Վիքիպեդիա

Միլենա Հյուբշմանովա

(Վերահղված է Հյուբշմանովա Միլենաից)

Միլենա Հյուբշմանովա (1933-2005), Պրահայի Չարլզի համալսարանի ռումինական ուսումնասիրությունների չեխ պրոֆեսոր։ Ռումինական հասարակության և մշակույթի, ինչպես նաև ռումիներենի առաջատար փորձագետներից մեկը։ Չարլզի համալսարանում հիմնել է գնչուների ակադեմիական ուսուցման ծրագիրը և ակտիվորեն դեմ է եղել նրանց մեծ մշակույթին ձուլմանը։ Գրել է ռոմաներեն-չեխերեն և չեխերեն-ռոմաներեն բառարան և հավաքել գնչուների պատմություններից շատերը՝ թարգմանելով դրանք սերունդների համար։ Նրա հիմնադրած ծրագիրը աշխարհում առաջին ծրագիրն էր, որն առաջարկում էր մագիստրատուրայի և բակալավրիատի կրթական ծրագիր։

Միլենա Հյուբշմանովա
Դիմանկար
Ծնվել է1933․06․10
ԾննդավայրՊրահա Չեխոսլովակյա
Մահացել է2005․09․08
Մահվան վայրՀյուսիսային Աֆրիկա Գաուտենգ նահանգի Կամելդրիֆտ քաղաք
Քաղաքացիություն Չեխիա և  Չեխոսլովակիա[1]
ԱզգությունՉեխ
Կրթությունակադեմիական
Մասնագիտությունգրող, համալսարանի դասախոս, հնդկագետ, լեզվաբան, ազգագրագետ, թարգմանչուհի և romisté
ԱշխատավայրՊրահայի Կարլի համալսարան
Պարգևներ և
մրցանակներ

Կյանք խմբագրել

Միլենա Հյուբշմանովան ծնվել է 1933 թվականի հուլիսի 10-ին Պրահայում, Չեխոսլովակիա[3]։ Մանկության տարիներին նրա ծնողները բանտարկվել են Գեստապոյի կողմից՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ։ Հաճախել է «H. Fasta» անգլերենի գիմնազիան, որն ավարտել է 1951 թվականին և շարունակել լեզվի ուսումնասիրությունը Չարլզի համալսարանում[4][5]։ Մանկուց նա հետաքրքրված էր Հնդկաստանի մշակույթով և ավագ դպրոցի տարիներին սովորում էր հինդի դասերի Չեխոսլովակիայի Գիտությունների ակադեմիայի Արևելյան ինստիտուտում[6][7]։ Երբ նա ընդունվեց համալսարանի բանասիրական բաժինը, Հյուբշմանովան կենտրոնացավ հնդկական լեզուների վրա՝ սովորելով բենգալերեն, հինդի և ուրդու[4]։ 1953 թվականին, երբ կոմունիստական կառավարությունը նրան ուղարկեց մասնակցելու աշխատանքային բրիգադին Օստրավայում՝ Հանրապետության Մորավիա-Սիլեզիայի շրջանի, Հյուբշմանովան առաջին անգամ հանդիպեց գնչուների համայնքներին։ Նա զարմացավ, որ հասկանում էր նրանց լեզուն և հասկացավ, որ այն պետք է հնդկական արմատներ ունենա [4][3]։ Չկարողանալով մեկնել Հնդկաստան՝ կոմունիստական ռեժիմի կողմից դրված սահմանափակումների պատճառով Հյուբշմանովան փոխեց իր ուշադրությունը դեպի ռոմաներենի ուսումնասիրություն[3]։ Այդ ժամանակ ուժեղ մղում կար՝ ստիպելու մեծամասնությամբ չեխական շրջաններում ապրող գնչուներին՝ ձուլվել մեծամասնության մշակույթին՝ ստիպելով բազմաթիվ համայնքների փախչել տարածաշրջանից՝ գնալով Սլովակիա։ Նրանց ազգային պատկանելության, լեզվի, մշակույթի կամ ավանդույթների մասին շատ քիչ հասկացողություն կար։ Հյուբշմանովան մոտ մեկ տարի աշխատել է գնչուների շրջանում՝ սովորելով որքան կարող էր[6], նախքան Պրահա վերադառնալը և ավարտել Չարլզի համալսարանը 1956 թվականին[4]։

