Վիքիպեդիա

Մաքսվել Յալդեն

Մաքսվել Ֆրիմեն Յալդեն (անգլ.՝ Maxwell Freeman Yalden, ապրիլի 12, 1930(1930-04-12), Տորոնտո, Կանադա - փետրվարի 9, 2015(2015-02-09), Օտտավա, Կանադա), կանադացի պետական գործիչ, քաղաքական գործիչ և դիվանագետ։

Մաքսվել Յալդեն
 
Կրթություն՝ Տորոնտոյի համալսարան և Միչիգանի համալսարան
Մասնագիտություն՝ դիվանագետ
Ծննդյան օր ապրիլի 12, 1930(1930-04-12)
Ծննդավայր Տորոնտո, Կանադա
Վախճանի օր փետրվարի 9, 2015(2015-02-09) (84 տարեկան)
Վախճանի վայր Օտտավա, Կանադա
Քաղաքացիություն  Կանադա
 
Պարգևներ
Կանադայի շքանշանի կոմպանիոն

Ծնվել է 1930 թվականին Կանադայում Մեծ Բրիտանիայից և Տրինիդադից գաղթած Մաքսվել Յալդենի ընտանիքում, կրթությունը ստացել Տորոնտոյի, Փարիզի, Միչիգանի և Քեմբրիջի համալսարաններում։ Ուսումն ավարտելուց հետո դիվանագիտական աշխատանքով գործուղվել է Մոսկվա, Ժնև և Փարիզ։ Հետագայում Յալդենը զբաղեցրել է արտաքին կապերի գծով պետական քարտուղարի տեղակալի հատուկ խորհրդականի, նրա օգնականի, ինչպես նաև հաղորդակցությունների նախարարի տեղակալի պաշտոնները։ 1977-1984 թվականներին եղել է պաշտոնական լեզուների կոմիսար։ Այս պաշտոնում Յալդենը կարևոր դեր է խաղացել երկլեզու վիճակին անցման գործընթացում՝ երկրի բոլոր բնակիչներին ապահովելով իրենց մայրենի լեզվով անհրաժեշտ ծառայությունների հասանելիություն։ 1984-1987 թվականներին նա միաժամանակ եղել է Լյուքսեմբուրգում և Բելգիայում Կանադայի դեսպան։ 1984 թվականից մինչև 1996 թվականը Յալդենը եղել է Կանադայի Մարդու իրավունքների հանձնաժողովի գլխավոր հանձնակատարի պաշտոնում։ Այդ պաշտոնում նա մեծ ներդրում է ունեցել սեռական կողմնորոշման, սեռական և կրոնական պատկանելության հիմքով խտրականության անթույլատրելիության օրենսդրական ամրապնդման, բժշկական ծառայություններին սոցիալական տարբեր խմբերի հավասար հասանելիության ապահովման, սանիտարական նորմերի կատարելագործման միջոցով ՁԻԱՀ-ի տարածման նվազեցման, կանանց, հաշմանդամություն ունեցող անձանց, տարեցների, էթնիկ և ռասայական փոքրամասնությունների, բնիկ ժողովուրդների իրավունքների բարելավման գործում։ Մինչև 2004 թվականը Յալդենը եղել է ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների հանձնաժողովի անդամ։ Կանադայում վաստակելով անձի հեղինակությունը և լինելով մարդու իրավունքների բուռն մարտիկ, նա արժանացել է Պլեադի շքանշանի հրամանատարի և Կանադայի շքանշանի ուղեկցի կոչումների, ինչպես նաև դոկտորական կոչումների տարբեր համալսարաններից։ Շրջապատված համընդհանուր պատվով և հարգանքով՝ Մաքսվել Յալդենը կյանքից հեռացել է 2015 թվականին՝ 84 տարեկան հասակում։

