Վիքիպեդիա

ԼԳԲՏ շարժման պատմությունը Ռուսաստանում

ԼԳԲՏ շարժման պատմությունը Ռուսաստանում սկիզբ է առնում 1984 թվականին։

ԼԳԲՏ անձանց ցույց Նևսկի պողոտայում: 2014 թվական

XIX դարի վերջ-XX դարի սկզբի ենթամշակույթ խմբագրել

Չնայած քրեական հետապնդմանը՝ քաղաքային նույնասեռական ենթամշակույթը սկսել է ձևավորվել Ռուսական կայսրությունում 1830-40-ական թվականներին։ 1860-ականներից այն որակական թռիչք է ապրել արագ ուրբանիզացիայի պատճառով՝ երկրի ամրաշինական իրավունքի վերացման և ինդուստրացման հիման վրա։ Խոշոր քաղաքներում հայտնվել են թեմատիկ ենթակառուցվածքային-սրճարաններ, ռեստորաններ, հյուրանոցներ, բաղնիքներ, սրահներ և նույնիսկ «գեյ-թանգարան» Ձևավորվել են տարբեր գրական և փիլիսոփայական խմբեր[1][2][3]։

20-րդ դարի սկզբին նույնասեռ հարաբերությունների քրեական հետապնդման նպատակահարմարության հարցը ակտիվորեն քննարկվում էր ռուսական իրավաբանական հանրությունում, սակայն նույնասեռական անձիք այդ բանավեճում իրենց ձայնը չունեին։ Այդ ժամանակ առաջատար «գեյ-էմանսիպատորներից» մեկը, ով պայքարում էր հակահոմոսեքսուալ օրենսդրության վերացման համար, եղել է ռուս հայտնի իրավաբան և «կադետների կուսակցության» համահիմնադիր Վ.Դ. Նաբոկովը[4]։

1905 թվականի հեղափոխությունից և գրաքննության թուլացումից հետո մամուլում հայտնվեցին նույնասեռական անձանց ձայները։ Լույս տեսավ տվյալ թեմատիկային պատկանող մեծ թվով գեղարվեստական, գիտահանրամատչելի և բուլվարային գրականություն։ 1906 թվականին լույս է տեսավ Մ.Ա. Կուզմինի «թևեր» վիպակը՝ նույնասեռ սիրո առաջին դրական պատմությունը եվրոպական պատմության մեջ։ 1908 թվականին տպագրվել է Պ. Վ. Ուշակովսկու կեղծանունով «Միջին սեռի մարդիկ» գիրքը, որտեղ շարադրվել են նույնասեռականության վերաբերյալ փիլիսոփայական և գիտական հիմնական հայացքները, ինչպես նաև հանդուրժողականության և քրեական հետապնդումը վերացնելու կոչեր են պարունակվել։ Նույն թվականին լույս է տեսել նաև Մագնուս Հիրշֆելդի «Բեռլինի երրորդ սեռը» գրքի թարգմանությունը՝ Գերմանիայում հրապարակումից ընդամենը 4 տարի անց[4]։

1917 թվականի Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը հանգեցրեց բոլոր թագավորական օրենքների չեղարկմանը[5]։ Ու թեև կոմունիստների վերաբերմունքը նույնասեռականության նկատմամբ միանշանակ չէր, սակայն նոր քրեական օրենքները, որոնք հիմնվել էին աշխարհիկորեն ու նյութապաշտական, գիտական պատկերացումների վրա, նույնասեռ հարաբերությունների համար պատիժներ չէին նշանակում։ Ընդ որում, դրան հաջորդած տնտեսական ճգնաժամն ու բոլշևիկների պայքարը «անբարոյականության որջերի» դեմ քանդեցին ստեղծված միասեռական ենթամշակույթը[6]։