Գործունեություն խմբագրել

Նույն թվականին Հյուբշմանովան սկսեց աշխատել Չեխական ռադիոյում՝ որպես դրամատիկ և գրական խմբագիր[4], ինչը թույլ տվեց էքսկուրսիաներ կատարել և ձայնագրել գնչուների համայնքների բանահյուսությունը, հեքիաթները և ժողովրդական երգերը[6]։ Զինված ծանր, հնացած մագնիտոֆոնով, որը նա պահում էր իր ուսին գցած պայուսակի մեջ՝ Հյուբշմանովան թափառեց գյուղերով և ձայնագրեց նյութերի չափազանց մեծ հավաքածու[8]՝ կուտակելով ավելի քան 500 ժապավեն[5]։ Նա շարունակեց իր աշխատանքը Հնդկաստանի վրա՝ թարգմանելով մի քանի կարևոր բանաստեղծների, այդ թվում՝ Միրզա Ղալիբին, և 1959 թվականին Հյուբշմաննովան կատարեց իր առաջին հետազոտական ուղևորությունը Հնդկաստան[4]։ Այս շրջանում նա ամուսնացավ ռադիոյի տնօրեն Յոզեֆ Մելչի հետ[5]։ Վերադառնալով Պրահա՝ նա գրեթե մեկ տասնամյակ թարգմանեց հնդիկ բանաստեղծներ[9] և 1963 թվականին ծնեց իր դստերը՝ Թերեզային։ 1967 թվականին[4] աշխատեց Արևելյան ինստիտուտում՝ սկսելով ռումի ժողովրդի ուսումնասիրության նախապատրաստական աշխատանքը, որը հնարավոր է Պրահայի գարնան ընթացքում թուլացման պատճառով[6]։ Այդ ժամանակաշրջանում նա օգնեց հիմնել գնչուների միությունը և խմբագրել է գնչուների լեզվով ամսագիր[3]։ Միության միջոցով Հյուբշմանովան օգնեց վերակենդանացնել նախադպրոցական կրթությունը օգտագործելով ռոմաներենը որպես հիմնական լեզու,[10] մինչև ուսանողները չեխերենի իմացություն ձեռք բերեն։ Սակայն 1968 թվականի օգոստոսին իրադարձությունները փոխվեցին,[6] և դրանց աշխատանքը կանգնեցվեց, ինչը Հյուբշմանովային ստիպեց աշխատանքի անցնել Ռակուսի քաղաքի մոտ գտնվող մանկապարտեզում[4], որը գտնվում է ռումինական բնակավայրում։ Նա վերադարձավ Հնդկաստան՝ սովորելու 1969 թվականին[4]։ Չեխոսլովակիա վերադառնալուց հետո Հյուբշմանովան աշխատել է Չեխոսլովակիայի գիտությունների ակադեմիայում փիլիսոփայության և սոցիոլոգիայի բաժնում մինչև 1974 թվականը[11]։