Կենսագրություն

խմբագրել

Երիտասարդ տարիներ և կրթություն

խմբագրել

Ծնվել է 1930 թվականի ապրիլի 12-ին Տորոնտոյում։ Միակ երեխան է Մեծ Բրիտանիայից ներգաղթած վաճառող Ֆրեդերիկ Յալդենի և բուժքույր Մերի Սմիթի ընտանիքում, որը ծնվել է Տրինիդադ կղզում[1]։

1952 թվականին Յալդենը ստացել է Տորոնտոյի համալսարանի Վիկտորիա քոլեջի արվեստի բակալավրի աստիճան և մինչև 1953 թվականը սովորել է Փարիզի համալսարանում։ Այնուհետև, 1954-1956 թվականներին սովորել է ԱՄՆ-ի Միչիգանի համալսարանում, որտեղ ստացել է արվեստի մագիստրոսի և փիլիսոփայության դոկտորի աստիճան։ 1958 թվականին Յալդենն ավարտել է Քեմբրիջի համալսարանի ռուսաց լեզվի դասընթացները[2][3]։

Կարիերա

խմբագրել

1956 թվականին Յալդենը աշխատանքի է անցել Կանադայի արտաքին գործերի նախարարությունում, և երկու տարի անց տեղափոխվել է Մոսկվա՝ որպես Կանադայի դեսպանության երկրորդ քարտուղար։ 1960 թվականին նա դարձել է կանադական պատվիրակության անդամ Ժնևում տասը ազգերի զինաթափման խորհրդաժողովում և նույն տարում վերադարձել է Օտտավա՝ զինաթափման բաժնում աշխատելու համար։ 1963 թվականի օգոստոսին Յալդենը նշանակվել է Փարիզում Կանադայի դեսպանատան առաջին քարտուղար, իսկ 1965 թվականին դարձել է խորհրդական։ 1967 թվականին նա վերադարձել է Օտտավա, որպես պետական քարտուղարի արտաքին կապերի տեղակալի հատուկ խորհրդական, որը պատասխանատու է դաշնային և նահանգային հարաբերությունների համար։ 1969-1973 թվականներին Յալդենը զբաղեցրել է պետքարտուղարի տեղակալի օգնականի պաշտոնը և պատասխանատու էր Կանադայում պաշտոնական երկլեզու լինելու առաջխաղացման համար[2]։ 1973 թվականի մայիսից մինչև 1977 թվականի սեպտեմբեր նա եղել է հաղորդակցությունների նախարարի տեղակալ[4][5]։

1977 թվականից մինչև 1984 թվականը Յալդենը զբաղեցրել է պաշտոնական լեզուների երկրորդ հանձնակատարի պաշտոնը[6]՝ Վարչապետ Պիեռ Թրյուդոյին կից[7]։ Այս պաշտոնում Յալդենին, որը բախվել էր լեզվական լարվածությանը, հաջողվել է մեղմել հանրության բացասական արձագանքը պաշտոնական լեզուների ակտի նկատմամբ, կարողանալով ուշադրություն հրավիրել նրա որոշ դրույթների վերանայման անհրաժեշտության վրա, որպեսզի օրենքը, որն ընդունվել է դեռևս 1969 թվականին, լիովին համապատասխանի իրավունքների և ազատությունների Խարտիայի նորմերին[8][9]։ Այսպիսով, նա կարգավորել է Կանադայի ամբողջ տարածքի միալեզուից երկլեզու պետության անցումը, չնայած չի ավարտել այն, բայց կատարել է շատ հաջող աշխատանք[5][10], որի մի մասը պաշտոնական լեզուների կառավարման տարածաշրջանային գրասենյակների բացումն էր Մոնկտոնում, Վինիպեգում, Մոնրեալում, Սադբերիում և էդմոնտոն քաղաքում՝ կանադացիների համար անհրաժեշտ ծառայությունների հասանելիության բարելավման նպատակով[11]։

