Վիքիպեդիա

Մասնակից:Tathevvve/Ավազարկղ

Դասական լիբերալիզմ խմբագրել

Դասական լիբերալիզմ (ազատականություն), քաղաքական մշակույթ և լիբերալիզմի ճյուղ, որը պաշտպանում է ազատ շուկան և պետության ենթակայությունից դուրս գործող տնտեսությունը, օրենքով սահմանված քաղաքացիական ազատությունները՝ հատուկ շեշտադրեlով անհատական ինքնավարությունը, սահմանափակ կառավարումը, տնտեսական, քաղաքական և խոսքի ազատությունը[1]: Դասական լիբերալիզմը, ի տարբերություն լիբերալ մյուս ճյուղերի, ինչպիսին սոցիալական լիբերալիզմն է, ավելի բացասաբար է վերաբերվում սոցիալական քաղաքականությանը, հարկմանը և անհատների կյանքում պետության ներգրավվածությանը և քարոզում է ապականոնակարգում[2]:

Մինչև Մեծ ճգնաժամը և սոցիալական լիբերալիզմի վերելքը, դասական լիբերալիզմը անվանվում էր տնտեսական լիբերալիզմ: Հետագայում տերմինը կիրառվեց որպես ռետրոնիմ՝ ավելի վաղ 19-րդ դարի լիբերալիզմը սոցիալական լիբերալիզմից տարբերելու համար[3]: Ժամանակակից չափանիշներով ԱՄՆ-ում պարզ լիբերալիզմը հաճախ նույնացվում է սոցիալական ազատականության, իսկ Եվրոպայում և Ավստրալիայում՝ դասական լիբերալիզմի հետ[4][5]:

Դասական լիբերալիզմը լիարժեք ծաղկում է ապրել 18-րդ դարի սկզբին, հիմնվելով այնսպիսի գաղափարների վրա, որոնք սկիզբ են առել առնվազն 16-րդ դարում իբերիական, անգլո-սաքսոնական և կենտրոնական եվրոպական համատեքստերում` հիմք հանդիսանալով ամերիկյան հեղափոխության և «Ամերիկյան նախագծի» համար[6][7][8]: Նշանավոր ազատամտականների շարքին են պատկանում Ջոն Լոկը[9], Ժան-Բատիստ Սայը, Թոմաս Մալթուսը և Դեյվիդ Ռիկարդոն, որոնց գաղափարները նպաստել են դասական լիբերալիզմին։ Այն հիմնված էր դասական տնտեսագիտության, հատկապես՝ Ադամ Սմիթի «Ազգերի հարստությունը» առաջին գրքում առաջադրված տնտեսական գաղափարների վրա, ինչպես նաև բնական իրավունքի[10], սոցիալական առաջընթացի  և ուտիլիտարիզմի[11] նկատմամբ հավատքի վրա: Մեր ժամանակներում դասական լիբերալիզմի ամենահայտնի ջատագովներն են Ֆրիդրիխ Հայեկը, Միլթոն Ֆրիդմանը, Լյուդվիգ ֆոն Միզեսը, Թոմաս Սովելը, Ջորջ Սթիգլերը և Լարի Առնհարթը[12][13]:Այնուամենայնիվ, այլ գիտնականներ ևս հղում են կատարել այս ժամանակակից մտքերին որպես նեոկլասիկական լիբերալիզմ՝ դրանք տարբերելով 18-րդ դարի դասական լիբերալիզմից[14][15]։

Ամերիկյան քաղաքականության համատեքստում դասական լիբերալիզմը կարելի է բնութագրել որպես «ֆինանսապես պահպանողական» և «սոցիալապես լիբերալ/ազատ»[16]։ Բացի այդ, դասական լիբերալները հակված են մերժելու աջակողմյան թևի ավելի բարձր հանդուրժողականությունը տնտեսական պրոտեկցիոնիզմի նկատմամբ և ձախակողմյանների հակումը դեպի հավաքական խմբային իրավունքները՝ պայմանավորված դասական լիբերալիզմի անհատականության կենտրոնական սկզբունքով[17]։ Ավելին, Միացյալ Նահանգներում դասական լիբերալիզմը համարվում է սերտորեն կապված կամ հոմանիշ ամերիկյան լիբերտարիզմին[18][19]։

Հիմնական համոզմունքների էվոլյուցիան խմբագրել

Դասական լիբերալների հիմնական համոզմունքները ներառում էին նոր գաղափարներ, որոնք հեռու էին ինչպես հասարակության՝ որպես ընտանիք ավելի վաղ պահպանողական գաղափարից, այնպես էլ հասարակության՝ որպես սոցիալական բարդ շփումների համալիր ավելի ուշ առաջադրված սոցիոլոգիական հայեցակարգից:

Դասական լիբերալները հարում էին Թոմաս Հոբսի այն կարծիքին, որ անհատները կառավարություն են ստեղծում միմյանցից պաշտպանվելու և միմյանց միջև վեճերը նվազագույնի հասցնելու համար, որոնց առաջացումն, այլապես, անխուսափելի էր: Այս համոզմունքներին հաջորդում էր այն գաղափարը, որ ֆինանսական խրախուսումը կարող է աշխատակիցների համար լավագույն խթան հանդիսանալ: Հետագայում այս համոզմունքը հանգեցրեց 1834 թվականի «Աղքատների մասին օրենքների»  ընդունմանը, որը սահմանափակում էր սոցիալական աջակցության տրամադրումը՝ հիմնվելով այն գաղափարի վրա, որ շուկաներն են դեպի հարստություն տանող ամենաարդյունավետ մեխանիզմը:

Հիմք ընդունելով Ադամ Սմիթի գաղափարները՝ դասական լիբերալները կարծում էին, որ բոլոր  անհատների՝ իրենց սեփական տնտեսական շահն ապահովելը բխում է ընդհանուր շահից[20]։ Նրանք քննադատաբար էին վերաբերվում այն հարցին, թե որն է լինելու սոցիալական պետության գաղափարը՝ որպես ազատ շուկայի միջամտություն[21]։ Չնայած Սմիթի՝ աշխատանքի և աշխատավորների կարևորության ու արժեքի վճռական  ճանաչմանը, դասական լիբերալները քննադատում էին աշխատավորների խմբային իրավունքները, որոնք պահպանվում էին անհատական իրավունքների հաշվին[22]՝ մինչդեռ ընդունում էին ընկերությունների իրավունքները, որն էլ հանգեցրեց սակարկությունների ուժային անհավասարության[23]։ Դասական լիբերալները պնդում էին, որ անհատները պետք է ազատ լինեն՝ ստանալու աշխատանք ամենաբարձր վարձատրվող գործատուներից, մինչ շահույթ ստանալու շարժառիթն էլ կապահովեր, որ այն ապրանքները, որոնք մարդիկ կցանկանային ձեռք բերել, արտադրվեին իրենց կողմից առաջարկվող գներով: Ազատ շուկայում և՛ աշխատուժը, և՛ կապիտալը կստանային հնարավոր ամենամեծ օգուտը, իսկ արտադրությունը արդյունավետ կերպով կկազմակերպվեր՝ սպառողների պահանջարկը բավարարելու համար[24]։ Դասական լիբերալների համար սրանում վիճահարույց էր այսպես կոչվող «նվազագույն պետություն և կառավարություն» գաղափարը, որը ահմանափակվում էրհետևյալ գործառույթներով.

  • օրենքներ՝ քաղաքացիներին պաշտպանելու այլ քաղաքացիների կողմից իրենց նկատմամբ կատարված սխալներից, որոնք ներառում էին անհատական իրավունքների պաշտպանություն, մասնավոր սեփականություն, պայմանագրերի կիրարկում և ընդհանուր իրավունք,
  • ընդհանուր ազգային պաշտպանություն՝ օտար զավթիչներից պաշտպանությունն ապահովելու համար,
  • հասարակական աշխատանքներ և ծառայություններ, որոնք չեն կարող մատուցվել ազատ շուկայում, ինչպիսիք են կայուն արժույթը, ստանդարտ կշիռներն ու չափերը, ճանապարհների, ջրանցքների, նավահանգիստների, երկաթուղիների, կապի և փոստային ծառայությունների կառուցումն ու պահպանումը[25]։

Դասական լիբերալները պնդում էին, որ իրավունքները բացասական բնույթ են կրում և, հետևաբար, սահմանում են, որ այլ անհատներ և կառավարություններ պետք է ձեռնպահ մնան ազատ շուկային միջամտելուց՝ ընդդիմանալով սոցիալական ազատականներիի գաղափարներին, որոնք պնդում էին, որ անհատներն ունեն դրական իրավունքներ, դրանցից են՝ ընտրելու իրավունքը, կրթության իրավունքը, առողջապահական իրավունքը և նվազագույն աշխատավարձ ունենալու իրավունքը։ Որպեսզի հասարակությունը ապահովի դրական իրավունքները, այն պահանջում է նվազագույնից ավել  հարկեր, որոնք անհրաժեշտ են բացասական իրավունքներ պարտադրելու համար[26][27]։

Պարտադիր չէ, որ դասական լիբերալների հիմնական համոզմունքները ներառեն ժողովրդավարություն կամ քաղաքացիների ձայների մեծամասնությամբ ընտրված կառավարություն, քանի որ «մեծամասնության իշխանության մերկ գաղափարի մեջ ոչինչ չկա, որը ցույց կտա, որ մեծամասնությունը միշտ հարգելու է սեփականության իրավունքները կամ պահպանելու է օրենքի գերակայությունը»[28][29]։ Օրինակ՝ Ջեյմս Մեդիսոնն առաջարկում էր սահմանադրական հանրապետություն, որը պաշտպանում է անհատի ազատությունը մաքուր ժողովրդավարության նկատմամբ՝ պատճառաբանելով, որ ուղիղ ժողովրդավարության մեջ «ընդհանուր ավյունը կամ շահը գրեթե ամեն դեպքում կզգացվեն ժողովրդի մեծամասնության կողմից, … և ոչինչ չի կարող զսպել ավելի թույլ կողմին զոհաբերելու դրդապատճառները»[30]։

