Հատերիա
| Հատերիա | |
| |
| Դասակարգում | |
| Թագավորություն | Կենդանիներ (Animalia) |
| Տիպ/Բաժին | Քորդավորներ (Chordata) |
| Ենթատիպ | Ողնաշարավորներ (Vertebrata) |
| Վերնադաս | Չորքոտանիներ (Tetrapoda) |
| Դաս | Սողուններ (Reptilia) |
| Կարգ | Rhynchocephalia |
| Ընտանիք | Sphenodontidae |
| Ցեղ | Հատերիա (Sphenodon) Gray, 1831 |
| Տարածվածություն | |
 Տաքսոնի տարածվածությունը | |
Հատերիա կամ տուատարա (լատին․՝ Sphenodon punctatus), սողունների տեսակ, կնճիթագլուխների կարգի միակ պահպանված ներկայացուցիչը (երբեմն առանձնացնում են նաև երկրորդ տեսակը՝ Sphenodon guntheri)։
Տարածված է Նոր Զելանդիայի մի շարք փոքր կղզիներում՝ Պլենտի ծոցի 13 ժայռոտ կզիներում, որտեղ ստեղծված է հատուկ արգելանոց[1] (երկրի երկու հիմնական կղզիներում՝ Հյուսիսայինում և Հարավայինում, ոչնչացել է)։ Ներկայում հատերիան անհետացող տեսակ է և ունի պահպանության կարիք։ Ընդգրկված է միջազգային «Կարմիր գրքում» և ներկայում ունի խոցելի տեսակի կարգավիճակ։
Ընդհանուր բնութագիր
խմբագրելՄարմնի երկարությունը հասնում է 76 սմ-ի, քաշը՝ 1,3 կգ[2]։ Կյանքի միջին տևողությունը 60 տարի է, սակայն կարող են ապրել նաև հարյուր տարուց ավելի[3]։ Որոշ ուսումնասիրողներ կարծում են, որ հատերիաները կարող են ապրել շուրջ 200 տարի[4]։ Ողերը երկգոգավոր են։ Գանգը ոսկրային է, ունի երկու քունքային աղեղ։ Գլուխը մեծ է, վերջավորություններն ունեն հինգ մատ։ Կոպուլատիվ օրգան չունեն։ Գույնը դեղնականաչավուն է, փայլ չունի, մարմնի կողքերին և վերջավորությունների վրա կան դեղին բծեր։ Սեռահասուն են դառնում 15-20 տարեկանում[5]։ Ապրում է կրծողների և մրրկահավերի բներում։ Վարում է գերազանցապես գիշերային կենսակերպ։ Սնվում է տարբեր անողնաշարավորներով, երբեմն՝ մանր մողեսներով, մրրկահավի ձվերով։ Արտաքին տեսքով ու կենսագործունեությամբ հիշեցնում են խոշոր իգուանաների։
Բազմաթիվ սողղունների նման հատերիաներն ունեն լավ զարգացած մթնային աչք՝ օրգան, որը ծագմամբ և ֆունկցիայով սերտորեն կապված է էպիֆիզի հետ։ Այն մասնակցում է օրգանիզմի օրական ռիթմերի կարգավորմանը՝ կապված գիշերվա և ցերեկվա հերթափոխի հետ, տարածության մեջ կենդանու կողմնորոշման ապահովմանը և ջերմակարգավորմանը։
Մինչև 1989 թվականը համարվում էր, որ կա հատերիաների միայն մեկ տեսակ, սակայն Վիկտորյա թագուհու համալսարանի (Վելինգտոն) պրոֆեսր Չարլզ Դեգորտին առաջարկել է առանձնացնել 2-րդ տեսակը՝ Բրազեր կղզու տուատարուն (Sphenodon guntheri):
Նոր Զելանդիայի՝ Կուկի նեղուցի մի շարք ոչ խոշոր կղզիներում հատերիաները հաճախ բնակվում են մրրկահավերի բներում։ Այդ ընթացքում սողունները և թռչուններն ապրում են միասին։ Ցերեկը, երբ մրրկահավերն զբաղվում են սննդի փնտրտուքով, հատերիաները հանգստանում են բներում։ Մթնշաղի հետ թռչունները վերադառնում են բները, իսկ հատերիաները դուրս է գալիս սնունդ փնտրելու։
Բազմացում
խմբագրելՀատերիան սեռահասուն է դառնում 15-20 տարեկանում[5]։ Զուգավորվում և ձվադրում է չորս տարին մեկ[6]․ զուգավորվում է հունվարին, ձուն (8-15 հատ) դնում է 10 ամիս անց, սաղմը զարգանում է 12-15 ամսում։ Քանի որ հատերիաները շատ դանդաղ են բազմանում, անհետացումից փրկելու համար անհրաժեշտ է խիստ պահպանություն օրենքով։
Հիվանդություններ
խմբագրելՀատերիան Amblyomma sphenodonti Dumbleton, 1943 տզերի զարգացմա բոլոր փուլերի միակ տերն է[7]։
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 6, խմբագիր՝ Վիկտոր Համբարձումյան, Երևան, Հայ սովետական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1980։
- ↑ «Reptiles:Tuatara». Animal Bytes. Zoological Society of San Diego. 2007. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 1-ին.
- ↑ «The Tuatara». Kiwi Conservation Club: Fact Sheets. Royal Forest and Bird Protection Society of New Zealand Inc. 2007. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 2-ին.
- ↑ «110-year-old 'living fossil' becomes a dad». CNN. 2009 թ․ հունվարի 30. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 28-ին.
- ↑ 5,0 5,1 Reptile’s Pet-Store Looks Belie Its Triassic Appeal.(անգլ.) // The New York Times, 22.11.2010
- ↑ Cree; Cockrem, J. F.; Guillette, L. J.; և այլք: (1992). «Reproductive cycles of male and female tuatara (Sphenodon punctatus) on Stephens Island, New Zealand». Journal of Zoology. 226 (2): 199–217. doi:10.1111/j.1469-7998.1992.tb03834.x.
{{cite journal}}: Explicit use of et al. in:|author=(օգնություն) - ↑ Godfrey, Stephanie S.; Nelson, Nicola J.; Bull, Michael. Microhabitat choice and host-seeking behaviour of the tuatara tick, Amblyomma sphenodonti (Acari: Ixodidae) // New Zealand Journal of Ecology. — 2011. — Vol. 35, no. 1. — P. 52—60.
Գրականություն
խմբագրել- Daugherty, Charles and Cree, Alison. (1990). Tuatara: a survivor from the dinosaur age. New Zealand Geographic 6 (April–June 1990): 60.
- Lutz, Dick (2005). Tuatara: A Living Fossil. Salem, Oregon: DIMI PRESS. ISBN 978-0-931625-43-5.
- McKintyre, Mary (1997). Conservation of the Tuatara. Victoria University Press. ISBN 978-0-86473-303-0.
- Newman, D. G. (1987). Tuatara. Endangered New Zealand Wildlife Series. Dunedin, New Zealand: John McIndoe. ISBN 978-0-86868-098-9.
- Parkinson, Brian (2000). The Tuatara. Reed Children’s Books. ISBN 978-1-86948-831-4.
 | Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հատերիա» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հատերիա» հոդվածին։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 6, էջ 271)։ 
|