Հայթարմա (համույթ)
Հայթարմա (Ղրիմի թաթարերեն՝ Qaytarma), Ղրիմի թաթարական ժողովրդական պարի համույթ։
Պատմություն խմբագրել
1939 թվականին Յալթայի ֆիլհարմոնիկին կից ստեղծվել է թաթարական երգի ու պարի համույթը։ 1937 թվականին ստեղծվել է ժողովրդական ստեղծագործական տանը կից երգի-պարի երկրորդ համույթը, գեղարվեստական ղեկավար է դարձել Իլյաս Բախշիշը[1], երաժշտական ղեկավար Յայա Շերֆեդինովը[1], իսկ բալետմայստեր՝ Ուսեին Բակկալը[1]։ 1939 թվականի մարտին այս երկու համույթները միավորվել են Սիմֆերոպոլի Ղրիմի պետական ֆիլհարմոնիայի ներքո՝ Մոսկվայում Ղրիմի մշակույթի օրեր պատրաստելու նպատակով։
1944 թվականի մայիսին Ղրիմի թաթարների ստալինյան տեղահանության արդյունքում անսամբլը դադարել է գոյություն ունենալ։ 1957 թվականին անսամբլը վերածնվել է Ուզբեկական ԽՍՀ Տաշքենդ քաղաքի Քարի-Յակուբովի անվան պետական ֆիլհարմոնիայի «Աշխատանքային կարմիր դրոշ» շքանշանի ներքո[1]։ Քանի որ անվան մեջ արգելված էր օգտագործել «ղրիմաթաթարական» բառը, անսամբլն անվանվել է ի պատիվ Ղրիմի թաթարական համանուն ժողովրդական պարի։
1957 թվականից անսամբլի առաջին գեղարվեստական ղեկավարը դարձել է Իլյաս Բախշիշը։ Անսամբլի վերածնունդին մասնակցել են նախապատերազմյան կազմի բազմաթիվ արտիստներ (օրինակ ՝ Մեմետ Աբիբուլաևը, ով անսամբլում ծառայել է մինչև 1960-ականների վերջը)։ Վերածնված անսամբլում պարերը բեմադրել են ղրիմաթաթարական հայտնի պարուսույցներ Ուսեին Բակկալը, Ակիմ Ջեմիլևը, Էնվեր Ալիևը[1]։
1964 թվականին Ուզբեկստանի Տաշքենդ քաղաքի Քարի-Յակուբովի անվան պետական ֆիլհարմոնիան հրավիրում է կոմպոզիտոր Էդեմ Նալբանդովին՝ թաթարական երգի ու պարի համույթի գեղարվեստական ղեկավարի պաշտոնի համար[2]։
1965 թվականին թաթարական երգի ու պարի համույթը տեղահանության տարիներին առաջին անգամ հյուրախաղերի է մեկնում Միջին Ասիայի և Ղազախստանի հանրապետություններ, Անդրկովկասի և Հյուսիսային Կովկասի հանրապետություններ, ՌԽՖՍՀ։ 1970 թվականին «Հայթարմա» անսամբլն արժանացել է Ուզբեկական ԽՍՀ Լենինյան կոմերիտմիության և գեղարվեստական կոլեկտիվների համամիութենական ստուգատեսի դիպլոմի կոչման։
1992 թվականին «Հայթարմա» երգի ու պարի համույթը վերադարձել Է Ղրիմ և տեղափոխվել Ղրիմի պետական ֆիլհարմոնիա։
Համույթի հիմնադրումից այնտեղ որպես պարող ծառայել է Ակիմ Ջեմիլևը, եղել է համույթի մենակատարը, 1976-1980 թվականներին դարձել է համույթի բալետմայստեր, իսկ 1984 թվականին հրատարակվել է նրա «Հայթարմա «Համույթի պարերը»» գիրքը[3]։
Անսամբլի հիմնադրումից ի վեր որպես մենակատար ծառայել է Ղրիմի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության վաստակավոր արտիստ երգչուհի Սաբրիե Էրեջեպովան, ում 1966 թվականին շնորհվել է Ուզբեկական ԽՍՀ վաստակավոր արտիստի կոչում[4][5]։
Երկար տարիներ անսամբլում աշխատել է Ուզբեկստանի ժողովրդական արտիստ (1989) և Ուկրաինայի ժողովրդական արտիստ (1993) Ֆևզի Բիլյալովը։ Ֆ. Բիլյալովն առաջին անգամ անսամբլի մենակատար-վոկալիստ է դարձել դեռևս 1957 թվականին, զուգահեռ սովորել է Տաշքենդի կոնսերվատորիայում։ Բիլյալովն անսամբլում կատարել է ժողովրդական երգեր։ 1970 թվականին նա դառնում է «Հայթարմա» համույթի ղեկավարը՝ իր աշխատանքում օգտվելով Ղրիմի թաթար հայտնի կատարողների՝ Էդիե Թոփչիի, Սաբրիե Էրեջեպովայի աջակցությունից։ Բիլյալովի արժանիքները ճանաչվում են հանրապետական մակարդակով. 1974 թվականին նրան շնորհվել է Ուզբեկական ԽՍՀ վաստակավոր արտիստի կոչում։ 1978 թվականին հեռանում է անսամբլից և միայն հինգ տարի անց է վերադառնում որպես մենակատար։ Չորս տարի անց՝ 1987 թվականին, անսամբլին կից ստեղծում է «Էֆսանե» խումբը, իսկ 1989 թվականին դառնում է անսամբլի գեղարվեստական ղեկավարը։ Նույն թվականին նրան շնորհվել է Ուզբեկական ԽՍՀ ժողովրդական արտիստի կոչում։ 1992 թվականին անսամբլի հետ վերադառնում է Ղրիմ։ Մեկ տարի անց նա լքել է անսամբլը, այժմ արդեն ընդմիշտ։
1992-2016 թվականներին համույթը ղեկավարել է Տաջիկստանի ժողովրդական արտիստ Ռեմզիե Բակկալը (Ուսեին Բակկալայի դուստրը)[6][7][8][9]։
