Գ․ Երզնկյանցը, 1898 թվականին նկարագրելով հայկական հարսանիքը Լոռիում, հիշատակել է, որ տոնախմբության ժամանակ կատարել են մենապարեր՝ ռազմապար կոխ և զոմպի^[3]

2018 թվականի նոյեմբերի 28-ին Ադրբեջանի «Յալլի» անունով հայտնի պարը (քոչարի, թենզերե) տեղ է գտել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի անհապաղ պահպանության կարիք ունեցող ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ցուցակում^[4]^[5]։

Բառեր խմբագրել

Յայլի պարերգի բառերի տարբերակներից հավաքել ու գրի է առել ազգագրագետ Մ․Իսահակյանը 1898 թվականին Շիրակի գավառում^[6]։.

Յայլի պարերգի տարբերակները
Յայլի	Կողբա յայլի	Կարբիի յայլի	Հեյ, հեյ, ջան
Իմանաս, ուր եմ հասել, Ամա՜ն, ամա՜ն յարո ջան Ճամփեդ, շատ եմ սպասել, Սևիկ-սիրուն Մարո ջան։ Հենց որ կպնի արևը, Ամա՜ն, ամա՜ն յարո ջան, Քեզի ղրկեմ բարևը , Սևիկ-մևիկ Մարո ջան։ Սարի դոշին սեզ խոտը, Ամա՜ն, ամա՜ն յարո ջան։ Քաշեմ յարի կարոտը, Սևիկ֊մևիկ յարո ջան։ Սա րվորը սա րով գնաց, Ամա՜ն, ամա՜ն յարո ջան։ Իմ յարը խռով մնաց, Սևիկ֊սիրուն Մարո ջան։	Կողբա ելան սելերը, Կտրան հոգուս թելերը, Կամա՛ց քշեք սելերը, Կապեմ չուլքուս թելերը։ Ալ էղնիմ, ալ էղնիմ, Դոշիդ վրա խալ էղնիմ. Թուշդ պագնեմ զօր-գիշեր, Ես քո սիրած յարոն եմ։ Աղջի՛, գնանք մեր բախչեն, Բանանք մեր սրտի բոխչեն, Պագըմ դու տուր, պագըմ՝ ես, Թող դուշմաններն ամաչեն։ Ալ էղնիմ, ալ էղնիմ, Դոշիդ վրա խալ էղնիմ. Թուշդ պագնեմ զօր-գիշեր, Ես քո սիրած յարոն եմ։	Հա՜յ առնում եմ, առնում եմ Թևերս էկավ , թռնում եմ, Գնացել ես, էկել ես, Հա ՜յ առնում եմ, առնում եմ, Ուզուն բոյդ քոքել եմ: Թերևս էկավ, թռնում եմ։ Գնացիր, էկար բարով, Հա՜յ առնում եմ, առնում եմ, Ինձի տվիր ժեռ քարով, Թևերս էկավ, թռնում եմ։ Մուղնիա ջուրը սառն ա, Հա՜յ առնում եմ, առնում եմ, Մուղնի էրթողն իմ յարն ա, Թևերս էկավ, թռնում եմ։	Սար կա սարի նման չի Հե՜յ, հե՜յ, ջա՜ն, Նազ մի արա, Յար կա՝ յարի նման չի Մինթանով թոզ մի արա Քո մերն ինձի հավան չի, Հե՜յ, հե՜յ, ջա՜ն, Նազ մի արա, Սերս սերի նման չի, Մինթանով թող մի արա ։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ Зелинский П. Этнографические очерки из быта армян-переселенцев из Персии, живущих в Нахичеванском уезде, Эриванской губернии // СМОМПК. — Тф., 1882. — Вып. 2-й. — С. 9.
↑ Եր․ Լալայան, Ազգագրական հանդես, Գանձակի գաւառ ,Թիֆլիս, 1900, հ․ 6, 242–269։
↑ https://arar.sci.am/dlibra/publication/116173, Գ․ Երզնկյանց, Ազգագրական հանդես,Լոռուայ հարսանիք ,Թիֆլիս, 1898,հ․3, էջ 332։
↑ Yalli (Kochari, Tenzere), traditional group dances of Nakhchivan
↑ Ադրբեջանի Հանրապետության մշակույթի նախարարության պաշտոնական կայքը
↑ Մ․ Իսահակյան, Շիրակի ժողովրդական երգեր, Ազգագրական հանդես, Թիֆլիս, 1898, հ․4, էջ 161-176

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 8, էջ 116)։

[1] Зелинский П. Этнографические очерки из быта армян-переселенцев из Персии, живущих в Нахичеванском уезде, Эриванской губернии // СМОМПК. — Тф., 1882. — Вып. 2-й. — С. 9.

[2] Եր․ Լալայան, Ազգագրական հանդես, Գանձակի գաւառ ,Թիֆլիս, 1900, հ․ 6, 242–269։

[3] ttps://arar.sci.am/dlibra/publication/116173, Գ․ Երզնկյանց, Ազգագրական հանդես,Լոռուայ հարսանիք ,Թիֆլիս, 1898,հ․3, էջ 332։

[4] Yalli (Kochari, Tenzere), traditional group dances of Nakhchivan

[5] Ադրբեջանի Հանրապետության մշակույթի նախարարության պաշտոնական կայքը

[6] Մ․ Իսահակյան, Շիրակի ժողովրդական երգեր, Ազգագրական հանդես, Թիֆլիս, 1898, հ․4, էջ 161-176

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]