19-րդ դարի վերջին դասական լիբերալիզմը վերաճեց նեոդասական լիբերալիզմի, որը պնդում էր, որ կառավարությունը պիտի հնարավորինս փոքր լինի, որպեսզի թույլ տա անհատի ազատության իրագործումը: Նեոդասական լիբերալիզմն ամենածայրահեղ ձևով պաշտպանում էր սոցիալական դարվինիզմը[31]։ Աջակողմյան ազատականությունը նեոկլասիկական լիբերալիզմի ժամանակակից ձևն է[31]։ Սակայն Էդվին Վան դե Հաարը նշում է, որ թեև դասական ազատական գաղափարը ազդել է ազատականության վրա, նրանց միջև էական տարբերություններ կան[32]։ Դասական լիբերալիզմը հրաժարվում է ազատությանը օրենքից բարձր գերակայություն տալ և, հետևաբար, չի դրսևորում պետության հանդեպ թշնամանք, որը լիբերտարիզմին բնորոշ հատկանիշն է[33]։ Որպես այդպիսին, աջակողմյան ազատականները կարծում են, որ դասական լիբերալները բավարար հարգանք չունեն անհատական սեփականության իրավունքների նկատմամբ և բավարար վստահություն՝ ազատ շուկայի աշխատանքի և ինքնաբուխ կարգի նկատմամբ, ինչը հանգեցնում է նրանց հակմանը շատ ավելի մեծ պետություն ունենալու հանդեպ[34]։ Նրանք նաև համաձայն չեն դասական ազատականների հետ, որոնք չափազանց շատ աջակցություն են դրսևորում կենտրոնական բանկերի և մոնետարիստական քաղաքականության հանդեպ[35]։

Հավատալիքների տիպաբանություն խմբագրել

Ֆրիդրիխ Հայեկը դասական լիբերալիզմի մեջ առանձնացրել է երկու տարբեր կարգեր, մասնավորապես՝ բրիտանական և ֆրանսիական.

  • բրիտանացի փիլիսոփաներ Բեռնարդ Մանդեվիլը, Դեյվիդ Հյումը, Էդմունդ Բերկը, Ադամ Սմիթը, Ադամ Ֆերգյուսոնը, Ջոսիա Թակերը և Ուիլյամ Փեյլին հավատալիքներ ունեին էմպիրիզմի, ընդհանուր օրենքի և ավանդույթների ու ինստիտուտների նկատմամբ, որոնք ինքնաբերաբար զարգացել էին, բայց թերհասկացված էին,

Հայեկը ընդունում էր, որ ազգային պատկանելիության կարծրատիպերը ճշգրիտ չեն համապատասխանում յուրաքանչյուր ավանդույթին պատկանող կարծրատիպերին, քանի որ նա տեսնում էր ֆրանսիացիներ Մոնտեսքյոյին, Բենջամին Կոնստանտին, Ժոզեֆ դե Մաիստրին և Ալեքսիս դը Տոկվիլին որպես բրիտանական ավանդույթին պատկանողների, իսկ բրիտանացի Թոմաս Հոբսին, Ջոզեֆ Փրիսթլին, Ռիչարդ Պրայսին, Էդվարդ Գիբոնին, Բենջամին Ֆրանկլինին, Թոմաս Ջեֆերսոնին և Թոմաս Փեյնին՝ որպես ֆրանսիական ավանդույթին պատկանողների[36][37]։ Հայեկը նաև մերժել է laissez-faire (կառավարության ենթակայությունից դուրս գործող) պիտակավորումը, քանի որ այն ծագում է ֆրանսիական ավանդույթից և խորթ է Հյումի և Սմիթի համոզմունքներին:

Գիդո դե Ռուջիերոն իր հերթին բացահայտեց «Մոնտեսքյեի և Ռուսոյի, անգլիացիների և լիբերալիզմի դեմոկրատական տեսակների» միջև առկա տարբերությունները [38] [39] և պնդեց, որ կա «խորը հակադրություն երկու լիբերալ համակարգերի միջև»: Նա պնդում էր, որ «իսկական անգլիական լիբերալիզմի» ոգին «քայլ առ քայլ կառուցել է իր աշխատանքը՝ ոչ թե ոչնչացնելով նախկին կառուցվածքը, այլ հիմնվելով դրա վրա»: Այս լիբերալիզմը «անզգամորեն հարմարեցրել է հնագույն ինստիտուտները ժամանակակից կարիքներին» և «բնազդաբար ետ մղվել սկզբունքների և իրավունքների բոլոր վերացական հռչակումներից»[39]։ Ռուջիերոն պնդում էր, որ այս լիբերալիզմը վիճարկվում էր իր, այսպես կոչված, «Ֆրանսիայի նոր լիբերալիզմի» կողմից, որը բնութագրվում էր էգալիտարիզմով և «ռացիոնալիստական գիտակցությամբ»[40]։

1848 թվականին Ֆրենսիս Լիբերը տարբերակում մտցրեց այսպես կոչած «Անգլիական և գալլական ազատության» մեջ։ Լիբերը պնդում էր, որ «բարձրագույն աստիճանի անկախությունը, որը համատեղելի է անվտանգության և ազատության ազգային լայն երաշխիքների հետ, անգլիական ազատության մեծ նպատակն է, և ինքնապահովումն այն հիմնական աղբյուրն է, որից նա ստանում է իր ուժը»:[41]։Մյուս կողմից, գալիկյան ազատությունը «փնտրվում է կառավարության մեջ ... Ֆրանսիացիները փնտրում են քաղաքական քաղաքակրթության ամենաբարձր աստիճանն այդ կազմակերպությունում, այսինքն՝ հանրային իշխանության միջամտության ամենաբարձր աստիճանը»[42]։

Պատմություն խմբագրել

Մեծ Բրիտանիա խմբագրել

Ֆրանսիական ֆիզիոկրատիան մեծ ազդեցություն է թողել բրիտանական դասական լիբերալիզմի վրա, որի արմատները հասնում են մինչև Վիգեր և Ռադիկալներ։ Ուիգերին 1688 թվականի Փառահեղ հեղափոխությունից հետո  գերիշխող գաղափարախոսություն էր դարձել և կապված էր բրիտանական խորհրդարանին աջակցելու, օրենքի գերակայության պահպանման, հողային սեփականության պաշտպանության, երբեմն նաև մամուլի և խոսքի ազատության հետ: Իրավունքները համարվում էին որպես անհիշելի ժամանակներից գոյություն ունեցող հնագույն սահմանադրություն։ Դրանց հիմքում սովորույթը, այլ ոչ թե բնական իրավունքներն էին: Ուիգսը կարծում էր, որ գործադիր իշխանությունը պետք է սահմանափակ լինի։ Թեև նրանք աջակցում էին սահմանափակ ընտրական իրավունքին, նրանք քվեարկությունը դիտում էին որպես արտոնություն, այլ ոչ թե իրավունք: Այնուամենայնիվ, Ուիգների գաղափարախոսության մեջ հետևողականություն չկար, և տարբեր գրողներ, ներառյալ Ջոն Լոքը, Դեյվիդ Հյումը, Ադամ Սմիթը և Էդմունդ Բերկը, բոլորն էլ ազդեցիկ էին Ուիգների շրջանում, չնայած նրանցից ոչ մեկի գաղափարը համընդհանուր կերպով ընդունված չէր[43]։

1790-ականներից մինչև 1820-ական թվականները բրիտանական արմատականները կենտրոնացան խորհրդարանական և ընտրական բարեփոխումների վրա՝ շեշտը դնելով բնական իրավունքների և ժողովրդական ինքնիշխանության վրա։ Ռիչարդ Փրայսը և Ջոզեֆ Փրիսթլին Լոքի լեզուն հարմարեցրին արմատականության գաղափարախոսությանը[43]։ Արմատականները խորհրդարանական բարեփոխումները տեսնում էին որպես իրենց բազմաթիվ դժգոհությունները լուծելու առաջին քայլ` ներառյալ բողոքական այլախոհների վերաբերմունքը, ստրկավաճառությունը, բարձր գներն ու բարձր հարկերը[44]։ Դասական լիբերալների միջև ավելի մեծ միասնություն կար, քան Ուիգների միջև: Դասական լիբերալները հավատարիմ էին ինդիվիդուալիզմին, ազատությանը և հավասար իրավունքներին, ինչպես նաև որոշ ձախակողմյան այլ կարևոր կրողներին, քանի որ դասական լիբերալիզմը ներկայացվեց 18-րդ դարի վերջին որպես ձախակողմյան շարժում[16]։ Նրանք կարծում էին, որ այս նպատակները պահանջում են ազատ տնտեսություն՝ կառավարության նվազագույն միջամտությամբ: Ուիգերիի որոշ տարրեր հարմար չէին դասական լիբերալիզմի կոմերցիոն բնույթին: Այս տարրերը կապվեցին պահպանողականության հետ։