Նա շարունակեց իր վերլուծությունը և տեղեկատվության հավաքումը Ակադեմիայում՝ աշխատելով բազմամասնագիտական թիմի հետ՝ զարգացնելու ոչ միայն գնչուների էթնոգրաֆիկ և լեզվաբանական ուսումնասիրությունը, այլև ներառելու համայնքի ժողովրդագրական, պատմական և սոցիոլոգիական պրոֆիլները[12]։ Որպես լեզվաբան՝ Հյուբշմանովան մտահոգված էր, որ գնչուների լեզուն կորչում է, քանի որ համայնքները ստիպված էին խոսել չեխերեն, հունգարերեն կամ սլովակերեն առօրյա կյանքում, թեև գնչուների հետ խոսելիս գերիշխում էր ռումիներենի բարբառների շարունակական օգտագործումը[13]։ Խմբի կողմից հրատարակված ստեղծագործությունները ներառում էին Չեխոսլովակիայում[14] երբևէ հրատարակված ռոմաներեն լեզվով առաջին գրականությունը[3]։ 1973 թվականին կառավարության հերթական ճնշումը ստիպեց Միությանը լուծարվել և դադարեցնել իրենց ամսագրի հրատարակումը։ Այնուամենայնիվ, գրողներից ոմանք, ոգեշնչված լինելով իրենց ռումինական մշակութային գրառումները հրատարակելու համար, շարունակեցին հրատարակել այլ վայրերում։ 1974 թվականից։ 1975 թվականներին Հյուբշմանովան աշխատել է Չարլզի համալսարանում մանկավարժական ֆակուլտետում, սակայն նրա հակառակությունը գնչուների նկատմամբ կառավարության ձուլման քաղաքականությանը հանգեցրել է նրան աշխատանքից հեռացնելուն։ Նա մշտական աշխատանք չի ունեցել 1976 թվականից 1982 թվականներին՝ ըստ անհրաժեշտության աշխատելով Պրահայի լեզուների դպրոցում, որը դասավանդում է հինդի և ռոմաներեն։ Դպրոցը նրան մշտական հիմունքներով աշխատանքի է ընդունում 1982 թվականին, և նա մնացել է նրանց մոտ մինչև 1991 թվականը[11]։ Այդ ժամանակ Հյուբշմանովայի դասավանդած բրոմեերենի դասերը միակ պաշտոնական դասընթացն էին, որն առաջարկվում էր գնչուներին իրենց մայրենի լեզվով։ Դասընթացներին մասնակցել են նաև ոչ գնչու սոցիալական աշխատողներ՝ իրենց աշխատանքի ընթացքում գնչուների հետ շփումը հեշտացնելու համար[15]։ 1989 թվականին, թավշյա հեղափոխությամբ և կոմունիզմի անկմամբ, գնչուների մշակույթին կրկին թույլ տվեցին ծաղկել, և Հյուբշմանովան և՛ գնչուների ժառանգության պահպանման ջատագովն էր, և՛ գնչուական համայնքների համար խրախուսող ձայնը:[3] 1991 թվականին Հյուբշմանովան վերադարձավ Չարլզի համալսարան և հիմնեց Ռոմանի ուսումնասիրությունների ծրագիրը՝ որպես Ինդոլոգիական ինստիտուտի մաս։ Առաջին անգամն էր[16], որ ոլորտը Պրահայում գրավեց ակադեմիական ուշադրությունը և աշխարհում առաջին ծրագիրն էր, որն առաջարկում էր բակալավրի կոչում գնչուների վերաբերյալ[3]։ Հյուբշմանովան ղեկավարել է բաժինը մինչև իր մահը [3]և նաև դասավանդել է ուրդու 1991 թվականից 1997 թվականներին[11]։Վերադառնալով 1968 թվականին կասեցված աշխատանքին, Հյուբշմանովան 1991 թվականին Հանա Շեբկովայի և Աննա Ժիգովայի հետ հրատարակեց առաջին ռոմաներեն-չեխերեն/չեխերեն-ռումերեն գրպանի բառարանը[16]։ Բառարանը, Romsko-český, česko-romský kapesní slovník, քննադատորեն լավ ընդունվեց որպես ստանդարտ աշխատություն և գովասանքի արժանացավ ռոմիական տարբեր համայնքներում, ներառյալ չեխերեն, հունգարերեն և սլովակերեն բարբառներում, ստանդարտ արտահայտությունների և տերմինների ինտեգրման համար[17]։ 1970 թվականականների սկզբի այլ կարևոր գործեր հայտնաբերեցին նոր տպագրություններ, ինչպիսիք են Šaj pes dovakeras. Můžeme se domluvit (Մենք կարող ենք հաղորդակցվել) հրատարակված Palacký University, Olomouc 1993 և 1995 թվականներին։ Základy romštiny (Romani Basics) և Romské pohádky (Romani Fairy Tales), որոնք տեղական տպագրվել են 1973 թվականին և 1974 թվականին, բայց վերահրատարակվել են Fortuna-ի կողմից 1999 թվականին[16]։