Նոր իշխանությունն առանձնակի ներդրում չի ունեցել միասեռական էմանսիպացիայի հարցում[7], թեև մի շարք կոմունիստական գործիչներ (Ա. Մ.Կոլոնտայ, Ն. Ա. Սեմաշկո) ակտիվորեն շփվել են գերմանական գեյ-շարժման հետ և մասնակցել «սեռական բարեփոխումների Համաշխարհային լիգայի» աշխատանքներին[8]։ 1926 թվականին Բեռլինի գիտնական և գեյ-ակտիվիստ Մագնուս Հիրշֆելդը այցելել է ԽՍՀՄ, որտեղ հանդիպեց խորհրդային նույնասեռական անձանց (Մասնավորապես Մ. Ա.Կուզմինինի և Ն. Ա. Կլյուևի) հետ, սակայն ստիպված եղավ արձանագրել կազմակերպված իրավապաշտպան խմբերի բացակայությունը[9]։

1933 թվականին ստալինյան բռնաճնշումների ընթացքում նույնասեռ կապերի մեջ մտնող տղամարդիկ համարվել են «լրտեսներ», «հակահեղափոխականներ», «դասային թշնամիներ» և խորհրդային հասարակությունը քայքայող «դեկլարատիվ տարրեր», իսկ քրեական օրենսգրքում համապատասխան փոփոխություններ կատարվեցին։ Ընդունելուց կարճ ժամանակ անց Ի. Վ. Ստալինը նամակ է ստացել Մոսկվայում բնակվող բրիտանացի կոմունիստ, լրագրող և գեյ Հարի Օ. Ուայթից (անգլ.՝ Harry O. Whyte), որտեղ նա խնդրել է նրան պարզաբանել նոր օրենքի ընդունումը, զուգահեռաբար լուսաբանելով միասեռականության վերաբերյալ դրական մարքսիստական հայացքները և ակնարկել, որ ԽՍՀՄ-ի այս գործողությունները կխոչընդոտեն Կոմինտերնայի բացասական արձագանքին։ Սակայն պատասխան չի ստացել։ Նոր քրեական օրենսգիրքը երկար տարիներ արգելել է ԼԳԲՏ շարժման ձևավորումը[10]։

1959 թվականին խորհրդային որոշ իրավաբաններ փորձ արեցին բացառել 154-Ա հոդվածի առաջին մասը ՌԽՖՍՀ-ի նոր քրեական օրենսգրքից, որը պատիժ էր սահմանում երկու տղամարդկանց կամավոր նույնասեռական շփումների համար։ Հայտնի խորհրդային իրավաբան Բորիս Նիկիֆորովը այս կապակցությամբ իր կարծիքն է հայտնել 1959 թվականի օգոստոսի 27-ի օրենսդրական ենթադրությունների հանձնաժողովում, նշելով, որ 154-րդ հոդվածի առաջին մասը լիովին «անհասկանալի» էր։ Նրա դատողությանը աջակցել է իրավաբան Ստեպիչևը, ով ընդհանրապես առաջարկել է չեղարկել կամավոր նույնասեռական տղամարդկանց համար պատիժը։ Սակայն, իրավաբան Կորոտկովը կարծել է, որ այդ առաջարկությունները եղել են անհիմն, և կամավոր նույնասեռական տղամարդկանց վերաբերող հոդվածը պետք է մնա ՌԽՖՍՀ քրեական օրենսգրքում[11]։