 
Հակաեգիպտացորենի իրավունքի լիգայի ժողովը Էքսեթեր Հոլում 1846 թ․

Դասական լիբերալիզմը Բրիտանիայում համարվում էր գերիշխող քաղաքական տեսություն19-րդ դարի սկզբից մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը։ Նրա նշանավոր հաղթանակներն էին 1829թ. Հռոմի կաթոլիկական օգնության ակտը, 1832թ. բարեփոխման օրենքը և 1846թ. եգիպտացորենի մասին օրենքների չեղարկումը: Եգիպտացորենին դեմ իրավունքի լիգան միավորեց ազատական և արմատական խմբերին՝ ի պաշտպանություն Ռիչարդ Քոբդենի և Ջոն Բրայթի ղեկավարության ներքո գործող ազատ առևտրի, ովքեր դեմ էին արիստոկրատական արտոնություններին, միլիտարիզմին և պետական ծախսերին ու կարծում էին, որ Մեծ Բրիտանիայի ողնաշարը մանր հողատերն է։ Նրանց ցածր պետական ծախսերի և ցածր հարկման քաղաքականությունը որդեգրվել է Ուիլյամ Գլադստոնի կողմից, երբ նա դարձավ գանձապետ, իսկ ավելի ուշ՝ վարչապետ: Դասական լիբերալիզմը հաճախ կապված էր կրոնական այլախոհության և ոչ՝կոնֆորմիզմի հետ[45]։

Չնայած դասական լիբերալները ձգտում էին նվազագույն պետական գործունեության, նրանք ընդունեցին տնտեսության մեջ կառավարության միջամտության սկզբունքը 19-րդ դարի սկզբից սկսած՝ գործարանային ակտերի ընդունմամբ: Մասնավորապես 1840-1860 թթ․ Մանչեսթրի դպրոցի կառավարության ենթակայությունից դուրս գործող փաստաբանները և The Economist-ի թղթակիցները վստահ էին, որ իրենց վաղ հաղթանակները կհանգեցնեն տնտեսական և անձնական ազատության և համաշխարհային խաղաղության հաստատման, բայց կանգնեցին հետընթացի առաջ, քանի որ կառավարության միջամտությունն ու գործունեությունը 1850-ական թթ. շարունակվում էին ընդլայնվել։ Ջերեմի Բենթեմը և Ջեյմս Միլը, թեև պաշտպանում էին կառավարության ենթակայությունից դուրս կատարվող գործունեությունը, արտաքին գործերին չմիջամտելը և անհատի ազատությունը, այնուամենայնիվ կարծում էին, որ սոցիալական ինստիտուտները կարող են ռացիոնալ կերպով վերանախագծվել ուտիլիտարիզմի սկզբունքների միջոցով: Պահպանողական վարչապետ Բենջամին Դիզրայելին ընդհանրապես մերժեց դասական լիբերալիզմը և պաշտպանեց Թորիի ժողովրդավարությունը: Մինչև 1870-ական թվականները Հերբերտ Սփենսերը և դասական այլ ազատականներ եզրակացրեցին, որ պատմական զարգացումը շրջվում է իրենց դեմ[46]։ Մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը Լիբերալ կուսակցությունը հիմնականում հրաժարվեց դասական ազատական սկզբունքներից[47]։

19-րդ դարի փոփոխվող տնտեսական և սոցիալական պայմանները հանգեցրին նեոդասական և սոցիալական (կամ բարեկեցության) լիբերալների բաժանմանը, որոնք, թեև համաձայնելով անհատական ազատության կարևորության շուրջ, տարբերվում էին պետության դերի հարցում իրենց մոտեցումներով։ Նեոդասական լիբերալները, ովքեր իրենց անվանում էին «իսկական լիբերալներ», Լոկի Երկրորդ տրակտատը տեսնում էին որպես լավագույն ուղեցույց և աջակցում էին «սահմանափակ կառավարությունը», մինչդեռ սոցիալական լիբերալները սատարում էին կառավարության կարգավորման և բարեկեցիկ պետության գաղափարը: Բրիտանիայում Հերբերտ Սփենսերը և Ուիլյամ Գրեհեմ Սամները 19-րդ դարի առաջատար նեոդասական լիբերալ տեսաբաններն էին[48]։ Էվոլյուցիան դասականից դեպի սոցիալական/բարեկեցության լիբերալիզմ, օրինակ, արտացոլված է Բրիտանիայում Ջոն Մեյնարդ Քեյնսի մտքի էվոլյուցիայում[49]։

Օսմանյան կայսրություն խմբագրել

Օսմանյան կայսրությունը մինչև 18-րդ դարն ուներ ազատ առևտրի քաղաքականություն։ Օսմանյան կայսրության կապիտուլյացիաների արմատներ ունենալով, որոնք սկիզբ են առել 1536 թ․Ֆրանսիայի հետ ստորագրված առաջին առևտրային պայմանագրերից և հետագայում 1673 թ․ և 1740 թ․ կապիտուլյացիաներով, որոնք 1790 թ․ ներմուծման և արտահանման համար մաքսատուրքերը իջեցրեցին ընդամենը 3%-ով։ Օսմանյան ազատ առևտրի քաղաքականությունը գովաբանվել է բրիտանացի տնտեսագետների կողմից, որոնք պաշտպանում են ազատ առևտուրը, ինչպես Ջ. Ռ. Մքքալոչը իր «Առևտրի բառարանում» (1834), բայց և քննադատվել է ազատ առևտրի դեմ հանդես եկող բրիտանացի քաղաքական գործիչների կողմից, ինչպիսին վարչապետ Բենջամին Դիսրայելին էր, ով 1846 թ․ «Եգիպտացորենի օրենքների» բանավեճում Օսմանյան կայսրությունը նկարագրեց որպես «անզուսպ մրցակցության արդյունքում ստացված վնասի օրինակ»՝ պնդելով, որ այն ոչնչացրել է ամենն, ինչ 1812 թ․ համարվել է «աշխարհի ամենալավ արտադրություն»[50]։

Միացյալ Նահանգներ խմբագրել

Միացյալ Նահանգներում լիբերալիզմը ամուր արմատներ գցեց, քանի որ այն քիչ էր հակադրվում երկրի իդեալներին, մինչդեռ Եվրոպայում լիբերալիզմին հակադրվում էին բազմաթիվ ֆեոդալական շահեր, ինչպիսիք են ազնվականությունը, արիստոկրատիան՝ ներառյալ բանակի սպաները, հողատեր ազնվականներն ու հաստատված եկեղեցին[51]։Թոմաս Ջեֆերսոնը որդեգրեց լիբերալիզմի իդեալներից շատերը, բայց Անկախության հռչակագրում Լոքի «կյանք, ազատություն և ունեցվածք»-ը փոխարինվեց սոցիալապես ավելի ազատական «կյանք, ազատություն և երջանկության հետապնդում»-ով [9]։ Միացյալ Նահանգների աճման հետ զուգընթաց՝ արդյունաբերությունը ավելի ու ավելի մեծ տեղ սկսեց զբաղեցնել ամերիկյան կյանքում, և երկրի առաջին պոպուլիստ նախագահ Էնդրյու Ջեքսոնի օրոք տնտեսական հարցերը հայտնվեցին առաջին պլանում: Ջեքսոնյան դարաշրջանի տնտեսական գաղափարները գրեթե համընդհանուր կերպով դասական լիբերալիզմի գաղափարներն էին[52]։ Ազատությունը, ըստ դասական լիբերալների, առավելագույնի հասցվեց, երբ կառավարությունը «ձեռքերը լվաց» տնտեսության հարցերից[53]։ Պատմաբան Քեթլին Գ. Դոնոհյուն պնդում է.

<<Եվրոպայում դասական լիբերալ տեսության կենտրոնում կառավարության ենթակայությունից դուրս գործող տնտեսության գաղափարն էր: Ամերիկյան դասական լիբերալների ճնշող մեծամասնության համար այն ամենևին չէր նշանակում կառավարության միջամտություն: Ընդհակառակը, նրանք ավելի քան պատրաստ էին տեսնելու, որ կառավարությունը մաքսատուրքեր, երկաթուղային սուբսիդիաներ և ներքին բարելավումներ է տրամադրում, որոնք բոլորն էլ շահեկան էին արտադրողների համար: Այն, ինչ նրանք դատապարտում էին, միջամտությունն էր սպառողների անունից>>[54]։

1865 թվականից ի վեր «The Nation» ամսագիրը ազդեցիկ խմբագիր Էդվին Լոուրենս Գոդկինի (1831–1902) ջանքերով ամեն շաբաթ իր հոդվածներով պաշտպանում էր լիբերալիզմը[55]։ Դասական լիբերալիզմի գաղափարները, ըստ էության, մնացին անառարկելի մինչև մի շարք ճգնաժամների սկիզբը, որոնք դասական տնտեսագիտության դրույթների համաձայն համարվում էին անտանելի, և հանգեցրին տնտեսական դժվարությունների, որոնցից ընտրողները պահանջում էին ազատվել։ Ուիլյամ Ջենինգս Բրայանի խոսքերով՝ «Դուք չպետք է այս ազգին ոսկյա խաչի վրա բարձրացնեք»։ Մինչև Մեծ ճգնաժամը դասական լիբերալիզմը մնաց ուղղափառ համոզմունք ամերիկացի գործարարների շրջանում[56]։ Միացյալ Նահանգների Մեծ ճգնաժամը տեսավ լիբերալիզմի կտրուկ փոփոխություն՝ առաջնահերթությունների փոխանցում արտադրողներից դեպի սպառողներ: Ֆրանկլին Դ. Ռուզվելտի «Նոր գործարքը» տասնամյակներ շարունակ ներկայացնում էր ժամանակակից լիբերալիզմի գերակայությունը քաղաքականության մեջ։ Ֆրանկլին Դ. Արթուր Շլեզինգեր կրտսերի խոսքերով[57] ՝

