Հորդանանի արվեստ

Հորդանանի արվեստն ունի հին պատմություն։ Որոշ վաղնջական արձանիկներ, որոնք գտել են Աին Գազալում, թվագրվում են Նեոլիթյան դարաշրջանին։ Հորդանանի ճշգրիտ գեղագիտական արվեստը և ճարտարապետությունը, որպես իսլամական ավանդույթի մի մաս, ծագել է VII դարում։ Ավանդական և նյութական արվեստի մշակույթը ներառում է որմնանկարչությունը, բրուտագործությունը, հյուսնությունը, արծաթագործությունը, ապակեգործությունը և գեղագրությունը։ Հյուսիսային Աֆրիկայում և Միջին Արևելքում գաղութատիրության զարգացումը թուլացրել է ավանդական գեղագիտությունը։ XX դարի սկզբին, Հորդանանի անկախ ազգության ստեղծումից հետո, առաջացել է Հորդանանի ժամանակակից արվեստի շարժումը և սկսել որոնել Հորդանանի գեղագիտական արվեստ, որը կհամատեղեր և՛ ավանդական, և՛ ժամանակակից արվեստի ձևերը։

Ավանդական արվեստ խմբագրել

Հորդանանը, որպես անկախ պետություն, ստեղծվել է 1924 թվականին։ Մինչ այդ այն տարածքը, որը այժմ զբաղեցնում է Հորդանանը, ենթարկվել է տարբեր կանոնների։ Այն եղել է Նաբաթյան թագավորության մի մասը, որը Ալեքսանդր Մակեդոնացու գրավված տարածքն էր և ենթարկվում էր հելլենիստական կանոններին։ Այն գտնվել է հռոմեացիների տիրապետության տակ Ք.ա. առաջին դարում^[1]։ VII դարում եղել է Օսմանյան խալիֆայության մի մասը և Օսմանյան կայսրության ենթակայության տակ՝ XV դարից մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտը, երբ դարձել է բրիտանական պրոտեկտորատ՝ մինչև անկախությունը^[2]։ Նրա արվեստն ընդհանուր իսլամական գեղարվեստական ավանդության մի մասն էր։ Ավանդական արվեստը սովորաբար հիմնվում է նյութական մշակույթի վրա` ներառելով գորգագործությունը, զամբյուղների հյուսումը, արծաթագործությունը, խճանկարչությունը, խեցեգործությունը և ապակեգործությունը։ Բեդվինները հիմնականում ինքնաապահովվում էին ապրանքի արտադրության մեջ և պատրաստում էին իրենց սեփական գորգերը, զամբյուղները։ Այսպիսի աշխատանքն արտահայտում էր ոճի լայն բազմազանություն, քանի որ ցեղերը սովորաբար օգտագործում էին իրենց սեփական միտքը։

Հորդանանի արվեստի պատմաբան` Վիջդան Ալին, (Wijdan Ali) պնդել է, որ ավանդական իսլամական գեղագիտութունը երևում է ձեռքի աշխատանքում, որը փոխարինվել է գաղութատերերի կողմից` Հյուսիսային Աֆրիկայում և Միջին Արևելքում։ Գաղութատիրության վերացումից հետո՝ XX դարում, պահպանվել են ժամանակակից և ավանդական արվեստի խառնուրդը և ժամանակակից ազդեցությունը^[3]։