1960-1970 թվականների բանավեճը այն մասին, թե արժե արդյոք չեղարկել կամավոր նույնասեռական տղամարդկանց համար քրեական պատիժը, շարունակվել է։ Այսպես, Լենինգրադի համալսարանի իրավաբան Պավել Պավլովիչ Օսիպովը իր թեկնածուական՝ «սեռական հանցագործություններ»(1966) ատենախոսությունում, հանդես է եկել կամավոր նույնասեռական տղամարդկանց համար պատիժը չեղարկելու առաջարկով՝ պատճառաբանելով, որ հոմոսեքսուալությունը հանցագործություն չէ, այլ հիվանդություն, որը պետք է բուժել։ Մեկ այլ իրավաբան գիտնական Յակով Միխայլովիչ Յակովլևը նաև պնդում էր, որ նույնասեռականությունը ավելի շուտ բժշկական խնդիր է, քան քրեաբանական։ ՆԳՆ ուսումնական հաստատությունների իրավաբանները կտրականապես դեմ էին այդ հայտարարություններին[11]։ Բորիս Վասիլևիչ Դանիելբեկը՝ ՆԳՆ ավագ դպրոցից դատապարտել է Օսիպովին և Յակովլևին իրենց արտահայտությունների համար՝ իր «սեռական այլասերումներ և քրեական պատասխանատվություն (1972)» գրքում՝ պնդելով, որ եթե չեղյալ հայտարարվի կամավոր նույնասեռական տղամարդկանց համար պատիժը, ապա գեյերի թիվը կավելանա։ Բացի այդ, ըստ նրա դատողությունների, նույնասեռական լինելը հակասում էր կոմունիստական բարոյականությանը[11]։

Դատաբժշկական փորձագետները նաև իրենց կարծիքն են հայտնել այն մասին, որ նույնասեռական տղամարդկանց գործերի հետաքննությունը շատ բարդ խնդիր էր, քանի որ նման գործերի անհերքելի ապացույցները գրեթե անհնար էր հավաքել։ Սակայն որոշ քննիչներ խնդիրը լուծել են յուրովի՝ «վկաների» հասցեին շանտաժի և սպառնալիքների միջոցով, որոնց ստիպել են ցուցմունք տալ գլխավոր կասկածյալի դեմ։ Նման գործերը հաճախ արվում էին օրենքի խախտումներով և արդարացման դատավճիռը գրեթե անհնար էր, նույնիսկ չնայած ԽՍՀՄ գլխավոր դատախազի փաստաբանների բողոքներին[12]։

1970-ական թվականներ խմբագրել

 |- Սերգեյ Փարանջանով

1970-ական թվականներին զարգացող միջազգային իրավապաշտպան գեյ-շարժումը 1930-ական թվականներից ի վեր առաջին անգամ ուշադրություն է դարձրել Խորհրդային Ռուսաստանի իրավիճակին։ Հոմոսեքսուալ անձանց հետապնդումը դիտարկվել է որպես ԽՍՀՄ-ում մարդու իրավունքների խախտման մաս։ Հատուկ ճանաչում են ստացել ռեժիսոր Ս. Ի. Փարաջանովի (1974) և գրող Գ. Ն. Տրիֆոնովի (1976) քրեական հետապնդումը։ Միևնույն ժամանակ, Խորհրդային այլախոհական շարժումը չէր պաշտպանում նույնասեռական անձանց՝ Ա. Ի. Սոլժենիցինը, համապատասխան քրեական հոդվածը բնութագրում էր որպես «կեղտոտ», Վ. Տ. Շալամովը հանդես էր գալիս բացահայտ հոմոֆոբիայի դիրքերից[13]։ 1977 թվականին իտալացի ակտիվիստ Անջելո Պեցանան (իտալ.՝ Angelo Pezzana) ժամանել է ԽՍՀՄ, նա փորձել է համոզել Ա. Դ. Սախարովին, դեմ հանդես գալ գեյերի հետապնդումների հարցում։ Այլախոհ գիտնական Ա. Պեցզանի հրաժարականից հետո Մոսկվայում հանդես է եկել միանձնյա բողոքի ցույցով։ Նույն թվականին բանտից փոխանցված Գ. ն. Տրիֆոնովի «բաց նամակը» տպագրվել է մի շարք արտասահմանյան պարբերականներում, որտեղ գրողը խոսել է «հիմարության, ստի, դաժանության և ցինիզմի մասին», որը խորհրդային հասարակության մեջ կիրառվում էր նույնասեռական անձանց նկատմամբ։ 1980-ին մոսկովյան Օլիմպիադայի ժամանակ օտարերկրացի ակտիվիստն իրեն ձեռնաշղթաներով գամել էր Լենինգրադի ամառային այգու ճաղավանդակին՝ նույնասեռական անձանց հանդեպ խտրականության դեմ ակցիայի ժամանակ[14][15]։