  «Երբ արդյունաբերական պայմանների աճը պահանջում էր կառավարության միջամտություն՝ ավելի շատ հավասար հնարավորություններ ապահովելու համար, ազատական ավանդույթը, հավատարիմ մնալով իր նպատակին, այլ ոչ թե ինչ-որ մի դոգմայի, փոխեց իր տեսակետը պետության մասին: Առաջացավ սոցիալապես բարեկեցիկ պետության հայեցակարգը, որտեղ ազգային կառավարությունն ուներ բացահայտ պարտավորություն՝ պահպանել զբաղվածության բարձր մակարդակ տնտեսությունում, վերահսկել կյանքի և աշխատանքի չափանիշները, կարգավորել բիզնես մրցակցության մեթոդները և հաստատել սոցիալական ապահովության համապարփակ օրինաչափություններ»։  

Ալան Վուլֆն ամփոփում է այն տեսակետը, որ կա շարունակական ազատական ըմբռնում, որը ներառում է և՛ Ադամ Սմիթի, և՛ Ջոն Մեյնարդ Քեյնսի համոզմունքները․

  «Այն գաղափարը, որ լիբերալիզմն ունի երկու դրսևորում, ենթադրում է, որ մարդկության առջև ծառացած հիմնական հարցն այն է, թե որքանով է կառավարությունը միջամտում տնտեսությանը: ... Երբ մենք քննարկում ենք մարդկային նպատակը և կյանքի իմաստը, Ադամ Սմիթը և Ջոն Մեյնարդ Քեյնսը նույն կողմում են: Նրանք երկուսն էլ ունեին ծավալուն մտքեր այն մասին, թե մեր ուսերին ինչ կա դրված, որ իրականացնենք այս աշխարհում։... Սմիթի համար մարդկային ազատության թշնամին երկանտիլիզմն էր, իսկ Քեյնսի համար՝ մենաշնորհները։ Տասնութերորդ դարի մտածողի համար կատարելապես հեշտ է եզրակացնել, որ մարդկությունը կծաղկի շուկայի շնորհիվ: Նույն իդեալին հավատարիմ քսաներորդ դարի մտածողի դեպքում նույն նպատակին հասնելու համար կարևոր գործիքն իշխանությունն էր»[58]։  

Այն տեսակետը, որ ժամանակակից լիբերալիզմը դասական լիբերալիզմի շարունակությունն է, վիճելի է և վիճարկվում է շատերի կողմից[59][60][61][62][63] ։Ջեյմս Քուրթը, Ռոբերտ Ի. Լերները, Ջոն Միքլթվեյթը, Ադրիան Վուլդրիջը և մի քանի այլ քաղաքագետներ պնդում են, որ դասական լիբերալիզմը դեռ գոյություն ունի այսօր, սակայն՝ ամերիկյան պահպանողականության ձևով[64][65][66][67]։Ըստ Դիպակ Լալի՝ միայն ԱՄՆ-ում է դասական լիբերալիզմը շարունակում մնալ զգալի քաղաքական ուժ ամերիկյան պահպանողականության միջոցով[68]։ Ամերիկացի ազատականները նույնպես պնդում են, որ դասական ազատական ավանդույթի իսկական կրողներն են[69]։

Ինտելեկտուալ աղբյուրներ խմբագրել

Ջոն Լոք խմբագրել

 
Ջոն Լոք

Դասական ազատական գաղափարախոսության մեջ կենտրոնական տեղ էր զբաղեցնում Ջոն Լոքի «Կառավարության երկրորդ տրակտատը» և «Հանդուրժողականության մասին նամակը», որը գրվել էր որպես 1688 թվականի Պանծալի հեղափոխության պաշտպանություն: Չնայած, որ այն ժամանակ, երբ այս գրությունները չափազանց արմատական էին համարվում Բրիտանիայի նոր կառավարիչների համար, Վիգերը, արմատականները և Ամերիկյան հեղափոխության կողմնակիցները հետագայում եկան դրանք հաստատելու[70]։ Այնուամենայնիվ, ավելի ուշ լիբերալ մտքի մեծ մասը բացակայում էր Լոքի գրվածքներում կամ հազվադեպ էր հիշատակվում, և նրա գրվածքները ենթարկվել են տարբեր մեկնաբանությունների: Օրինակ, իր գործերում քիչ է խոսվում սահմանադրականության, իշխանությունների տարանջատման և սահմանափակ իշխանության մասին:

Ջեյմս Լ. Ռիչարդսոնը առանձնացրել է հինգ կենտրոնական թեմաներ, որոնք առկա են Լոքի գրությությունների մեջ․

  • անհատականություն,
  • համաձայնություն,

օրենքի գերակայություն և կառավարություն՝ որպես հոգաբարձու,

  • գույքի նշանակություն,
  • կրոնական հանդուրժողականություն։

Թեև Լոքը բնական իրավունքների տեսություն չէր մշակել, նա բնության մեջ գտնվողներին պատկերացնում էր որպես ազատ և հավասար անհատների: Հղման կետը ոչ թե համայնքը կամ հաստատություններն էին, այլ անհատը: Լոքը կարծում էր, որ անհատները համաձայնություն են տվել կառավարությանը և, հետևաբար, իշխանությունը բխում է հասարակ ժողովրդից, այլ ոչ թե վերին խավերից: Այս համոզմունքը հետագայում պետք է ազդեր հեղափոխական շարժումների վրա[71]։

Որպես հոգաբարձու, կառավարությունից ակնկալվում էր, որ ծառայի ժողովրդի, ոչ թե կառավարիչների շահերին, իսկ կառավարիչներից ակնկալվում էր հետևել օրենսդիր մարմինների կողմից ընդունված օրենքներին: Լոքը նաև կարծում էր, որ մարդկանց և կառավարությունների մեջ միավորվելու հիմնական նպատակը իրենց ունեցվածքի պահպանումն էր: Չնայած սեփականության մասին Լոքի սահմանման երկիմաստությանը, որը սեփականությունը սահմանափակում էր «այն հողով, որտեղ մարդը վարում է, տնկում, բարելավում, մշակում և կարող է օգտագործել դրա տված արտադրանքը», այս սկզբունքը մեծ հարստություն ունեցող անհատների շրջանում մեծ հավանության արժանացավ[72]։

Լոքը կարծում էր, որ անհատն իրավունք ունի հետևելու իր սեփական կրոնական համոզմունքներին, և որ պետությունը չպետք է կրոն պարտադրի այլախոհների դեմ, սակայն կան նաև սահմանափակումներ: Ոչ մի հանդուրժողականություն չպետք է դրսևորվի աթեիստների նկատմամբ, որոնք դիտվում էին որպես անբարոյական, կամ կաթոլիկների նկատմամբ, ովքեր, համարվում էր, որ պիտի հավատարիմ լինեին Պապին ավելի, քան  իրենց ազգային կառավարությանը[73]։

Ադամ Սմիթ խմբագրել

 
Ադամ Սմիթ

Ադամ Սմիթի «Ազգերի հարստությունը» աշխատությունը, որը հրատարակվել է 1776 թվականին, ստեղծված էր ապահովելու տնտեսագիտության գաղափարների մեծ մասը, առնվազն մինչև 1848 թվականին Ջոն Ստյուարտ Միլի «Քաղաքական տնտեսության սկզբունքների» հրապարակումը[74]։Սմիթն անդրադարձավ տնտեսական գործունեության շարժառիթներին, գների վրա ազդող պատճառներին ու հարստության բաշխմանը և այն քաղաքականությանը, որին պետությունը պետք է հետևի հարստությունը առավելագույնի հասցնելու համար:

Սմիթը գրում է, որ քանի դեռ առաջարկը, պահանջարկը, գները և մրցակցությունը զերծ են մնում պետական կարգավորումից, ոչ թե ալտրուիզմը, այլ նյութական սեփական շահի հետապնդումը առավելագույնի կհասցնի հասարակության հարստությունը[23]՝ շահույթով պայմանավորված ապրանքների և ծառայությունների արտադրության միջոցով: «Անտեսանելի ձեռքը» ուղղորդեց անհատներին և ընկերություններին աշխատել հանրային բարօրության ուղղությամբ՝ որպես սեփական շահը առավելագույնի հասցնելու ջանքերի չնախատեսված հետևանք: Սա բարոյական հիմնավորում էր հարստության կուտակման համար, որը նախկինում ոմանք մեղք էին համարում[75]։

Նա առաջարկում էր, որ աշխատողներին  վճարվի այնքան ցածր աշխատավարձ, որքան անհրաժեշտ է նրանց գոյատևման համար, ինչը հետագայում Դեյվիդ Ռիկարդոյի և Թոմաս Ռոբերտ Մալթուսի կողմից վերածվեց «աշխատավարձի երկաթյա օրենքի»[76]։Նա հիմնական շեշտը դնում էր ներքին և միջազգային ազատ առևտրի օգուտի վրա, որը, նրա կարծիքով, կարող է մեծացնել հարստությունը՝ արտադրության մեջ մասնագիտանալու միջոցով[77]։ Նա նաև դեմ է արտահայտվել սահմանափակող առևտրային արտոնություններին, մենաշնորհների և գործատուների կազմակերպությունների ու արհմիությունների պետական դրամաշնորհներին[78]։ Կառավարությունը պետք է սահմանափակվի պաշտպանությամբ, հասարակական աշխատանքներով և արդարադատությամբ, որոնք ֆինանսավորվում էին եկամտի վրա հիմնված հարկերով[79]։

