Վիքիպեդիա

Մեթյու Հոփկինս

Մեթյու Հոփկինս (անգլ.՝ Matthew Hopkins, մոտ 1620, Wenham Magna, Բեյբեր, Սուֆոլք, Անգլիա - օգոստոսի 12, 1647(1647-08-12) կամ օգոստոսի 10, 1647(1647-08-10)[1], Manningtree, Tendring, Էսեքս, Էսեքս, Անգլիա), անգլիացի վհուկների որսորդ, որը գործունեություն է ծավալել անգլիական հեղափոխության ժամանակ։ Հավակնում էր լինել գլխավոր կախարդի ժամանակավոր պաշտոնակատար (անգլ.՝ Witchfinder General), թեև խորհրդարանի կողմից երբևէ նման պաշտոն չէր հաստատվել։ Գործել է հիմնականում արևելյան շրջաններում՝ Սաֆոլկ, Էսեքս, Նորֆոլկ, ինչպես նաև, ավելի քիչ ակտիվորեն, Քեմբրիջշիրում, Նորթհեմփթոնշիրում, Բեդֆորդշիրում և Հանթինգդոնշիրում[4]։

Մեթյու Հոփկինս
Դիմանկար
Ծնվել էմոտ 1620
ԾննդավայրWenham Magna, Բեյբեր, Սուֆոլք, Անգլիա
Մահացել էօգոստոսի 12, 1647(1647-08-12) կամ օգոստոսի 10, 1647(1647-08-10)[1]
Մահվան վայրManningtree, Tendring, Էսեքս, Էսեքս, Անգլիա
ԳերեզմանSite of Old St Mary's Church[2][3]
Քաղաքացիություն Անգլիա
Մասնագիտությունփաստաբան և ինկվիզիտոր
 Matthew Hopkins Վիքիպահեստում
The Discovery of Witches

Հոպկինսի՝ որպես վհուկների որսորդի կարիերան սկսվել է 1645 թվականի մարտին և ավարտվել 1647 թվականին[5]։ Այս ժամանակահատվածում Հոպկինսը և նրա օգնականները նպաստել են կախարդության համար ավելի շատ մահապատիժների, քան վերջին 100 տարում, և նրանք նույնպես պատասխանատու են եղել նման մեղադրանքների քանակի ընդհանուր աճի համար[6][7]։ Ենթադրվում է, որ 15-18-րդ դարերում Անգլիայում կախարդության համար մահապատժի է ենթարկվել ավելի քան 500 մարդ[8][9][10]։ Հետևաբար, Հոպկինսի և նրա գործընկեր Ջոն Սթերնի գործունեությունը կազմել է (նվազագույն գնահատականով) այս թվի մոտ 40%-ը[11][12][13][14]։ Իրենց 14 ամսվա գործունեության ընթացքում Հոփկինսն ու Սթերնը մահապատժի են ենթարկել ավելի շատ մարդկանց, քան բոլոր մյուս վհուկների որսորդները Անգլիայում կախարդության հետապնդման 160 տարիների ընթացքում[15]։

Վաղ տարիներ խմբագրել

Մինչև 1644 թվականը Մեթյու Հոփկինսի կյանքի մասին շատ քիչ բան էր հայտնի. ոչ մի փաստաթուղթ, որը վերաբերում էր նրան այդ ընթացքում կամ նրա ընտանիքին, չի հասել մեզ[16][16][17][18]։ Ծնվել է Գրեյթ Ուենհեմում՝՝ Սաֆոլքում, նա Ջեյմս Հոպկինսի՝ պուրիտանական նախարար և Սենտ Ջոնսի կուրատոր Գրեյթ Ուենհեմի վեց զավակներից չորրորդն էր[19][20]։ Ժամանակին Հոփկինս ընտանիքը ուներ «հողեր և շենքեր Ֆրամլինգհեմում»[21][22][23]։ Մեթյուի հայրը որոշակի ժողովրդականություն էր վայելում ծխականների շրջանում, և 1619-ին նրանցից մեկը գումար է նվիրաբերել փոխանորդի երեք որդիներին՝ Ջեյմսին, Ջոնին և Թոմասին Աստվածաշունչ գնելու համար[17][17]։ Այսպիսով, Մեթյու Հոպկինսը չէր կարող ծնվել մինչև 1619 թվականը, և նա մահացավ ոչ ավել քան 28 տարեկան (ավելի ճիշտ՝ մոտ 25 տարեկան) հասակում[24][25]։ Մեթյու Հոպկինսի եղբայր Ջոնը 1645 թվականին դարձել է Սաութ Ֆեմբրիջի նախարար, բայց մեկ տարի անց կորցրել է իր պաշտոնը՝ աշխատանքը անտեսելու պատճառով[26]։