1984 թվականի մայիսի 24-ից մինչև 1987 թվականի նոյեմբերի 6-ը Յալդենը եղել է Լյուքսեմբուրգում Կանադայի դեսպանը,իսկ 1984 թվականի օգոստոսի 31-ից մինչև 1987 թվականի նոյեմբերի 6-ը՝ Բելգիայում[12]։

1984-1996 թվականներին Յալդենը զբաղեցրել է Կանադայի Մարդու իրավունքների հանձնաժողովի գլխավոր հանձնակատարի պաշտոնը[13]։ Նա զբաղվում էր Մարդու իրավունքների ոլորտում օրենսդրության իրականացմամբ և խախտումների առանձին դեպքերի ուսումնասիրությամբ՝ պատասխանատու լինելով խորհրդարանի առջև լեգենդար դարձած ամենամյա զեկույցների համար, որոնք ներկայացնում էին պետական մարմինների և մասնավոր հատվածի կողմից տվյալ ոլորտում արձանագրված առաջընթացի համալիր գնահատականը[2][10]։ Նա նաև մեծ ներդրում է ունեցել Մարդու իրավունքների մասին ակտում սեռական կողմնորոշման, սեռական և կրոնական պատկանելության հիմքով խտրականության անթույլատրելիության օրենսդրական ամրապնդման գործում[10]։ 1992 թվականին Հանձնաժողովի ներկայացուցիչները դաշնային վերաքննիչ դատարանում պնդում էին, որ նույնասեռականներին պետք է հավասար պաշտպանություն տրամադրվի այդ ակտին համապատասխան, ինչի արդյունքում դատավորները որոշում կայացրեցին, որը հանգեցրեց 1996 թվականին Դաշնային կառավարության կողմից Bill C-33-ի հրատարակությանը, որը սեռական կողմնորոշումը որակեց որպես խտրականության համար անթույլատրելի հիմք։ Յալդենի ղեկավարության ներքո հանձնաժողովը ակտիվորեն մասնակցել է սոցիալական նպաստներին նույնասեռ զույգերի հավասար հասանելիության ապահովմանը, ինչի շնորհիվ 1996 թվականին Մարդու իրավունքների տրիբունալը պարտավորեցրել է դաշնային կառավարությանը բոլոր աշխատակիցներին բժշկական և ատամնաբուժական ծառայություններ մատուցելու առավելություն տալ։ Միևնույն ժամանակ, Յալդենը եղել է նաեւ ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ով վարակված անձանց համար Մարդու իրավունքների շարժման առաջատարը[7]։ Դրա հետ կապված՝ նրա գերատեսչության կարևոր նախաձեռնություններից մեկն էր աջակցել դաշնային բանտերի ղեկավարության որոշմանը, որոնք դժկամությամբ էին ընդունում բանտարկյալների շրջանում թմրանյութերի խնդիրը, ներարկիչների ասեղների ստերիլիզացման համար միջոցների մատակարարմանը ՁԻԱՀ-ի տարածման նվազեցման ջանքերի շրջանակներում[7]։ Բացի այդ, Յալդենը մեծ ներդրում է ունեցել կանանց, սահմանափակ կարողություններով մարդկանց, տարեցների, էթնիկ և ռասայական փոքրամասնությունների վիճակի բարելավման գործում, ինչպես նաև բնիկ ժողովուրդների իրավունքների ոտնահարման ընկալման հարցում, դժգոհելով այդ հարցում զգալի առաջընթացի հասնելու անկարողությունից և այն անվանելով «Կանադայում մարդու իրավունքների խտրականության խայտառակ խնդիր»[10][14]։ Ընդ որում, նա մերժել է բնիկ ժողովուրդների գործերի թագավորական հանձնաժողովի «շատ բարդ գլոբալ որոշումները», վերանայել իրավական և քաղաքական կարգի գրեթե բոլոր ասպեկտները՝ առաջարկելով համեստ և հետևողական քայլեր, ինչպիսիք են հողային պահանջների գործընթացի օպտիմալացումը[14]։