Սմիթի տնտեսագիտությունը կիրառվեց 19-րդ դարում՝ 1820-ականներին սակագների իջեցմամբ, աղքատներին օգնություն տրամադրելու մասին օրենքի չեղարկումով, որը 1834թ․ սահմանափակեց աշխատուժի շարժունակությունը, իսկ 1858 թվականին՝ Հնդկաստանի վրա Արևելյան Հնդկաստանի ընկերության կառավարման ավարտը[80]։

Դասական տնտեսագիտություն խմբագրել

Ի հավելումն Սմիթի ժառանգության, Սեյի օրենքը, Թոմաս Ռոբերտ Մալթուսի բնակչության տեսությունները և Դեյվիդ Ռիկարդոյի աշխատավարձի երկաթյա օրենքը դարձան դասական տնտեսագիտության կենտրոնական ուսմունքներ: Այս տեսությունների հոռետեսական բնույթը հիմք հանդիսացավ նրա հակառակորդների կողմից կապիտալիզմի քննադատության համար և օգնեց հավերժացնել տնտեսագիտությունը «դժբախտ գիտություն» անվանելու ավանդույթը[81]։

Ժան-Բատիստ Սայը ֆրանսիացի տնտեսագետ էր, ով Սմիթի տնտեսական տեսությունները ներմուծեց Ֆրանսիա, և ում մեկնաբանությունները Սմիթի վերաբերյալ  տարածվեցին ինչպես Ֆրանսիայում, այնպես էլ Բրիտանիայում[80]։ Սեյը վիճարկեց Սմիթի արժեքի աշխատանքի տեսությունը՝ հավատալով, որ գները որոշվում են ըստ օգտակարության, և նաև ընդգծեց ձեռնարկատիրոջ կարևոր դերը տնտեսության մեջ: Այնուամենայնիվ, այդ դիտարկումներից և ոչ մեկը չընդունվեց այն ժամանակվա բրիտանացի տնտեսագետների կողմից: Տնտեսական մտածողության մեջ նրա ամենակարևոր ներդրումը Սեյի օրենքն էր, որը դասական տնտեսագետների կողմից մեկնաբանվեց այսպես․ շուկայում չի կարող լինել գերարտադրություն, իսկ առաջարկի և պահանջարկի միջև միշտ կլինի հավասարակշռություն[82][83]։ Այս ընդհանուր համոզմունքն ազդեցություն ունեցավ կառավարության քաղաքականության վրա մինչև 1930-ական թվականները: Քանի որ տնտեսական ցիկլը դիտվում էր որպես ինքնակարգավորվող, հետևելով այս օրենքին, կառավարությունը չմիջամտեց տնտեսական դժվարությունների ժամանակաշրջաններում, քանի որ դա համարվում էր ապարդյուն[84]։

Մալթուսը գրել է երկու գիրք՝ «Էսսե բնակչության սկզբունքի մասին» (1798 թ․) և «Քաղաքական տնտեսության սկզբունքները» (1820 թ․)։ Երկրորդ գիրքը, որը հերքում էր Սեյի օրենքը, փոքր ազդեցություն ունեցավ ժամանակակից տնտեսագետների վրա[85]։ Այնուամենայնիվ, նրա առաջին գիրքը մեծ ազդեցություն ունեցավ դասական լիբերալիզմի վրա[86][87]։ Այդ գրքում Մալթուսը պնդում էր, որ բնակչության աճը կգերազանցի սննդի արտադրությունը, քանի որ բնակչությունն աճում էր երկրաչափորեն, մինչդեռ սննդամթերքի արտադրությունն աճում էր թվաբանական սկզբունքներով: Քանի որ մարդիկ ապահովված էին սննդով, նրանք կվերարտադրվեին այնքան ժամանակ, մինչև նրանց աճը գերազանցեր սննդի պաշարը: Բնությունն այնուհետև կապահովեր դրա աճը արատավորության և թշվառության տեսքով: Եկամտի ոչ մի ձեռքբերում չէր կարող կանխել դա, և աղքատների համար ցանկացած բարեկեցություն ինքնախորտակիչ կլիներ: Կստացվեր, որ իրականում աղքատներն էին պատասխանատու իրենց խնդիրների համար, որոնցից կարող էին խուսափել միայն ինքնազսպման միջոցով[87]։

Ռիկարդոն, ով Սմիթի երկրպագուն էր, լուսաբանում էր նույն թեմաներից շատերը, բայց մինչ Սմիթը եզրակացություններ էր անում լայն էմպիրիկ դիտարկումներից, Ռիկարդոն օգտագործում էր դեդուկցիան՝ եզրակացություններ անելով հիմնավոր ենթադրություններից [88]։ Մինչ Ռիկարդոն ընդունում էր Սմիթի արժեքի աշխատանքի տեսությունը, նա նաև ընդունում էր, որ օգտակարությունը կարող է ազդել որոշ հազվագյուտ ապրանքների գնի վրա: Գյուղատնտեսական հողերի վարձավճարները դիտվում էին որպես արտադրություն, որն ավելցուկ էր վարձակալների կողմից պահանջվող ապրուստի համար: Աշխատավարձը դիտվում էր որպես աշխատողների ապրուստի և բնակչության ներկայիս մակարդակը պահպանելու համար պահանջվող գումար[89]։ Աշխատավարձի մասին նրա երկաթյա օրենքի համաձայն՝ աշխատավարձը երբեք չէր կարող գերազանցել կենսապահովման մակարդակը: Ռիկարդոն շահույթը բացատրում էր որպես կապիտալի վերադարձ, որն ինքնին աշխատանքի արդյունք էր, բայց նրա տեսությունից շատերը հանգեցին այն եզրակացության, որ շահույթը կապիտալիստների կողմից յուրացված ավելցուկ էր, որի հանդեպ նրանք ոչ մի իրավունք չունեին[90]։

Ուտիլիտարիզմ խմբագրել

Ուտիլիտարիզմի կենտրոնական հայեցակարգը՝ մշակված  Ջերեմի Բենթեմի կողմից, ենթադրում էր, որ հանրային քաղաքականությունը պետք է ձգտի ապահովել «ամենամեծ երջանկություն»: Թեև սա կարող էր մեկնաբանվել որպես աղքատության նվազեցմանն ուղղված պետական գործողությունների հիմնավորում, դասական լիբերալների կողմից այն օգտագործվում էր անգործությունը հիմնավորելու համար՝ այն փաստարկով, որ բոլոր անհատների մաքուր օգուտն ավելի բարձր կլինի[81]։

Ուտիլիտարիզմը բրիտանական կառավարություններին քաղաքական հիմնավորում տվեց տնտեսական լիբերալիզմի իրականացման համար, որը պետք է գերիշխեր տնտեսական քաղաքականության մեջ 1830-ականներից: Թեև ուտիլիտարիզմը դրդեց օրենսդրական և վարչական բարեփոխումներին, իսկ Ջոն Ստյուարտ Միլի հետագա գրությունները այդ թեմայի վերաբերյալ կանխատեսում էին բարեկեցության պետությունը, այն հիմնականում օգտագործվում էր որպես laissez-faire-ի (կառավարություն զատ գործող տնտեսության) հիմնավորում[91]։

Քաղաքական տնտեսություն խմբագրել

Միլին հետևող դասական լիբերալները օգտակարությունը համարում էին հանրային քաղաքականության հիմքը: Սա խախտում էր ինչպես պահպանողական «ավանդույթը», այնպես էլ Լոքի «բնական իրավունքները», որոնք իռացիոնալ էին համարվում: Կոմունալությունը, որն ընդգծում է անհատների երջանկությունը, դարձավ ամբողջ Միլ-ոճի լիբերալիզմի հիմնական էթիկական արժեքը[92]։ Թեև ուտիլիտարիզմը ոգեշնչման աղբյուր դարձավ լայնածավալ բարեփոխումների համար, այն նաև դարձավ արդարացում laissez-faire տնտեսագիտության համար: Այնուամենայնիվ, Միլի հետևորդները մերժեցին Սմիթի համոզմունքը, որ «անտեսանելի ձեռքը» կհանգեցնի ընդհանուր օգուտների և ընդունեցին Մալթուսի տեսակետը, որ բնակչության ընդլայնումը կկանխի որևէ ընդհանուր օգուտ, ինչպես նաև  Ռիկարդոյի տեսակետը դասակարգային բախման անխուսափելիության մասին: Laissez-faire-ը դիտվում էր որպես միակ հնարավոր տնտեսական մոտեցում, և կառավարության ցանկացած միջամտություն դիտվում էր որպես անօգուտ և վնասակար քայլ: 1834թ. «Աղքատ օրենքների փոփոխության մասին» օրենքը պաշտպանվել է «գիտական կամ տնտեսական սկզբունքների» հիման վրա, մինչդեռ 1601թ․ Էլիզաբեթական աղքատ օրենքի հեղինակները համարվում էին, որ Մալթուս կարդալուց օգուտ չեն ունեցել[93]։

Այնուամենայնիվ, laissez-faire-ի նկատմամբ հավատարմությունը միատեսակ չէր, և որոշ տնտեսագետներ արտահայտվում էին հանրային աշխատանքների և կրթության պետական աջակցության օգտին: Դասական լիբերալների տեսակետները նույնպես բաժանված էին ազատ առևտրի հարցում, քանի որ Ռիկարդոն կասկած հայտնեց, որ Ռիչարդ Կոբդենի և եգիպտացորենի դեմ իրավունքի լիգայի կողմից պաշտպանված հացահատիկի մաքսատուրքերի վերացումը որևէ ընդհանուր օգուտ կունենա: Դասական լիբերալների մեծամասնությունը նաև աջակցում էր օրենսդրությանը, որը կարգավորում էր երեխաներին աշխատելու թույլատրված ժամերի քանակը և սովորաբար դեմ չէր գործարանային բարեփոխումների օրենսդրությանը[93]։