«Կապույտ լաբորատորիա» (1983—1986) խմբագրել

1983 թվականին Կիևից Լենինգրադ ժամանած պոլիգլոտ բանասեր Ալեքսանդր Զարեմբանը ստեղծեց « գեյ-լաբորատորիա» կազմակերպությունը («Կապույտ լաբորատորիա»)։ Այն ներառում էր մոտ 30 մարդ, այդ թվում, 4 կանանց։ Սերգեյ Շչերբակովը, Վիկտոր Տյուշեվը, Օլգա Ժուկը, Օլգա Կրաուզեն, Ռաիսա Տաիրովան, Օլեգ Ուլբա և այլք։ Խումբն իրա առջև դրել է բազմաթիվ առաջադրանքներ՝ ԽՍՀՄ գեյերի և լեսբիների ինքնագիտակցության ձևավորում, լեզվի ուսուցում՝ շարժման արևմտյան փորձին ծանոթանալու համար, արտասահմանյան թեմատիկ գրականության թարգմանություն և տարածում, քրեական հետապնդման վերացման համար պայքար, հանգստի և մշակութային տարածքի կազմակերպում։ «Գեյ-լաբորատորիան» Ռեյո Հյարկոնենի միջոցով կապ է հաստատել գեյերի և լեսբիների ֆիննական «SETA» կազմակերպության հետ, իսկ նրա միջոցով ընդգրկվել է «ԻԼԳԱ» միջազգային ասոցիացիայի կազմում։ Խորհրդային ակտիվիստները Արևմուտք էին ուղարկել ԽՍՀՄ-ում ԼԳԲՏ անձանց աղետալի վիճակի մասին տեղեկատվությունը։ Նրանք բողոքի ակցիաներ են նախաձեռնել Ռուսաստանում հոմոֆոբիայի դեմ՝ եվրոպական կոմունիստական կուսակցությունների մասնակցությամբ։ Ակտիվիստները նաև սկսել են իրազեկումներ անցկացնել ՁԻԱՀ-ի համաճարակի մասին։ Խումբն արագ հայտնվել է ԿԳԲ-ի տեսադաշտում։ 1986 թվականի հուլիսին սադրանքից և դրան հաջորդած բռնաճնշումներից հետո այն փլուզվեց, սակայն նրա շատ անդամներ ավելի ուշ դարձան «առաջին ալիքի» առաջնորդները[16][17][18][14][19][20]։

«Առաջին ալիք» (1980-ականների վերջ — 1990-ականների առաջին կես) խմբագրել

1980-ականների երկրորդ կեսին ԽՍՀՄ-ում «Վերակառուցման» ֆոնին ակտիվացել է հասարակական կյանքը, այդ գործընթացի կողմերից մեկը դարձել է գեյ-լեսբի կազմակերպությունների և խմբերի ստեղծվելը[19][20]։

1980-ական թվականներին Օլգա Կրաուզեն Լենինգրադում կազմակերպել էր «անկախ կանանց ակումբ», որը զբաղվում էր մշակութային փոխանակմամբ և ժամանցով, հոմոֆոբ ծայրամասից փախած լեսբուհիների աշխատանքի տեղավորման խնդրի լուծմամբ, իրավաբանորեն և նյութապես աջակցում էին նույնասեռականներին, որոնք դատապարտվել էին իրենց նույնասեռական լինելու համար։