2016 թվականին «Հայթարմա» երգի ու պարի համույթը ղեկավարել է Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության վաստակավոր արտիստ, Ուկրաինայի վաստակավոր արտիստ, Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության մրցանակի դափնեկիր Էլմիրա Նալբանդովան։ Ռուսաստանի Դաշնությանը Ղրիմի բռնակցումից հետո «Հայթարմա» համույթը հյուրախաղերով հանդես է գալիս Ռուսաստանում։
2017 թվականին համույթը ներկայացրել է «Ալտին Բեշիկ» նոր ծրագիրը՝ «Ոսկե օրրան» - ի մասին ղրիմաթաթարական լեգենդի մոտիվներով[10][11]։
Պարգևներ խմբագրել
- Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության Գերագույն Ռադայի նախագահության պատվոգիր (2000 թվականի սեպտեմբերի 5)՝ Ուկրաինայի, Ռուսաստանի և Բելառուսի Հանրապետության եղբայրական սլավոնական ժողովուրդների մշակույթի ու արվեստի զարգացման գործում ներդրած նշանակալի ավանդի, մասնագիտական բարձր վարպետության և «Ծովի երգեր՝ 2000» արվեստների X միջազգային փառատոնի անցկացման կապակցությամբ[12]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 «Ансамблю «Хайтарма» — 60 лет | Газета 'Голос Крыма new' — официальный сайт». goloskrimanew.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
- ↑ «Эдем Налбандов – профессионал в сфере крымскотатарской музыки | Газета 'Голос Крыма new' — официальный сайт». goloskrimanew.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 10-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
- ↑ «Выражаем благодарность Джемилеву Эльдару Акимовичу». ГБУРК Крымскотатарский музей культурно-исторического наследия. 2018 թ․ հուլիսի 6. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 22-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 18-ին.
- ↑ Куртсеїтов А. Ереджепова Сабріє // Енциклопедія сучасної України : [укр.] : у 30 т. / НАН України, Наукове товариство ім. Шевченка, Институт энциклопедических исследований НАН Украины. — К., 2001—…. — ISBN 944-02-3354-X
- ↑ Гульнара Бекирова (2017 թ․ հուլիսի 12). «Крымский соловей Сабрие Эреджепова». ru.krymr.com. Крым.Реалии. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 7-ին.
- ↑ «Крымскотатарскому хореографу Ремзие Баккал не дали доработать до юбилея — avdet.org» (ռուսերեն). avdet.org. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
- ↑ «Фестиваль-марафон «Песни России». Официальный сайт. Коллективы». www.xn----itbjba0ajdngfa.xn--p1ai. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
- ↑ «РЕМЗИЕ БАККАЛ: Сотворенное вами добро непременно обратно вернется | Газета 'Голос Крыма new' — официальный сайт». goloskrimanew.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
- ↑ «Русская династия танцоров в ансамбле «Хайтарма» | Газета 'Голос Крыма new' — официальный сайт». goloskrimanew.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
- ↑ «Ансамбль "Хайтарма" совместит крымскотатарский фольклор с контемпом» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ մայիսի 13-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
- ↑ help@w-evo.ru, © 2017 Girey Djemilev w-evo.net (2017 թ․ նոյեմբերի 21). ««Алтын бешик» - новая программа ансамбля «Хайтарма»». Crimeantatars.club - Сайт о крымских татарах (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 29-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
{{cite news}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link) - ↑ «О награждении организаторов и участников X Международного фестиваля искусств "Песни моря - 2000"». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2022 թ․ օգոստոսի 17-ին.
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- «Ансамбль Хайтарма». Официальный сайт. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 19-ին.