Իր The Discovery of Witches (անգլ. թարգմանաբար՝ «Վհուկների բացահայտում»)[27] գրքում Հոփկինսը նշում է, որ նա «երբեք չի ձեռնարկել երկար ճանապարհորդություն… իր փորձառության համար»։ 1640-ականների սկզբին Հոպկինսը տեղափոխվել է Էսեքս նահանգի Մունինգթրի քաղաք, որը գտնվում է Գրեյթ Ուենհեմից մոտ 15 կմ հեռավորության վրա և Կոլչեսթերից բաժանված է Սթուր գետով[28][29]։ Նա օգտագործել է հարյուր մարկ նոր ստացված ժառանգությունը Միսլիում գտնվող Թորն պանդոկը գնելու համար։ Ելնելով այն բանից, թե ինչպես է Հոպկինսը ներկայացրել իր ապացույցները կախարդության դատավարություններում, նա երբեմն համարվել է մասնագիտությամբ փաստաբան, չնայած քիչ ապացույցներ են պահպանվել դա հաստատելու համար[30]։

Վհուկների որս խմբագրել

Լանկաստերի վհուկների դատավարությունից հետո, որը տեղի է ունեցել 1634 թվականին, անգլիական Չարլզ I թագավորի բժիշկ Ուիլյամ Հարվիին հանձնարարվել է հետազոտել կախարդության մեջ մեղադրվող չորս կանանց, և դրանից հետո պահանջվել է ներկայացնել իրեղեն ապացույցներ նման մեղադրանքների համար։ Հոպկինսի և Սթերնի գործը ոչ թե մեղադրյալի կատարած վայրագությունների ապացույցներ գտնելն էր, այլ սատանայի հետ իր գործարքի փաստն ապացուցելը[31][32][33]։ Մինչև այդ պահը մեղադրյալների հանցագործությունները դիտարկվում էին այլ հանցագործների նմանատիպ արարքների հետ հավասար[34]։ Երբ ապացուցված է համարվել սատանայի հետ կամավոր գործարքի փաստը, մեղադրյալը դարձել է հերետիկոս, ինչն ինքնին ամենամեծ հանցագործությունն էր[35]։ Թե՛ մայրցամաքային, թե՛ հռոմեական իրավունքում կախարդությունը համարվում էր այնպիսի ծանր հանցագործություն, որ այն ենթակա չէր սովորական իրավական ընթացակարգերի։ Քանի որ սատանան ինքը չի կարողացել «խոստովանել» հանցանքը, հարկ է համարվել ստանալ մեղադրյալի խոստովանությունը[36]։