Լենինգրադ-Պետերբուրգում 1990-ականների սկզբին սկսում են գործել գեյ-լեսբուհի կազմակերպությունները՝ «մշակութային նախաձեռնության և սեռական փոքրամասնությունների պաշտպանության հիմնադրամը» («Չայկովսկու հիմնադրամ»), «գեյերի և լեսբուհիների թեւեր» ասոցիացիաները («Նևսկի ափեր», «Նևսկի Հեռանկար»), «Արգո-ռիսկ» ընկերակցությունը, «նույնասեռականների իրավահավասարության ասոցիացիան»։ Նրանց աշխատանքին մասնակցում են Օլգա Կրաուզեն, պրոֆեսոր Ալեքսանդր Կուխարսկին, Օլգա Ժուկը, Յուրի Երեեւը, Սերգեյ Շչերբակովը, Օլեգ Ուլբան, Տիմուր Նովիկովը, Գենադի Տրիֆոնովը, Վլադիսլավ Օրտանովը, Վլադիմիր Վեսելկինը և ուրիշներ[20]:[21][22][20][21][19][23]

1990 թվականին «ՍՊԻԴ-Ինֆո»-յի թիվ 5 թերթում տպագրվել է ԽՍՀՄ նախագահին և ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդներին և միութենական հանրապետություններին ուղղված «ԱՍՄ»-ի ուղերձը, որը ստորագրել են Վ.Օրտանովը, Կ. Եվգենևը և Ա. Զուբովը՝ խնդրելով վերացնել քրեական օրենսգրքի խտրական հոդվածները և համաներում հայտարարել նրանց, ովքեր դատապարտվել են այդ հոդվածներով[19]։

1990 թվականի մայիսի 28-30-ը Տալլինում, Էստոնիայի գիտությունների ակադեմիայի պատմության ինստիտուտի նախաձեռնությամբ և մի շարք արտասահմանյան ԼԳԲՏ կազմակերպությունների աջակցությամբ տեղի ունեցավ ԽՍՀՄ-ում սեռական փոքրամասնությունների վիճակի վերաբերյալ առաջին միջազգային գիտաժողովը։ Դրան մասնակցել են հայտնի գիտնականներ և ակտիվիստներ, որոնց թվում էին Ջեֆրի Ուիքսը (անգլ.՝ Jeffrey Weeks). Հերտ Հեկման (հոլ.՝ Gert Hekma) և այլք։ Համաժողովը կարևոր նշանակություն է ունեցել Խորհրդային գեյ-լեսբուհի համայնքի ինքնագիտակցության աճի և իրավապաշտպան շարժման զարգացման համար:[20][19]

Մոսկվայի «ԱՍՄ»-«ՄՍԼԳ» խումբն իր աշխատանքի մարտավարությամբ ընտրել է սադրիչ և էպատաժային կարգախոսներ ու հայտարարություններ։ Այսպես, 1990 թվականի աշնանը նրանց «մանկապիղծների և նեկրոֆիլների պաշտպանության մասին հայտարարությունը» աղմկահարույց սկանդալ և քաղաքական պայքար առաջացրեց «Մոսխորհրդի» շուրջ, որի ընթացքում ճնշող էր հոմոֆոբ հռետորաբանությունը։ 1991 թվականի մայիսին «ՄՍԼԳ»-ը հայտարարել էր ՌԽՖՍՀ նախագահի ընտրություններում Ռոման Կալինինի թեկնածության առաջադրման մասին։ Այդ գործողությունները բազմաթիվ սկանդալների են վերածվել ԶԼՄ-ներում և գեյ-շարժման հեղինակության կորուստներով, դրանք սուր քննադատության են ենթարկվել այլ գեյ-ակտիվիստների կողմից[24][20][25][21][19]։