1993 թվականին Յալդենը դարձել է ազգային հաստատությունների միջազգային համակարգող կոմիտեի հիմնադիր և նախագահ, որը ստեղծվել է Մարդու իրավունքների համաշխարհային համաժողովի ավարտից հետո։ 1996-2004 թվականներին նա եղել է ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների կոմիտեի անդամ[2][15][16]։

Իր 50-ամյա կարիերայի ընթացքում Յալդենը հայտնի է եղել ճշմարտության համար հանդես գալու իր պատրաստակամությամբ՝ դառնալով Կանադայի Մարդու իրավունքների համար ամենաթեժ մարտիկը[13]։ 2011 թվականին նա դարձել է կանադական «Ally Award» փաստաբանական ասոցիացիայի դափնեկիր[7]։ 2014 թվականին Յալդենը ստացել է Վիկտորիա համալսարանի «ականավոր շրջանավարտ» մրցանակը[17]։ Բացի այդ, Յալդենը եղել է «Equitas»[18] մարդու իրավունքների ուսուցման միջազգային կենտրոնի պատվավոր խորհրդի և Ժյուլ և Պոլ Էմիլ Լեժեի հիմնադրամի տնօրենների խորհրդի անդամ[19]։

Մահ և հուղարկավորություն

խմբագրել

Մաքսվել Ֆրիմեն Յալդենը մահացել է 2015 թվականի փետրվարի 9-ի առավոտյան, 84 տարեկան հասակում, Օտտավայի հոսպիտալում թոքաբորբի բարդություններից հետո[1][10][18]։ Նրա կնոջ՝ Ջենիսի հետ ապրել է ավելի քան 60 տարի։ Յալդենի երկրորդ երեխան՝ Սեսիլի դուստրը, մահացել է 1990 թվականին դժբախտ պատահարի հետևանքով[1][18]։

Պաշտոնական լեզուների գործող հանձնակատար Գրեմ Ֆրեյզերը նշել է, որ «իր բարեկամությունը թանկ էր ինձ համար։ Ես հիանում էի նրա էներգիայով և հոգևոր խստությամբ, և ես գնահատում էի նրա խորհուրդները և կարծիքները։ Նա միշտ եղել է լեզվական երկակիության պահպանման կենտրոն։ Նրա մտածողության ճշգրտությունը և նրա գաղափարների խորությունը տպավորիչ էին։ Ես իմ խորին ցավակցությունն եմ հայտնում նրա ընտանիքին»[9][20]։ Սենատոր Մարի Պոլ Շարեթ Պուլինը Սենատի Լիբերալ ֆորումի անունից ասել է, որ նա ազնիվ ու շիտակ լինելու համբավ ուներ՝ իր դիվանագիտական տաղանդն ու հավասարակշռված մոտեցումն օգտագործելու համար իր կողմից ներկայացված յուրաքանչյուր խնդրի լուծման գործում» լինելով «առաջին հերթին Կանադայում մարդու իրավունքների և լեզվական փոքրամասնությունների իրավունքների համոզված պաշտպան»[21]։

Յալդենի հուղարկավորությունը տեղի է ունեցել է ապրիլին[1], թաղվել է Բիչվուդ գերեզմանատանը։

Գերազանցություններ և պարգևներ

խմբագրել

1982 թվականին Յալդենն արժանացել է պատվավոր դոկտորի կոչման[22], իսկ 1997 թվականին դարձել է Օտտավայի համալսարանի իրավունքի պրոֆեսոր[2]։ 1998 թվականին նրան շնորհվել է Կառլտոնի համալսարանի իրավագիտության պատվավոր դոկտորի կոչում[23]։