Սթերնը և Հոպկինսը գործել են հիմնականում պուրիտանական և խորհրդարանական մեծագույն ազդեցության տարածքներում[37][38]։ Դրանք հիմնականում եղել են Արևելյան ասոցիացիայի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքները՝ 1644-1647 թվականներին պառլամենտի կողմնակիցների հզոր բանակ, որը հիմնված էր Էսեքսում[39]։ Հոպկինսն ու Սթերնը իրենց հետ պաշտպանական նամակներ էին կրում՝ արևելյան շրջաններով ազատ ճանապարհորդելու համար։ Ըստ Հոփկինսի «Վհուկների բացահայտումը» գրքի, նա սկսել է իր կարիերան որպես վհուկների որսորդ այն բանից հետո, երբ 1644 թվականի մարտին Մանինգտրիում մի քանի կանայք քննարկել են սատանայի հետ իրենց հանդիպումները[28]։ Փաստորեն, Ջոն Սթերնը կախարդության գործով առաջին դատախազն էր, իսկ Հոպկինսը նրա օգնականը։ Գործընթացը տեղի է ունեցել 1645 թվականին, Չելմսֆորդում։ Քաղաքացիական պատերազմի պատճառով գործը քննվել է ոչ թե երդվյալ ատենակալների, այլ համաշխարհային դատարանի կողմից՝ կոմս Ուորվիքի ղեկավարությամբ[40][41]։ Մեղադրյալներից չորսը մահացել են բանտում (կտտանքներից)[42], մնացած 19-ը դատապարտվել են և կախաղան հանվել։ Միևնույն ժամանակ, ըստ այս ժամանակաշրջանի այլ գրառումների (բացի Միդլսեքսից և չարտերային քաղաքներից), կախարդության գործերով բոլոր դատավճիռները կայացվել են ժյուրիի կողմից։ Հոպկինսը և Սթերնը կանանց ուղեկցությամբ (ներարկման թեստի համար) ճանապարհորդել են ամբողջ արևելյան Անգլիայով՝ պնդելով, որ հետևում են խորհրդարանի հրամաններին։ Նրանց ծառայությունները լավ վարձատրվել են, և ենթադրվում է, որ դա է եղել նրանց գործունեության շարժառիթը[43]։ Հոպկինսը նշում է, որ «գումարը, երեք ձիերի հետ միասին գնացել է իր ընկերության ծախսերը ապահովելու համար», և որ ինքը քաղաքից վերցրել է «քսան շիլլինգ»[28][44]։ Այնուամենայնիվ, ըստ Սթոումարքետի գրառումների, Հոպկինսին վճարվել է 23 ֆունտ (~ 6700 ֆունտ ստերլինգ 2011 թվականին,1 ֆունտ = 20 շիլլինգ)՝ չհաշված ճանապարհածախսը[45][46]։ Հոպկինսի և նրա ընկերության վճարումները այնքան մեծ էին, որ 1645 թվականին Իպսվիչում անհրաժեշտ է համարվել սահմանել հատուկ հարկ։ Խորհրդարանը քաջատեղյակ էր Հոփկինսի գործունեության մասին, ինչի մասին վկայում են Բյուրի Սենտ Էդմունդսում վհուկների դատավարությունների համար անհանգստացնող հաղորդումները[42][47]։ Գործընթացի մեկնարկից առաջ խորհրդարան է ուղարկվել զեկույց, որտեղ ասվում էր, որ «հնարավոր է, որ չարտոնված միջոցներ են օգտագործվել խոստովանություն ստանալու համար» (անգլ.՝ as if some busie men had made use of some ill Arts to extort such confession), և հատուկ հանձնաժողով է ուղարկվել Բյուրի (անգլ.՝ Commission of Oyer and Terminer)՝ կախարդական դատավարություն անցկացնելու համար։ Դատավարությունից և մահապատժից հետո «Moderate Intelligencer» խորհրդարանական հրատարակությունը (1645 թվականի սեպտեմբերի 4-11-ի թողարկում) իր մտահոգությունն է հայտնել Բուրիում տեղի ունեցող գործերի վերաբերյալ[46][48][49]։

Հետաքննության մեթոդներ խմբագրել

Թեև այդ ժամանակ Անգլիայում խոշտանգումն արդեն արգելված էր, Հոպկինսը հաճախ օգտագործում էր ահաբեկման տարբեր մեթոդներ (օրինակ՝ քնի պակասը)՝ իր զոհերից խոստովանություններ կորզելու համար[50]։ Նա կարող էր բութ դանակով կտրել մեղադրյալի ձեռքը. եթե արյունահոսություն չսկսվեր, կախարդության մեղադրանքը համարվում էր ապացուցված։ Մեկ այլ փորձություն այն էր, որ ենթադրյալ կախարդին կապել են աթոռից և նետել ջուրը։ Եթե մեղադրյալին հաջողվում էր լողալով դուրս գալ, նրան մահապատժի էին ենթարկում որպես կախարդ։ Այս մեթոդի «տեսական» հիմնավորումն այն էր, որ ջուրը չէր ընդունի մկրտության խորհուրդը մերժող վհուկներին ու կախարդներին։ Հոպկինսը նախազգուշացում է ստացել չօգտագործել այս թեստն առանց մեղադրյալի համաձայնության։ Արդյունքում, 1645 թվականի վերջին ջրային փորձարկումը դուրս է եկել գործածությունից[51][51]։