Մինչ իսլամական արվեստ խմբագրել

Նույնիսկ Նեոլիթյան դարաշրջանում Հորդանանում պատրաստվում էին արձանիկներ և քանդակներ։ Որոշ վաղօրինակ քանդակներում մարդու գանգը պատրաստում էին գիպսից, իսկ աչքի խոռոչը ներդրվագից^[4]։ Ամմանի մոտակայքում գտնվող` Աին Ղազալում ( Aïn Ghazal) , հայտնաբերված պատկերազարդ արձանիկները երկու գաղտնարաններից ներառում են կենդանիների մոդելներ և մոտ երեք տասնյակ մոնումենտալ պատկերազարդներ (պատկերված են ստորև), որոնք գիտնականների կարծիքով կարևոր էին տեղի ժողովուրդների ծիսական, սոցիալական և գուցե թաղման արարողության կառուցվածքի համար։ Աին Ղազալի արձանները շատ մեծ են, մոտ երեք փութ բարձրությամբ^[5]։ Աին Ղազալը գրավված էր Ք.ա 7000-5000 թվականներին, իսկ արձանիկները ստեղծվել էին Ք.ա. 6,500 թվականին։ Գիպսի լայնածավալ օգտագործումը, Աին Ղազալի արձանները հստակ հեռանում են պալեոլիթի ժամանակաշրջանի փոքրիկ, դաժան գործիչներից և նշում են հստակ նեոլիթյան արվեստի սկիզբը։ Նաբաթեացինները իրենց կառույցների մեջ ներառել են քանդակված վահանակները և պատկերազարդ քանդակները Պետրայում և պատրաստել են խեցեղեն^[6]։ Հռոմեացիները մ.թ.ա. 64-63 թվականներին նվաճել են Պաղեստինն ու Սիրիան և մ.թ.ա. 106 թվականին՝ միացրել Նաբաթիային, որի ժամանակ ամբողջ Հորդանանը հայտնվեց հռոմեական իշխանության տակ։ Հռոմեական իշխանությունը համապատասխանում էր տեսողական արվեստի` նկարչության և ճարտարապետության ծաղկմանը^[7]։ Հոիփսիմյան կայսեր ժամանակ եկեղեցիները ծածկել էին Հորդանանի լանդշաֆտը և ցուցադրվել մոզայիկ հատակ, ֆրեզկաներ և պորտիկոսներ^[6]։

Ain Ghazal արձանները, նեոլիթական ժամանակաշրջանում, մ.թ.ա. 6700-6500 թթ., Այժմ Հորդանանի հնագիտական թանգարանում, Ամման
Աին Ղազալի արձանը, այժմ Լուվրում
Ֆրիեզը Քասր-Էլ-Բինտ տաճարում` Պետրայում
Շտուկոտուրկան Կասրել Բինտում`Պետրա
Նաբաթյան Պետրոգիլֆը, 2-րդ կամ 3-րդ դար
Նաբաթյան բեթիլ (սուրբ քարի կամ քարե սալաքար)

Իսլամական արվեստ խմբագրել

Օմայյան խալիֆայության ժամանակաշրջանը նշվում է որպես իսլամական արվեստի և ճարտարապետության սկիզբ^[8]։ Այդ դարաշրջանի հարստությունը և հովանավորությունը խթանեցին կրոնական, վարչական և թագավորական բնակավայրերի շինությանը, որտեղ արտահայտված էր բայդի առանձնահատուկ ոճը։ Հորդանանը ունի ժամանակակից իսլամական ճարտարապետության ամենալավ օրինակներից մեկը, որոնք ներառում են քարանձավներ, անապատային ամրոցներ, բաղնիքներ, տնակներ։ Եմենի կալիսների իշխանության ընթացքում կառուցված մեծ մզկիթների օրինակները (705-714) ներառում են. Դամասկոսի Մեծ մզկիթը (706 թ.), Երուսաղեմի Աքասա մզկիթը (մ.թ. 715 թ.) և Մզկիթը Մեջբերում Մադինայում (709-715)։ 19-րդ դարի կեսերից պեղվել են մի շարք Օմայյան խալիֆայության վայրեր`բացահայտելով հիանալի ֆրեսկոներ, պատի և առաստաղի նկարներ և քանդակներ։