Չնայած դասական տնտեսագետների պրագմատիզմին, նրանց տեսակետները դոգմատիկ տերմիններով արտահայտվել են այնպիսի հայտնի գրողների կողմից, ինչպիսիք են Ջեյն Մարսետը և Հարիետ Մարտինոն[93]։ Laissez-faire-ի ամենաուժեղ պաշտպանը The Economist-ն էր, որը հիմնադրվել է Ջեյմս Ուիլսոնի կողմից 1843 թվականին: The Economist-ը քննադատում էր Ռիկարդոյին ազատ առևտրի աջակցության բացակայության համար և թշնամական վերաբերմունք արտահայտում բարեկեցության նկատմամբ՝ համարելով, որ ցածր կարգերը պատասխանատու են իրենց տնտեսական պայմանների համար: The Economist-ը կարծում էր, որ գործարանային ժամերի կարգավորումը վնասակար է աշխատողների համար, ինչպես նաև կտրականապես դեմ էր կրթության, առողջապահության, ջրի մատակարարման և արտոնագրերի ու հեղինակային իրավունքների տրամադրման պետական աջակցությանը[94]։

The Economist-ը նույնպես քարոզարշավ սկսեց ընդդեմ եգիպտացորենի մասին օրենքների, որոնք պաշտպանում էին Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի Միացյալ Թագավորության կալվածքատերերին  հացահատիկային ապրանքների ավելի էժան արտասահմանյան ներկրողների մրցակցությունից: Laissez-faire-ի նկատմամբ հավատը 1846–1849 թվականներին Իռլանդիայում  Մեծ սովի պատճառ դարձավ, որի ժամանակ մոտ 1,5 միլիոն մարդ մահացավ: Տնտեսական և ֆինանսական հարցերի համար պատասխանատու նախարար Չարլզ Վուդը ակնկալում էր, որ մասնավոր ձեռնարկատիրությունը և ազատ առևտուրը, այլ ոչ թե կառավարության միջամտությունը կթեթևացնեն սովը[94]։ Եգիպտացորենի մասին օրենքները վերջնականապես չեղյալ են հայտարարվել 1846 թվականին՝ հանելով հացահատիկի մաքսատուրքերը, որոնք պահպանում էին հացի  գնի արհեստականորեն բարձր լինելը,[95] բայց իռլանդական սովը դադարեցնելու համար շատ ուշ եղավ, մասամբ այն պատճառով, որ դա արվում էր փուլերով՝ երեք տարվա ընթացքում[96][97]։

Ազատ առևտուր և համաշխարհային խաղաղություն խմբագրել

Մի քանի լիբերալներ, ներառյալ Սմիթը և Կոբդենը, պնդում էին, որ ազգերի միջև ապրանքների ազատ փոխանակումը կարող է հանգեցնել համաշխարհային խաղաղության: Էրիկ Գարցկեն ասում է. «Մի շարք գիտնականներ, ինչպիսիք են Մոնտեսքյոն, Ադամ Սմիթը, Ռիչարդ Կոբդենը, Նորման Անջելը և Ռիչարդ Ռոզեկրանսը, երկար ժամանակ ենթադրում էին, որ ազատ շուկաները կարող են ազատել պետություններին կրկնվող պատերազմի հեռանկարից»[98]։ Ամերիկացի քաղաքագետներ Ջոն Ռ. Օնյալը և Բրյուս Մ. Ռասեթը, որոնք հայտնի են ժողովրդավարական խաղաղության տեսության վրա իրենց աշխատանքով, նշում են[99]․

  «Դասական լիբերալները պաշտպանում էին ազատությունն ու բարգավաճումը մեծացնելու քաղաքականությունը: Նրանք ձգտում էին քաղաքականապես հզորացնել առևտուրն ու վերացնել թագավորական կանոնադրությունները, մենաշնորհները և մերկանտիլիզմի պրոտեկցիոնիստական քաղաքականությունը, որպեսզի խրախուսեն ձեռնարկատիրությունը և բարձրացնել արտադրողականությունը: Նրանք նաև ակնկալում էին, որ դեմոկրատիան և laissez-faire տնտեսությունը կնվազեցնեն պատերազմի հաճախականությունը»։  

«Ազգերի հարստություն» գրքում Սմիթը պնդում էր, որ քանի որ հասարակությունները «որսորդ հավաքողներից» վերածվում են արդյունաբերական հասարակությունների, պատերազմական ավարը կբարձրանա, բայց պատերազմի ծախսերն ավելի կաճեն, և, այդպիսով, պատերազմը դժվար և թանկ կդարձնեն արդյունաբերական երկրների համար[100]․

  Պատերազմի պատիվը, համբավը, պարգևները միջին և արդյունաբերական խավերին չեն պատկանում։ Մարտի դաշտը ազնվականության բերքի դաշտն է՝ ոռոգված ժողովրդի արյունով։ Մինչ մեր առևտուրը հիմնված էր մեր արտաքին կախվածությունների վրա, ինչպես դա եղավ անցյալ դարի կեսերին... մեր արտադրողների անհրաժեշտ էր ուժն ու բռնություն՝ հաճախորդներ գրավելու համար... Բայց պատերազմը, թեև ամենամեծ սպառողն է, այն ոչ միայն ոչինչ չի արտադրում, այլև աշխատուժը արտադրական զբաղվածությունից հանելով և առևտրի ընթացքը ընդհատելով՝ այն տարբեր անուղղակի ձևերով խոչընդոտում է հարստության ստեղծմանը։ Եվ եթե ռազմական գործողությունները շարունակվեն մի քանի տարի, ապա յուրաքանչյուր հաջորդ պատերազմական վարկ ուժեղացված ճնշումով կզգացվի մեր առևտրային և արտադրական շրջաններում։
- Ռիչարդ Կոբդեն [101]
  
  Իրենց փոխադարձ շահի շնորհիվ բնությունը մարդկանց միավորում է բռնության և պատերազմի դեմ, քանի որ կոսմոպոլիտ իրավունքի հայեցակարգը նրանց չի պաշտպանում դրանից։ Առևտրի ոգին չի կարող գոյատևել պատերազմի հետ, և վաղ թե ուշ այդ ոգին գերիշխում է յուրաքանչյուր ժողովրդի վրա: Քանի որ բոլոր այն ուժերի (կամ միջոցների) մեջ, որոնք պատկանում են ազգին, ֆինանսական ուժը կարող է լինել ամենահուսալին՝ ստիպելու ազգերին հետամուտ լինել խաղաղության վեհ գործին (թեև ոչ բարոյական դրդապատճառներով), և որտեղ էլ որ համաշխարհային պատերազմը սպառնա բռնկվել, նրանք կփորձեն այն կանխել միջնորդության միջոցով այնպես, կարծես նրանք մշտապես միավորված են եղել հենց այդ նպատակով:  

Կոբդենը կարծում էր, որ ռազմական ծախսերը վատթարացնում են պետության բարեկեցությունը և օգուտ են բերում փոքր, բայց կենտրոնացված էլիտար փոքրամասնությանը, ամփոփելով բրիտանական իմպերիալիզմը, որը, նրա կարծիքով, մերկանտիլիստական քաղաքականության տնտեսական սահմանափակումների արդյունքն է: Կոբդենի և շատ դասական լիբերալների համար նրանք, ովքեր խաղաղության կողմնակից են, պետք է նաև պաշտպանեն ազատ շուկաները: Այն համոզմունքը, որ ազատ առևտուրը կնպաստի խաղաղությանը, լայնորեն կիսում էին 19-րդ և 20-րդ դարի սկզբի անգլիացի լիբերալները, ինչը ստիպեց տնտեսագետ Ջոն Մեյնարդ Քեյնսին (1883–1946), ով իր վաղ կյանքում դասական լիբերալ էր, ասելու, որ սա վարդապետություն է, որի հիման վրա ինքը «դաստիարակվել է», և ինչը նա անկասկած պահեց միայն մինչև 1920-ական թվականները[103]։ Քեյնսի մասին գրքի մասին իր կարծիքն արտահատելու ժամանակ Մայքլ Ս. Լոոլորը պնդում է, որ դա կարող է մեծ մասամբ պայմանավորված լինել տնտեսագիտության և քաղաքականության մեջ Քեյնսի ներդրմամբ, ինչպես Մարշալի պլանի իրականացման և նրա աշխատանքից ի վեր տնտեսությունների կառավարման ձևով, «որ մենք ունենք շքեղություն՝ չկանգնելու նրա տհաճ ընտրության՝ ազատ առևտրի և լիարժեք զբաղվածության միջև»[104]։ Այս գաղափարի հարակից դրսևորումն էր Նորման Էնջելի (1872–1967) փաստարկը, որն առավելապես հայտնի էր Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ «Մեծ պատրանք» (1909) ֆիլմում, որ մեծ տերությունների տնտեսությունների փոխկախվածությունն այժմ այնքան մեծ է, որ պատերազմը նրանց միջև անիմաստ էր և իռացիոնալ և, հետևաբար, քիչ հավանական:

Նշանավոր մտածողներ խմբագրել

Թոմաս Հոբս (1588–1679)

Ջեյմս Հարինգթոն (1611–1677)

Ջոն Լոք (1632–1704)

Մոնտեսքյո (1689–1755)

Դեյվիդ Հյում (1711–1776)

Վոլտեր (1694–1778)