 
«Սատանայի նշան» որոնելու համար նախատեսված ասեղներ

Հոպկինսը և նրա օգնականները մարմնի վրա փնտրել են «սատանայի հետքը»՝ այն հետքը, որը սատանան թողնում է բոլոր նրանց մարմնի վրա, ովքեր գործարք են կնքել նրա հետ. փոքր կետ, որն անզգայուն է ցավի նկատմամբ և ծակելիս չի արյունահոսում[52]։ Իրականում, նման «նշան» ամենից հաճախ դառնում էր խալը կամ բնածին հետքը։ Ենթադրվում էր, որ այս նշանից ֆամիլյարը (առավել հաճախ՝ կատուն կամ շունը) կախարդի արյուն է խմելու, ինչպես երեխան կրծքից խմում է մոր կաթը։ Եթե մեղադրյալի մարմնի վրա տեսանելի հետքեր չկային, ապա անտեսանելի հետքեր էին փնտրում՝ հատուկ այդ նպատակով վարձված կանայք դանակներով և հատուկ ասեղներով ծակել են զոհին։ Ամենից հաճախ, մինչ այս, մեղադրյալի մարմնից սափրվել է ամբողջ մազածածկույթը[53][54]։

Ընդդիմություն խմբագրել

Հոպկինսը և նրա օգնականները դիմադրության են հանդիպել գրեթե անմիջապես այն բանից հետո, երբ սկսել են իրենց գործունեությունը։ Նրա ամենաակտիվ հակառակորդներից էր Մեծն Ստութոնի փոխանորդ, վերապատվելի Ջոն Գալը[43][55][56]։ Գալլը բանտում այցելել է Սենթ Նեոտից մի կնոջ, որը սպասում էր Հոպկինսի ժամանումին՝ կապված նրա կախարդության մեղադրանքի հետ։ Հոպկինսը, իմանալով այդ մասին, նամակ է ուղարկել Սենթ Նեոտին, որտեղ նա մտածում է, թե արդյոք իրեն «լավ ընդունելության կարժանացնեն»[55][55][57]։ Գոլը որպես պատասխան հրապարակել է «Վհուկներին և կախարդություններին վերաբերող բացառիկ դեպքեր» (անգլ.՝ Select Cases of Conscience touching Witches and Witchcrafts, Լոնդոն, 1646), հասցեագրված Համայնքների[58] պալատի գնդապետ Վալենտին Ուոլթոնին, ինչպես նաև սկսել է մի շարք կիրակնօրյա քարոզներ անցկացնել, որոնք դատապարտում էին վհուկների որսը[57][58][59]։ Նորֆոլկում ժյուրին հարցաքննել է Հոպկինսին և Սթերնին խոշտանգումների և քաղաքներից գանձվող վճարների մասին։ Դատավորներին հետաքրքրում էր՝ արդյոք հետաքննության նման մեթոդները որսորդներին մեղավոր չեն դարձնում կախարդության մեջ, և արդյոք Հոպկինսը իր գործունեության մեջ կիրառել է «արգելված մեթոդներ և խոշտանգումներ»[42]։ Երբ սկսվել է դատարանի հաջորդ նիստը (1647 թվական), երկու վհուկների որսորդներն էլ լքել էին Նորֆոլկը[42][58][60]։

Ազդեցությունը գաղութների վրա խմբագրել

Հոփկինսն իր մեթոդներն ուրվագծել է 1647 թվականին հրատարակված «Վհուկների հայտնաբերումը» (անգլ.՝ The Discovery of Witches) աշխատության մեջ[61]։ Ավելի ուշ նմանատիպ առաջարկություններ հայտնվել են օրենքի այլ գրքերում։ Հոպկինսի գրքի հրապարակմանը հաջորդող տարվա ընթացքում Նոր Անգլիայի գաղութներում սկսվեցին հետաքննություններ և մահապատիժներ կախարդության համար[61][62]։ Նահանգապետ Ջոն Ուինթրոպն իր հուշագրություններում նշել է, որ առաջին մահապատժի ենթարկված Մարգարեթ Ջոնսի դեմ ապացույցները հավաքվել են Հոփկինսի տեխնիկայի միջոցով։ Ջոնսի մահապատիժը բացել է վհուկների որսի շրջան, որը տևել է 1648-1663 թվականները, Նոր Անգլիայում։ Շուրջ 80 մարդ մեղադրվել է կախարդության մեջ ամբողջ Նոր Անգլիայում, որից 15 կին և երկու տղամարդ մահապատժի են ենթարկվել։ Հոպկինսի որոշ մեթոդներ կրկին շրջանառության մեջ դրվեցին Սալեմի կախարդների դատավարությունների ժամանակ, որոնք տեղի ունեցան 1692-1693 թվականներին, հիմնականում Մասաչուսեթս նահանգի Սալեմ քաղաքում[63]։ Դատավարության արդյունքում 20 մարդ մահապատժի է ենթարկվեց, ևս 150-ը հայտնվել են բանտում[63]։