Հյուբշմանովան հիմնադրել է Romano Džaniben (Romani Studies) ամսագիրը 1994 թվականին, որը դարձավ գնչուների կրթաթոշակների միջազգային կարևոր հրատարակություն[11]։ Հյուբշմանովան աշխատել է Մարդու իրավունքների հանձնակատարի պաշտոնակատար Պետր Ուլի հետ՝ մշակելու գործընթաց գնչուների համայնքների առանձին անդամների համար արդարություն փնտրելու համար։ Նա նաև աշխատել է Բռնոյի և Վիեննայի թանգարանների հետ՝ ստեղծելու գնչուական նյութերի արխիվներ[11]։ 1995 թվականին Հյուբշմանովան ավարտեց իր դոկտորական աշխատանքը և արժանացավ «candidarus scientarum» աստիճանի՝ «Romistické studie I»,«Ռումիներենի ուսումնասիրություն 1» թեզով։ 1996 թվականից սկսած՝ նա աշխատել է լեզվաբանների կոնսորցիումի հետ Փարիզի Դեկարտի համալսարանի և Բրատիսլավայի Պետական մանկավարժական ինստիտուտի «Centre des Études Tsiganes»՝ ուսումնական ծրագրերի մշակման և ուսուցիչների պատրաստման համար, որպեսզի կարողանան դասավանդել ռոմաներեն լեզու և մշակութային ուսումնասիրություններ։ Հյուբշմանովան 1998 թվականին ստացել է երկու մշակութային մրցանակ Roma Civic Initiative-ից` գնչուների համայնքների համար կրթության և մշակութային պահպանման ծրագրերը խթանելուն ուղղված իր ջանքերի համար[18]։ Շարունակելով իր հրատարակչական ջանքերը՝ Հյուբշմանովան հեղինակեց, համահեղինակեց կամ խմբագրեց ավելի քան 90 հրապարակումներ,[19] ի լրումն խմբագրելով մոտ 400 հոդվածներ, որոնք տպագրվել էին Ռոմանո Ջանիբենում, որի համար նա աշխատել է որպես գլխավոր խմբագիր[5]։ 1999 թվականին Հյուբշմանովան հրատարակեց մի կարևոր աշխատություն, որը կոչվում էր «Կեղծ լուսաբաց, իմ կյանքը որպես գնչուհի Սլովակիայում»։ Գիրքը Իլոնա Լացկովայի ինքնակենսագրությունն է, որն ընդգրկում է 1920 թվականից 1970 թվականները, որը պատմվել է Հյուբշմաննովային ութ տարվա ընթացքում ռումիներենով[20]։ Այնուհետև նա թարգմանեց պատմությունը չեխերեն, իսկ ավելի ուշ՝ ֆրանսերեն և անգլերեն[20][21]։ Գիրքը պատմում է այն մասին, թե ինչպես են գնչուների իրական ինքնությունը թաքնված կարծրատիպային պատկերների հետևում։ Միևնույն ժամանակ, քանի որ այն պատմվում է որպես առաջին դեմք, պատմվածքը վերականգնում է պատմողի մարդասիրությունը[20]։ Անդրադառնալով գնչուներին «վերադաստիարակելու» և նրանց ձուլմանը ստիպելու կառավարության փորձերին՝ գիրքն ուսումնասիրում է գնչուների գետտոիզացումը սոցիալիստական ռեժիմի ներքո[21]։ Աշխատությունը դարձավ կարևոր տեքստ, քանի որ այն ընդգրկում էր այն հիմքերը, որոնք գիտնականները չէին կարող՝ տալով ներքին կարծիքը գնչուների համայնքի առջև ծառացած խնդիրների վերաբերյալ[22]։ Այն հետագայում հրատարակվել է բուլղարերեն, հունգարերեն և իսպաներեն՝ 2001 թվականին Իսպանիայից շահելով Միջազգային մարդասիրական Հիդալգո մրցանակը[21]։ Հյուբշմանովան ստացել է իր հաբիլիտացիոն աստիճանը Romistické studie II (Romani Studies 2) թեզով 2000 թվականին և այդ նույն տարին Պրահայում տեղի ունեցած Միջազգային գնչուների միության հինգերորդ միջազգային կոնգրեսում պարգևատրվել է պատվոգրով[18]։ 2002 թվականին Չեխիայի նախագահ Վացլավ Հավելը նրան պարգևատրել է Երրորդ աստիճանի Պատվո շքանշանով, իսկ հաջորդ տարի Կրթության, երիտասարդության և ֆիզիկական կուլտուրայի նախարարության կողմից նրան պարգևատրել է «Արժանիքների համար» առաջին աստիճանի մեդալով[23]։