Հատկանշական ֆրեսկոներ նկարներ կարելի է գտնել ամայի ամրոցներում. Քուեզիր ալ Հալաբատի Քասր ալ Կարանահ, Քասր Խարանա և Քասր Ամրան, որոնք մատնանշում են որսորդական տեսարանների, երաժիշտների, ակրոբատների, արվեստագետների, նյարդային կանանց, ըմբիշների և արքունի դահլիճների ֆրեսկները։ Փոքր անապատի ամրոցները ներառում են Քուեզիր ալ-Թուբա, Քուեզիր ալ-Հայր ալ-Ղարբի^[9]։ Օմայյան խալիֆայության ներքո գրելը հատուկ տեղ է գրավում, հաճախ հիմնված սուրբ գրության վրա և մարգարեի կյանքին, Մահմոմեդին, բայց հաճախ դիտվում է որպես անկախ իմաստի կրող և դրսևորման արժանի առարկա^[10]։

Վաղ ժամանակակից արվեստ խմբագրել

Հորդանանի ժամանակակից րվեստը ծագում է 1920֊1930 ական թվականներում երբ նկարիչների մի խումբ տեղաբնակվել է Ամմանում։ Օմար Օնսին (1901-1969) լիվանական նկարիչ էր,ով բնակվել էր Ամմանում մոտավորապես 1922 թվականին և դասավանդում էր նկարչություին Աբդուլլա I երեխաններին^[11], ։1930 թվականին թուրք նկարիչ` Զիադին Սուլեյմանը, (1880-1945) նույնպես բնակվել է Ամմանում^[12]։ 1930 թվակին նկարիչ Զիյյադին Սուլեյմանը (1880-1945) նույնպես բնակվել է Ամմանում և անց է կացրել առաջին անհատական ցուցահանդեսը Philadelphia հյուրանոցում։1948 թ-ին Ջորջ Ալեֆը եկել է Հորդանան պաղեստինացի փախստականների հետ և ստեղծել արվեստի ստուդիա,որտեղ դասավանդում էր տեղի ուսանողներին^[13]։ Այս 3 նկարիչը ծանոթացրել են հորդանանցի ուսանողներին մեքենայական արվեստի և նպաստել են արվեստի ընկալմանը։ 1940-ականների վերջերին Հորդանանը չունի արվեստի պատկերասրահներ և արվեստի ցուցահանդեսներ գրեթե անհայտ էին^[14]։ Մի քանի արվեստի ցուցահանդեսներ, որոնք տեղադրվեցին, անցկացվեցին հանրային տարածքներում, ինչպիսիք են դպրոցները և խորհրդարանի սրահները^[15]։

Հուրֆայի արվեստի շարժում խմբագրել

Հուրֆայի (Hurufiyah) արվեստի շարժումը (որը նաև հայտնի է որպես «Ալ-հաֆուֆիա» շարժում կամ Հյուսիսային Աֆրիկյան նամակագիրների շարժում) վերաբերում է գեղանկարչության օգտագործմանը արվեստի ստեղծագործության մեջ որպես գրաֆիկական ձև^[16]։ 1955 թվականից սկսած, Հյուսիսային Աֆրիկայում և Ասիայում աշխատող արվեստագետները փոխակերպեցին արաբական գեղագրությունն ժամանակակից արվեստի շարժմանը։ Ժամանակակից արվեստում գեղագրություն ինքնուրույն կիրառելը տարբեր իսլամական երկրներում տարածվեց։ Այս արվեստագետներից շատերը միմյանց մասին գիտեին, թույլ տալով տարբեր մարզերում ծագել Հուրֆայի (hurufiyyahի) տարբեր դրսևորումներ:Սուդանում, օրինակ, արվեստի ստեղծագործությունները ներառում են ինչպես իսլամական գեղագրություն, այնպես էլ Արևմտյան Աֆրիկայի մոտիվներ^[17] :

Հուրֆայի (Hurufiyah) արվեստագետները մերժել են արևմտյան արվեստի հասկացությունները և փոխարենը փնտրել են իրենց սեփական մշակույթի և ժառանգության մեջ ներգրավված նոր գեղարվեստական ինքնություն^[18]։