Ժան-Ժակ Ռուսո (1712–1778)

Բենջամին Ֆրանկլին (1706-1790)

Ադամ Սմիթ (1723–1790)

Էդվարդ Գիբոն (1737–1794)

Իմանուել Կանտ (1724–1804)

Անդերս Խիդենիուս (1729–1803)

Թոմաս Փեյն (1737–1809)

Չեզարե Բեքկարիա (1738–1794)

Մարկիզ դը Կոնդորսե (1743–1794)

Թոմաս Ջեֆերսոն (1743–1826)

Ջերեմի Բենթամ (1748–1832)

Գաետանո Ֆիլանջիերի (1753–1788)

Բենջամին Կոնստանտ (1767–1830)

Դեյվիդ Ռիկարդո (1772–1823)

Ալեքսիս դը Տոկվիլ (1805–1859)

Ջուզեպպե Մացզինի (1805–1872)[109]

Ջոն Ստյուարտ Միլ (1806–1872)

Ուիլյամ Էվարտ Գլադստոն (1809–1898)

Հորաս Գրիլի (1811–1873)

Ֆուկուզավա Յուկիչի (1835–1901)

Հենրի Ջորջ (1839–1897)

Ֆրիդրիխ Նաուման (1860–1919)

Լյուդվիգ ֆոն Միզես (1881–1973)

Ֆրիդրիխ Հայեկ (1899–1992)

Կարլ Պոպեր (1902–1994)

Ռայմոնդ Արոն (1905–1983)

Միլթոն Ֆրիդման (1912–2006)

Ռոբերտ Նոզիկ  (1938–2002)

Դասական ազատական կուսակցություններն ամբողջ աշխարհում խմբագրել

Թեև ընդհանուր ազատական, լիբերալ-պահպանողական և որոշ աջակողմյան պոպուլիստական քաղաքական կուսակցություններ նույնպես մեծապես ընդգրկված են դասական ազատական կուսակցություններում, միայն ընդհանուր դասական ազատական կուսակցությունները, ինչպիսիք են Գերմանիայի ԱԴԿ-ը (Ազատ դեմոկրատական կուսակցությունը), Դանիայի Լիբերալ դաշինքը և Թաիլանդի դեմոկրատական կուսակցությունը պետք է ցուցակագրվեն։

Քննադատություն խմբագրել

Թադ Ուիլսոնը, գրելով «Տնտեսական կրթության ազատական հիմնադրամի» համար, նշել է, որ «ձախակողմյան և աջակողմյան թևերից շատերը քննադատում են դասական լիբերալներին զուտ տնտեսագիտության և քաղաքականության վրա կենտրոնանալու համար՝ անտեսելով կենսական նշանակության մի խնդիր՝ մշակույթը»[105]։