Մահ ու ժառանգություն խմբագրել

Հյուբշմանովան մահացել է 2005 թվականի սեպտեմբերի 8 թվականին ավտովթարի հետևանքով Հարավային Աֆրիկայի Գաուտենգ նահանգի Կամելդրիֆտ քաղաքի մոտակայքում[24]։ Նրա մահից մեկ տարի անց գնչուական լեզվաբանության 7-րդ միջազգային գիտաժողովը նվիրված էր նրա հիշատակին[25]։ Նրա անսպասելի մահը լայնորեն զգաց գնչու համայնքի կողմից, որը կորցրել էր փաստաբանին, ինչպես նաև մեկին, ով իր կարիերան նվիրել էր իրենց մշակութային ժառանգության պահպանմանը[26]։ 2007 թվականին լույս է տեսել մի գիրք, որը կոչվում է Milena Hübschmannová ve vzpomínkách), որը ներկայացնում է Հյուբշմանովայի կյանքի և կարիերայի կենսագրական մանրամասները։ Ամբողջ աշխարհից եկած գնչուները նպաստել են դրա ստեղծմանը, ինչպես նաև նրա քույր-եղբայրները, ընկերներն ու գործընկերները[27]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Evidence zájmových osob StB
  2. ↑ Medaile Za zásluhy — Správa Pražského hradu.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 Gross, 2005
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,8 Friedman, 2005, էջ 175
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Jurková, 2006
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Davidová, 2006, էջ 203
  7. ↑ Marek, 2006, էջ 89
  8. ↑ Marek, 2006, էջ 90
  9. ↑ Marek, 2006, էջ 94
  10. ↑ Sadílková, 2015, էջ 197
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 Friedman, 2005, էջ 176
  12. ↑ Davidová, 2006, էջ 204
  13. ↑ Sadílková, 2015, էջեր 193-194
  14. ↑ Eder-Jordan, 2016, էջ 196
  15. ↑ Sadílková, 2015, էջեր 197-198
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Davidová, 2006, էջ 205
  17. ↑ Grant, 1995, էջ 642
  18. ↑ 18,0 18,1 Friedman, 2005, էջ 177
  19. ↑ Friedman, 2005, էջ 178
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Eder-Jordan, 2016, էջ 201
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 Martínez Ramírez, 2005
  22. ↑ Eder-Jordan, 2016, էջ 202
  23. ↑ Davidová, 2006, էջ 206
  24. ↑ Málek, 2005
  25. ↑ Elšík, 2006
  26. ↑ Eder-Jordan, 2016, էջ 194
  27. ↑ Ryvolová, 2007
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Միլենա_Հյուբշմանովա&oldid=9566609» էջից