Մահն ու կերպարը մշակույթում խմբագրել

Մեթյու Հոփկինսը մահացավ 1647 թվականի օգոստոսի 12-ին Էսեքսի Մունինգթրի քաղաքում գտնվող իր տանը՝ հավանաբար թոքային տուբերկուլյոզից։ Նրան թաղեցին մահից մի քանի ժամ անց՝ Սուրբ Մարիամի եկեղեցու գերեզմանոցում՝ Միսլի Հիթում[64]։ Հոպկինսի մահվան հանգամանքների շուրջ ստեղծվել է «գեղեցիկ լեգենդ» (պատմաբան Ջեյմս Շարփի խոսքերով) այն մասին, որ նա ենթարկվել է ջրի սեփական փորձարկման և մահապատժի է ենթարկվել կախարդության մեղադրանքով։ Իրականում, ծխական մետրային գիրքը հաստատում է նրա թաղումը Միսլիում։

Հոփկինսի կերպարը բազմիցս օգտագործվել է արվեստում[65]։

Գրականություն և կինո խմբագրել

  • «Witchfinder General» (1966)- անգլիացի գրող Ռոնալդ Լեսլի Բասեթի վեպը
  • «Великий инквизитор» (անգլ.՝ Witchfinder General, 1968)- Բասեթի վեպի հիման վրա նկարահանված սարսափ ֆիլմ է։ Հոպկինսին մարմնավորում է Վինսենթ Փրայսը։
  • «The Devil on the Road» (1978)- Ռոբերտ Ուեսթոլի վեպը
  • «The Minister’s Daughter» (2005)- Ջուլի Հերնի վեպը