Հելենա Վիեյրան, գրելով Լոնդոնի տնտեսագիտության դպրոցի համար, պնդում է, որ դասական լիբերալիզմը «կարող է հակասել որոշ հիմնարար ժողովրդավարական սկզբունքներին, քանի որ դրանք հակասում են միաձայնության սկզբունքին (նաև հայտնի է որպես Պարետոյի սկզբունք), մի գաղափար, որ եթե հասարակության մեջ բոլորը նախընտրում են Ա քաղաքականությունը Բ քաղաքականությունից, ապա պետք է ընդունվի Ա-ն»[106]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ «Classical liberalism». www.britannica.com (անգլերեն). Encyclopædia Britannica. 6 September 2023. Վերցված է 17 October 2023-ին.
  2. ↑ M. O. Dickerson et al., An Introduction to Government and Politics: A Conceptual Approach (2009) p. 129
  3. ↑ Richardson, էջ 52
  4. ↑ Goldfarb, Michael (2010-07-20). «Liberal? Are we talking about the same thing?». BBC News (բրիտանական անգլերեն). Վերցված է 2020-08-06-ին.
  5. ↑ Greenberg, David (September 12, 2019). «The danger of confusing liberals and leftists». Washington Post (անգլերեն). Վերցված է 2020-08-06-ին.
  6. ↑ Douma, Michael. (2018). What is Classical Liberal History?. Lexington Books. ISBN 978-1-4985-3610-3.
  7. ↑ Dickerson, Flanagan, էջ 129
  8. ↑ Renshaw, Catherine (2014-03-18). «What is a 'classical liberal' approach to human rights?». The Conversation (անգլերեն). Վերցված է 2022-08-12-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 Steven M. Dworetz (1994). The Unvarnished Doctrine: Locke, Liberalism, and the American Revolution.
  10. ↑ Appleby, Joyce (1992). Liberalism and Republicanism in the Historical Imagination. Harvard University Press. էջ 58. ISBN 978-0674530133.
  11. ↑ Gaus, Gerald F.; Kukathas, Chandran (2004). Handbook of Political Theory. Sage. էջ 422. ISBN 978-0761967873.
  12. ↑ Dilley, Stephen C. (2013-05-02). Darwinian Evolution and Classical Liberalism: Theories in Tension (անգլերեն). Lexington Books. էջեր 13–14. ISBN 978-0-7391-8107-2.
  13. ↑ Peters, Michael A. (2022-04-16). «Hayek as classical liberal public intellectual: Neoliberalism, the privatization of public discourse and the future of democracy». Educational Philosophy and Theory (անգլերեն). 54 (5): 443–449. doi:10.1080/00131857.2019.1696303. ISSN 0013-1857. S2CID 213420239.
  14. ↑ Mayne, Alan James (1999). From Politics Past to Politics Future: An Integrated Analysis of Current and Emergent Paradigmss. Westport, Connecticut: Greenwood Publishing Group. pp. 124–125. 0275961516.
  15. ↑ Ishiyama, John T.; Breuning, Marijke; և այլք: (Ellen Grigsby) (2011). «Neoclassical liberals». 21st Century Political Science A Reference Handbook. SAGE Publications, Inc. էջեր 596–603. ISBN 978-1-4129 6901-7.
  16. ↑ 16,0 16,1 Wright, Edmund, ed. (2006). The Desk Encyclopedia of World History. New York: Oxford University Press. էջ 370. ISBN 978-0-7394-7809-7.
  17. ↑ Goodman, John C. «Classical Liberalism vs. Modern Liberalism and Modern Conservatism». Goodman Institute. Վերցված է 2 January 2022-ին.
  18. ↑ «Libertarianism vs. Classical Liberalism: Is there a Difference?». Reason.com (ամերիկյան անգլերեն). 2023-04-06. Վերցված է 2023-09-22-ին.
  19. ↑ Klein, Daniel B. (2017-05-03). «Libertarianism and Classical Liberalism: A Short Introduction | Daniel B. Klein». fee.org (անգլերեն). Վերցված է 2022-03-08-ին.
  20. ↑ Dickerson, Flanagan, էջ 132
  21. ↑ Alan Ryan, "Liberalism", in A Companion to Contemporary Political Philosophy, ed. Robert E. Goodin and Philip Pettit (Oxford: Blackwell Publishing, 1995), p. 293.
  22. ↑ Evans, M. ed. (2001): Edinburgh Companion to Contemporary Liberalism: Evidence and Experience, London: Routledge, 55 (1579583393).
  23. ↑ 23,0 23,1 Smith, A. (1778). «8». An Inquiry Into the Nature and Causes of the Wealth of Nations. Vol. I. W. Strahan; and T. Cadell.
  24. ↑ Hunt, էջեր 46–47
  25. ↑ Hunt, էջեր 51–53
  26. ↑ Kelly, D. (1998): A Life of One's Own: Individual Rights and the Welfare State, Washington, DC: Cato Institute.
  27. ↑ Richardson, էջեր 36–38
  28. ↑ Ellerman, David (2015). «Does classical liberalism imply democracy?». Ethics & Global Politics. 8 (1): 29310. doi:10.3402/egp.v8.29310.
  29. ↑ Ryan, A. (1995): "Liberalism", In: Goodin, R. E. and Pettit, P., eds.: A Companion to Contemporary Political Philosophy, Oxford: Blackwell Publishing, p. 293.
  30. ↑ James Madison, Federalist No. 10 (22 November 1787), in Alexander Hamilton, John Jay and James Madison, The Federalist: A Commentary on the Constitution of the United States, ed. Henry Cabot Lodge (New York, 1888), p. 56.
  31. ↑ 31,0 31,1 Mayne, 1999, էջ 124
  32. ↑ Van de Haar, 2015, էջ 71
  33. ↑ Heywood, 2004, էջ 337
  34. ↑ Van de Haar, 2015, էջ 42
  35. ↑ Van de Haar, 2015, էջ 43
  36. ↑ Hayek, F. A. (1976). The Constitution of Liberty. London: Routledge. էջեր 55–56. ISBN 978-1317857808.
  37. ↑ F. A. Hayek, "Individualism: True and False", in Individualism and Economic Order (Chicago: University of Chicago Press, 1980), pp. 1–32.
  38. ↑ De Ruggiero, էջ 71
  39. ↑ 39,0 39,1 De Ruggiero, էջ 81
  40. ↑ De Ruggiero, էջեր 81–82
  41. ↑ Lieber, էջ 377
  42. ↑ Lieber, էջեր 382–383
  43. ↑ 43,0 43,1 Vincent, էջեր 28–29
  44. ↑ Turner, Michael J. (1999). British Politics in an Age of Reform. Manchester: Manchester University Press. էջ 86. ISBN 978-0719051869.
  45. ↑ Gray, էջեր 26–27
  46. ↑ Gray, էջ 28
  47. ↑ Gray, էջ 32
  48. ↑ Ishiyama, Breuning, էջ 596
  49. ↑ See the studies of Keynes by Roy Harrod, Robert Skidelsky, Donald Moggridge and Donald Markwell.
  50. ↑ Paul Bairoch (1995). Economics and World History: Myths and Paradoxes. University of Chicago Press. էջեր 31–32. Արխիվացված է օրիգինալից 2017-10-12-ին. Վերցված է 2017-08-16-ին.
  51. ↑ Hartz, Louis (1955). «The Concept of a Liberal Society». The Liberal Tradition in America. Houghton Mifflin Harcourt. ISBN 978-0156512695.
  52. ↑ Jeremy M. Brown (1995). Explaining the Reagan Years in Central America: A World System Perspective. University Press of America. էջ 25. ISBN 978-0819198136.
  53. ↑ Paul Kahan (2014). The Homestead Strike: Labor, Violence, and American Industry. Routledge. էջ 28. ISBN 978-1136173974. «Called the "Jacksonian Era," this era was characterized by greater voting rights for white men, a hands-off approach to economic issues, and a desire to spread U.S. culture and government west (an outlook called "Manifest Destiny").»
  54. ↑ Kathleen G. Donohue (2005). Freedom from Want: American Liberalism and the Idea of the Consumer. Johns Hopkins University Press. էջ 2. ISBN 978-0801883910.
  55. ↑ Pollak, Gustav (1915). Fifty Years of American Idealism: 1865–1915. Houghton Mifflin Company.
  56. ↑ Eric Voegelin, Mary Algozin, and Keith Algozin, "Liberalism and Its History", Review of Politics 36, no. 4 (1974): 504–520. JSTOR 1406338.
  57. ↑ Arthur Schelesinger Jr., "Liberalism in America: A Note for Europeans" Արխիվացված 12 Փետրվար 2018 Wayback Machine, in The Politics of Hope (Boston: Riverside Press, 1962).
  58. ↑ Wolfe, Alan (12 April 2009). «A False Distinction». The New Republic. Արխիվացված օրիգինալից 7 April 2020-ին. Վերցված է 31 May 2010-ին.
  59. ↑ D. Conway (1998). Classical Liberalism: The Unvanquished Ideal. Palgrave Macmillan UK. էջ 26. ISBN 978-0230371194.
  60. ↑ Richman, Sheldon (12 August 2012). «Classical Liberalism vs. Modern Liberalism». Reason. Reason Foundation. Արխիվացված օրիգինալից 8 October 2018-ին. Վերցված է 4 November 2016-ին.
  61. ↑ Faria, Miguel A. Jr. (21 March 2012). «Classical Liberalism vs Modern Liberalism (Socialism) – A Primer». haciendapublishing.com. Hacienda Publishing. Արխիվացված է օրիգինալից 13 April 2019-ին. Վերցված է 4 November 2016-ին.
  62. ↑ Alan Ryan (2012). The Making of Modern Liberalism. Princeton University Press. էջեր 23–26. ISBN 978-1400841950.
  63. ↑ Andrew Heywood (2012). Political Ideologies: An Introduction. Palgrave Macmillan. էջ 59. ISBN 978-0230369948.(չաշխատող հղում)
  64. ↑ Nathan Schlueter; Nikolai Wenzel (2016). Selfish Libertarians and Socialist Conservatives?: The Foundations of the Libertarian–Conservative Debate. Stanford University Press. էջ 8. ISBN 978-1503600294. «American conservatism is a form of classical liberalism.»
  65. ↑ John Micklethwait; Adrian Wooldridge (2004). The Right Nation: Conservative Power in America. Penguin. էջ 343. ISBN 978-1594200205. «Whichever way you look at it, American conservatism has embraced a great chunk of classical liberalism-so much of it that many observers have argued that American conservatism was an oxymoron; that it is basically classical liberalism in disguise.»
  66. ↑ James R. Kirth (2016). «A History of Inherent Contradictions: The Origins and Ends of American Conservatism». In Sanford V. Levinson (ed.). American Conservatism: NOMOS LVI. Melissa S. Williams, Joel Parker. NYU Press. էջ 26. ISBN 978-1479865185. «Of course, the original conservatives had not really been conservatives either. They were merely classical liberals. It seems to be the case in American that most so-called conservatives have really been something else. This has confused not only external observers of American conservatism (be they on the European Right or on the American Left), but it has confused American conservatives as well.»
  67. ↑ Robert Lerner; Althea K. Nagai; Stanley Rothman (1996). American Elites. Yale University Press. էջ 41. ISBN 978-0300065343. «Moreover, Americans do not use the term liberalism in the same way that Europeans do. In fact, classical European liberalism more closely resembles what we (and what Americans generally) call conservatism.»
  68. ↑ Deepak Lal (2010). Reviving the Invisible Hand: The Case for Classical Liberalism in the Twenty-first Century. Princeton University Press. էջ 51. ISBN 978-1400837441. «The major votaries of classical liberalism today are American conservatives. For as Hayek noted: "It is the doctrine on which the American system of government is based. "But, contemporary American conservatism is a novel brew which Micklethwait and Wooldridge rightly note is a mixture of the individualism of classical liberalism and "ubertraditionalism." It represents adherence to the bourgeois organization of society epitomized by that much-maligned word, "Victorian": with its faith in individualism, capitalism, progress, and virtue. Having been silenced by the seemingly endless march of "embedded liberalism" since the New Deal, American conservatism has, since the late 1960s, regrouped, and under Presidents Reagan and George W. Bush created a new powerful political movement. Thus, apart from the brief period of Margaret Thatcher's ascendancy in Britain, it is only in the United States that the classical liberal tradition continues to have political force.»
  69. ↑ McMaken, Ryan (12 September 2019). «'Libertarian' Is Just Another Word for (Classical) Liberal». Mises Wire. Mises Institute. Վերցված է 6 November 2020-ին.
  70. ↑ Steven M. Dworetz, The Unvarnished Doctrine: Locke, Liberalism, and the American Revolution (1989).
  71. ↑ Richardson, էջ 23
  72. ↑ Richardson, էջեր 23–24
  73. ↑ Richardson, էջ 24
  74. ↑ Mills, էջեր 63, 68
  75. ↑ Mills, էջ 64
  76. ↑ Mills, էջ 65
  77. ↑ Mills, էջ 66
  78. ↑ Mills, էջ 67
  79. ↑ Mills, էջ 68
  80. ↑ 80,0 80,1 Mills, էջ 69
  81. ↑ 81,0 81,1 Mills, էջ 76
  82. ↑ Mills, էջ 70
  83. ↑ Blaug, Mark (1997). «Say's Law of Markets: What Did It Mean and Why Should We Care?». Eastern Economic Journal. 23 (2): 231–235. ISSN 0094-5056. JSTOR 40325773.
  84. ↑ Mills, էջ 71
  85. ↑ Mills, էջեր 71–72
  86. ↑ Campi, Ashleigh; Scorgie-Porter, Lindsay (2017). An Analysis of John Stuart Mill's On Liberty. CRC Press. ISBN 978-1351352581 – via Google Books.
  87. ↑ 87,0 87,1 Mills, էջ 72
  88. ↑ Mills, էջեր 73–74
  89. ↑ Mills, էջեր 74–75
  90. ↑ Mills, էջ 75
  91. ↑ Richardson, էջ 32
  92. ↑ Richardson, էջ 31
  93. ↑ 93,0 93,1 93,2 Richardson, էջ 33
  94. ↑ 94,0 94,1 Richardson, էջ 34
  95. ↑ George Miller. On Fairness and Efficiency. The Policy Press, 2000. 978-1861342218 p. 344.
  96. ↑ Christine Kinealy. A Death-Dealing Famine:The Great Hunger in Ireland. Pluto Press, 1997. 978-0745310749. p. 59.
  97. ↑ Stephen J. Lee. Aspects of British Political History, 1815–1914. Routledge, 1994. 978-0415090063. p. 83.
  98. ↑ Erik Gartzke, "Economic Freedom and Peace," in Economic Freedom of the World: 2005 Annual Report (Vancouver: Fraser Institute, 2005).
  99. ↑ Oneal, J. R.; Russet, B. M. (1997). «The Classical Liberals Were Right: Democracy, Interdependence, and Conflict, 1950–1985». International Studies Quarterly. 41 (2): 267–294. doi:10.1111/1468-2478.00042.
  100. ↑ Michael Doyle, Ways of War and Peace: Realism, Liberalism, and Socialism (New York: Norton, 1997), p. 237. 0393969479.
  101. ↑ Edward P. Stringham, "Commerce, Markets, and Peace: Richard Cobden's Enduring Lessons", Independent Review 9, no. 1 (2004): 105, 110, 115.
  102. ↑ Immanuel Kant, The Perpetual Peace.
  103. ↑ Donald Markwell, John Maynard Keynes and International Relations: Economic Paths to War and Peace Արխիվացված 1 Սեպտեմբեր 2017 Wayback Machine, Oxford University Press, 2006, ch. 1.
  104. ↑ John Maynard Keynes and International Relations: Economic Paths to War and Peace Արխիվացված 5 Հոկտեմբեր 2017 Wayback Machine Donald Markwell (2006), reviewed by M S Lawlor (February 2008).
  105. ↑ Wilson, Tadd (1998-12-01). «The Culture of Classical Liberalism». Foundation for Economic Education (անգլերեն). Վերցված է 2023-07-03-ին.
  106. ↑ Vieira, Helena (2017-02-01). «The contradiction of classical liberalism and libertarianism». LSE Business Review. Վերցված է 2023-07-03-ին.

Աղբյուրներ խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Tathevvve/Ավազարկղ&oldid=9889215» էջից