1986 թվականին Յալդենը դարձել է Պլեյադ շքանշանի հրամանատար[18][24]։ 1988 թվականին նա դարձել է Կանադայի շքանշանի սպա, իսկ 1999 թվականին՝ ուղեկից[25]։ 2002 թվականին Յալդենը պարգևատրվել է Եղիսաբեթ երկրորդ թագուհու ոսկե հոբելյանի մեդալով[26], իսկ 2012 թվականին՝ ադամանդով[27]։ Նա նաև պարգևատրվել է Կանադայի հարյուրամյակի մեդալով և Կանադայի Համադաշնության 125-ամյակի մեդալով[24]։

Մատենագրություն

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 «Civil servant Max Yalden was a fierce defender of human rights». Globe and Mail. 2015 թ․ մարտի 3. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 7-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 «Maxwell Yalden». Библиотека и Архив Канады. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 1-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  3. ↑ «Maxwell Yalden. U of T Great Past». Торонтский университет. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  4. ↑ «Deputy Minister of Communications». Парламент Канады. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 «Maxwell F. YALDEN. Obituary». Ottawa Citizen. 2015 թ․ փետրվարի 14. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  6. ↑ «Commissioners of Official Languages». Парламент Канады. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 «Maxwell Yalden wins 2011 CBA SOGIC Ally Award». Canadian Bar Association. 2011 թ․ օգոստոսի 12. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  8. ↑ «Statement From the Quebec Community Groups Network Following the Passing of Max Yalden». Quebec Community Groups Network. 2015 թ․ փետրվարի 11. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 «Déclaration du commissaire aux langues officielles à la suite du décès de Max Yalden». Commissioner of Official Languages. 2015 թ․ փետրվարի 11. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 «Max Yalden championed human rights in Canada». Toronto Star. 2015 թ․ փետրվարի 12. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  11. ↑ «Commissioner Maxwell Yalden: Constitutional recognition of the equal status of English and French». Commissioners of Official Languages. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  12. ↑ «Yalden, Maxwell Freeman (Career)». Foreign Affairs and International Trade Canada. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  13. ↑ 13,0 13,1 «Remembering Max Yalden». Canadian Human Rights Commission. 2015 թ․ փետրվարի 12. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 «Inside Canada's rights revolution». Globe and Mail. 2009 թ․ նոյեմբերի 20. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  15. ↑ «Membership of the Human Rights Committee 1977 to 2014» (PDF). Управление Верховного комиссара ООН по правам человека. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  16. ↑ «Election of Yalden to UN Human Rights Committee». Библиотека и Архив Канады. 1996 թ․ սեպտեմբերի 12. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.(չաշխատող հղում)
  17. ↑ «Maxwell Yalden Vic 5T2 2013 Distinguished Alumni Award Winner». Университет Виктории. 2014 թ․ ապրիլի 14. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 18-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 27-ին.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 «Deaths - YALDEN, Mawell F.». Globe and Mail. 2015 թ․ փետրվարի 14. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  19. ↑ «Board of Directors». L'Œuvre Léger. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  20. ↑ «Statement from the Commissioner of Official Languages following the death of Max Yalden». Commissioner of Official Languages. 2015 թ․ փետրվարի 11. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 13-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 27-ին.
  21. ↑ «The Late Maxwell F. Yalden, C.C.». Liberal Senate Forum. 2015 թ․ փետրվարի 26. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 27-ին.(չաշխատող հղում)
  22. ↑ «YALDEN, Maxwell - 1982». Оттавский университет. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  23. ↑ «Honorary Degrees Awarded Since 1954». Карлтонский университет. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  24. ↑ 24,0 24,1 «M. Maxwell YALDEN». Управление Верховного комиссара ООН по правам человека. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  25. ↑ «Maxwell F. Yalden, C.C., Ph.D., LL.D. Order of Canada». Генерал-губернатор Канады. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  26. ↑ «The Golden Jubilee Medal». Генерал-губернатор Канады. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  27. ↑ «The Diamond Jubilee Medal». Генерал-губернатор Канады. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
  28. ↑ «Transforming rights: reflections from the front lines». Библиотеки Торонтского университета[en]. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-04-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 27-ին.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մաքսվել_Յալդեն&oldid=10121512» էջից