Հորֆուայի արվեստի ամենահայտնի հերոսներն են խեցեգործ` Մահմուդ Թահան, նկարիչ և արվեստագետ արքայադուստր` Վիգեն Ալի, ով իր գրվածքների շնորհիվ կարողացել է արվեստի շարժումը բերել ավելի լայն լսարանի ուշադրությանը։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ Beienkowski, P., The Art of Jordan, Stroud, Allan Sutton, 1991, pp. 16-17
↑ Bloom, J.M. and Blair, S. S., The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, pp 362-363; Taylor, J. Petra and the Lost Kingdom of the Nabataeans, I.B. Tauris, 2001, p. 11 and p. 47
↑ Mideast File, Vol. 4, Learned Information, 1985, p. 265
↑ Adams, L.S., The Methodologies of Art: An Introduction, Routledge, 2018, [E-book edition], n.p.
↑ Kleiner, F.S., Gardner's Art through the Ages: A Concise Western History, Cengage Learning, 2016, p. 21
↑ ^6,0 ^6,1 Kleiner, F.S., Gardner's Art through the Ages: A Concise Western History, Cengage Learning, 2016, pp. 20-21
↑ "The Art of Ancient Jordan," in Minerva, Aurora Publications, 1991, pp. 20-24
↑ Genequand, D., "Umayyad Castles: The Shift From Late Antique Military Architecture to Early Islamic Palatial Building," in: Kennedy, H (ed.), Muslim Military Architecture in Greater Syria: from the Coming of Islam to the Ottoman Period, [History of Warfare Series], vol. 35, no. 2, Boston Brill, Leiden, 2006, pp. 3-25; Yalman, S., "The Art of the Umayyad Period (661–750)," The Met Museum, Online:
↑ Fowden, G., Qusayr 'Amra: Art and the Umayyad Elite in Late Antique Syria, University of California Press, 2004, p. 49
↑ Grabar, O., "The Painting of the Six Kings at Quṣayr 'Amrah," Ars Orientalis, Vol. 1, 1954, pp. 185-187
↑ Bloom, J.M. and Blair, S. S., The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, pp. 362-363; Zuhur, S. (ed.), Colors of Enchantment: Theater, Dance, Music, and the Visual Arts of the Middle East,American University in Cairo Press, 2001, p. 375
↑ Bloom, J.M. and Blair, S. S., The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, pp. 362-363
↑ Zuhur, S., Colors of Enchantment: Theater, Dance, Music, and the Visual Arts of the Middle East, American University in Cairo Press, 2001, p. 375
↑ Bloom, J.M. and Blair, S. S., The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, p. 362
↑ Mostyn, T., Jordan: A Meed Practical Guide, Middle East Economic Digest Limited, Jordan, 1983, p. 72; the author claims that the first art exhibition was held in 1938 but adds no detail. However, different sources claim that the first art exhibition was held in 1951, See: Jordan, Jordan Information Bureau, 1981, p. 53 and Jonathan Bloom and Sheila S. Blair (eds), Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture, Vol. 1, Oxford University Press, 2009, p. 362
↑ Mavrakis, N., "The Hurufiyah Art Movement in Middle Eastern Art," McGill Journal of Middle Eastern Studies Blog, Online: https://mjmes.wordpress.com/2013/03/08/article-5/;Tuohy(չաշխատող հղում), A. and Masters, C., A-Z Great Modern Artists, Hachette UK, 2015, p. 56
↑ Flood, F.B. and Necipoglu, G. (eds) A Companion to Islamic Art and Architecture, Wiley, 2017, p. 1298-1299
↑ : Թեև Հուրֆայի արվեստագետները մտահոգված էին իրենց ազգայնամոլության հետ անհատական երկխոսությամբ և փորձեցին ներգրավվել ժամանակակից արվեստի շարժման մեջ, նրանք էլ աշխատեցին դեպի գեղագիտական, որը գերազանցում էր ազգային սահմանները եւ ներկայացրեց իսլամական ինքնության հետ ավելի լայն ընկալումը