Այլ խմբագրել

  • «Hopkins (The Witchfinder General)»- Cathedral խմբի երգ
  • Witchfinder General—Բրիտանական ռոք խումբ, որն ազդել է դում մետալի զարգացման վրա։
  • «Աշակերտներ 2»-ի Witch Hunter ստորաբաժանման պատկերը հիմնականում հիմնված է Հոպկինսի ավանդական կերպարի վրա։ Հետաքրքիր է, որ միավորը հետագայում կարող է բարելավվել և վերածվել «Ինկվիզիտորի»։
  • Malifaux սեղանի խաղում կա Հոփկինս անունով մի կերպար, որի զբաղմունքը վհուկների և կախարդների որսն է։
  • Բրիտանական Cathedral խումբը 1996 թվականին թողարկեց Hopkins (The Witchfinder General) ալբոմը, որը ներառում է համանուն երգը՝ Hopkins The Witchfinder General։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Find A Grave — 1996.
  2. ↑ Oxford Dictionary of National Biography / C. Matthew — Oxford: OUP, 2004.
  3. ↑ Essex Record Office — 1938.
  4. ↑ Robbins 1959: p. 251
  5. ↑ С XII века по 1752 год в Англии началом календарного года считали 25 марта, хотя новогодние праздники приходились на 1 января, см. также старый стиль.
  6. ↑ Russell 1981: pp. 97-98
  7. ↑ Thomas 1971: p. 537, …in Essex there were no executions after 1626 until 1645.
  8. ↑ Deacon 1976: p. 41
  9. ↑ Notestein 1911: p. 164
  10. ↑ Thomas 1971: p. 528
  11. ↑ Notestein 1911: p. 194, цитируется Стерн, «хваставшийся тем, что знает о 200 казнённых»
  12. ↑ Sharpe 2002, էջ. 3
  13. ↑ Notestein 1911: p. 195, цитируется «Familiar Letters, II 551, dates February 3, 1646/7», упоминаются примерно 300 казнённых.
  14. ↑ Thomas 1971: pp. 544, 537,"…when the campaign of Matthew Hopkins and his associates resulted in the execution of several hundred witches…"
  15. ↑ Notestein 1911: p. 195
  16. ↑ 16,0 16,1 Gaskill 2005: p. 9
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Deacon 1976: p. 13
  18. ↑ Deacon 1976: pp. 15-17
  19. ↑ Gaskill 2005: p. 23; Deacon 1976: p. 17; цитируется завещание Джеймса Хопкинса
  20. ↑ Knowles, George. «Matthew Hopkins – Witch–finder General». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 28-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  21. ↑ Deacon 1976: pp. 13, 17
  22. ↑ Cabell 2006: p. 9; автор считает, что «к сожалению, неоспоримым является тот факт, что вся документация о Хопкинсе была намеренно уничтожена после его смерти».
  23. ↑ Cabell 2006: p. 6
  24. ↑ Cabell 2006: p. 19
  25. ↑ Gaskill 2005: p. 13
  26. ↑ Deacon 1976: p. 14
  27. ↑ Cabell 2006: p. 15
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 The Discovery of Witches — In Answer to Several Queries, Lately Delivered to the Judges of Assize for the County of Norfolk; London; 1674
  29. ↑ Gaskill 2005: p. 27
  30. ↑ Gaskill 2005: p. 23
  31. ↑ Gaskill 2005: pp. 46-47
  32. ↑ Thomas 1971: p 543; Gaskill 2005: p 47
  33. ↑ Thomas 1971: pp, 542—543
  34. ↑ Your, Archives. «Witchcraft Trials». The National Archives. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 28-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 8-ին. «SP 16/269 - SP16/271»
  35. ↑ Thomas 1971: pp. 521, 542—543
  36. ↑ Robbins 1959: p. 498
  37. ↑ Deacon 1976: pp. 70-71 Дикон предполагает, что Хопкинс был знаком с Джоном Терло, главой разведывательной службы Кромвеля. См. также Cabell 2006: p33
  38. ↑ Cabell 2006: p. 46
  39. ↑ Gaskill 2005: p. 79
  40. ↑ Deacon 1976: p. 39
  41. ↑ Notestein 1911: p. 197
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 42,3 Notestein 1911: p. 193
  43. ↑ 43,0 43,1 Thomas 1971: p. 545
  44. ↑ Russell 1981: p98
  45. ↑ Notestein 1911: p. 201
  46. ↑ 46,0 46,1 Notestein 1911: p. 178
  47. ↑ Notestein 1911: p183 & p193; quoting A.G. Hollingsworth, History of Stowmarket (Ipswich 1844)
  48. ↑ Cabell 2006: p36
  49. ↑ Thomas 1971: p544, цитируется Ipswich and East Suffolk R.O. Quarterly Sessions Order Book, 1639 — 57, а также Memorials of Old Suffolk, ed V.B.Redstone(1908).
  50. ↑ Notestein 1911: p. 167; three days and nights of «watching» brought Elizabeth Clarke to «confess many things»;
  51. ↑ 51,0 51,1 Cabell 2006: p. 22
  52. ↑ Robbins 1959: p. 552
  53. ↑ Robbins 1959: p. 398
  54. ↑ Robbins 1959: p. 469; «…justification for shaving applied especially, but not exclusively, in England»
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 Notestein 1911: p. 187
  56. ↑ Gaskill 2005: pp. 219—220
  57. ↑ 57,0 57,1 Gaskill 2005: p. 220
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 Gaskill 2005: p. 238
  59. ↑ Robbins 1959: p. 252
  60. ↑ Robbins 1959: p. 253
  61. ↑ 61,0 61,1 Jewett, Clarence F. The memorial history of Boston: including Suffolk County, Massachusetts. 1630—1880. Ticknor and Company. 1881 Pgs. 133—137
  62. ↑ Upham, Caroline Salem Witchcraft in Outline. — E. Putnam, 1895. — С. 5.
  63. ↑ 63,0 63,1 Fraden, Judith Bloom, Dennis Brindell Fraden. The Salem Witch Trials. Marshall Cavendish. 2008. Pg. 15
  64. ↑ Gaskill 2005, էջ. 263
  65. ↑ Sharpe, James (2004), «Hopkins, Matthew (d. 1647)», Dictionary of National Biography ((subscription or UK public library membership required)) (online ed.), Oxford University Press, Վերցված է 18 October 2009-ին {{citation}}: External link in |format= (օգնություն)

Մատենագրություն խմբագրել

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մեթյու_Հոփկինս&oldid=9512085» էջից