Արտաքին հղումներ խմբագրել

[1] Beienkowski, P., The Art of Jordan, Stroud, Allan Sutton, 1991, pp. 16-17

[2] Bloom, J.M. and Blair, S. S., The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, pp 362-363; Taylor, J. Petra and the Lost Kingdom of the Nabataeans, I.B. Tauris, 2001, p. 11 and p. 47

[3] Mideast File, Vol. 4, Learned Information, 1985, p. 265

[4] Adams, L.S., The Methodologies of Art: An Introduction, Routledge, 2018, [E-book edition], n.p.

[5] Kleiner, F.S., Gardner's Art through the Ages: A Concise Western History, Cengage Learning, 2016, p. 21

[Kleiner,_F.S._2016,_pp._20-21-6] 6,0 ^6,1 Kleiner, F.S., Gardner's Art through the Ages: A Concise Western History, Cengage Learning, 2016, pp. 20-21

[7] "The Art of Ancient Jordan," in Minerva, Aurora Publications, 1991, pp. 20-24

[8] Genequand, D., "Umayyad Castles: The Shift From Late Antique Military Architecture to Early Islamic Palatial Building," in: Kennedy, H (ed.), Muslim Military Architecture in Greater Syria: from the Coming of Islam to the Ottoman Period, [History of Warfare Series], vol. 35, no. 2, Boston Brill, Leiden, 2006, pp. 3-25; Yalman, S., "The Art of the Umayyad Period (661–750)," The Met Museum, Online:

[9] Fowden, G., Qusayr 'Amra: Art and the Umayyad Elite in Late Antique Syria, University of California Press, 2004, p. 49

[10] Grabar, O., "The Painting of the Six Kings at Quṣayr 'Amrah," Ars Orientalis, Vol. 1, 1954, pp. 185-187

[11] Bloom, J.M. and Blair, S. S., The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, pp. 362-363; Zuhur, S. (ed.), Colors of Enchantment: Theater, Dance, Music, and the Visual Arts of the Middle East,American University in Cairo Press, 2001, p. 375

[12] Bloom, J.M. and Blair, S. S., The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, pp. 362-363

[13] Zuhur, S., Colors of Enchantment: Theater, Dance, Music, and the Visual Arts of the Middle East, American University in Cairo Press, 2001, p. 375

[14] Bloom, J.M. and Blair, S. S., The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, p. 362

[15] Mostyn, T., Jordan: A Meed Practical Guide, Middle East Economic Digest Limited, Jordan, 1983, p. 72; the author claims that the first art exhibition was held in 1938 but adds no detail. However, different sources claim that the first art exhibition was held in 1951, See: Jordan, Jordan Information Bureau, 1981, p. 53 and Jonathan Bloom and Sheila S. Blair (eds), Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture, Vol. 1, Oxford University Press, 2009, p. 362

[16] Mavrakis, N., "The Hurufiyah Art Movement in Middle Eastern Art," McGill Journal of Middle Eastern Studies Blog, Online: https://mjmes.wordpress.com/2013/03/08/article-5/;Tuohy(չաշխատող հղում), A. and Masters, C., A-Z Great Modern Artists, Hachette UK, 2015, p. 56

[17] Flood, F.B. and Necipoglu, G. (eds) A Companion to Islamic Art and Architecture, Wiley, 2017, p. 1298-1299

[18] : Թեև Հուրֆայի արվեստագետները մտահոգված էին իրենց ազգայնամոլության հետ անհատական երկխոսությամբ և փորձեցին ներգրավվել ժամանակակից արվեստի շարժման մեջ, նրանք էլ աշխատեցին դեպի գեղագիտական, որը գերազանցում էր ազգային սահմանները եւ ներկայացրեց իսլամական ինքնության հետ ավելի լայն ընկալումը

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]