1991 թվականի հուլիսին «Չայկովսկու հիմնադրամը» և «ՄՍԼԳ»-ը «գեյերի և լեսբիների մարդու իրավունքների միջազգային հանձնաժողով»-ի («ՄԿՓՉԳԼ») աջակցությամբ Մոսկվայում («Նովոռոսիյսկ» կինոթատրոն) և Լենինգրադում («Սպարտակ" կինոթատրոն») անցկացրեցին առաջին միջազգային գեյ-լեսբի կինոփառատոնը և կոնֆերանսը։ Փառատոնին մասնակցել են հարյուրավոր ռուս գեյեր և լեսբիներ։ Առաջին անգամ Ռուսաստանում լայն էկրանին ցուցադրվել են գեյ-ֆիլմեր[26][27]։ Փառատոնի ընթացքում Լենինգրադում և Մոսկվայում անցկացվել են քրեական հետապնդման դեմ առաջին գեյ-ցույցերը։ Այդ տարի Մախաչկալայում ցույցեր են եղել[20]։

1991 թվականի հոկտեմբերի 9-ին արդարադատության նախարարության հետ դատական հայցերից հետո, առաջին անգամ Ռուսաստանում պաշտոնապես գրանցվեց «գեյերի և լեսբիների ասոցիացիա»՝ հասարակական գեյ-լեսբի կազմակերպությունը՝ Օլգա Կրաուզեի և պրոֆեսոր Ալեքսանդր Կուխարսկու մասնակցությամբ։ Նրա հիմնական խնդիրներն են եղել կյանքի կրիտիկական պահերին ԼԳԲՏ մարդկանց օգնելը, ՄԻԱՎ-ի համաճարակի կանխարգելումը և նույնասեռական տղամարդկանց քրեական հետապնդման վերացումը[28][29]:[21][19]

Քրեական հետապնդման չեղարկումը տեղի է ունեցել առանց լայն հնչեղության։ 1990-ականների սկզբի օրենսդրական բարեփոխումների ընթացքում Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրության ընդունման նախապատրաստման և Եվրոպայի Խորհրդին անդամակցելու ժամանակ ՌԴ նախագահ Բ. ն.Ելցինի 1993 թվականի մայիսի 27-ի հրամանագրով կամավոր միասեռ հարաբերությունները ապաքրեականացվել են։ Միաժամանակ, այդ գործողությանը լեգիտիմություն հաղորդելու համար գաղտնազերծվել են մի շարք փաստաթղթեր, այդ թվում՝ Յագոդի և Ստալինի նամակագրությունը և Հ.Օ. Ուայթի նամակը։ Ընդ որում, չնայած դատապարտյալների ավտոմատ ազատ արձակման օրենքի չեղարկմանը, ավելի վաղ տեղի չի ունեցել:[30][31][19] Ընդ որում, ք«աղաքական ռեպրեսիաների զոհերի վերականգնման մասին» օրենքը հոմոսեքսուալներին չի ներառել վերականգնման ենթակա անձանց թվում[32][33][34]։

1993 թվականի օգոստոսին 27 տեղական կազմակերպություններ ձևականորեն ստեղծել են լեսբիների, գեյերի և բիսեքսուալների «Եռանկյունի» համազգային ասոցիացիա[21]։ Մոսկվայի իշխանություններն անօրինական կերպով մերժել են ասոցիացիայի պաշտոնական գրանցումը՝ վկայակոչելով, որ դրա ստեղծումն իբր «հակասում է բարոյականության հասարակական նորմերին»:[21]

1999 թվականի հունվարի 1-ին նույնասեռականությունը հանվել է հիվանդությունների ցանկից։ Միաժամանակ նույնասեռական տղամարդիկ բանակում ծառայելու իրավունք են ստացել։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Ротиков К. К.. Другой Петербург. книга для чтения в кресле / отв. ред. и автор макета Виталий Дольчев. — 3-е изд.. испр. и доп.. — СПб.: Фонд исторической фотографии имени К. К. Буллы, 2012. — 516 с. — ISBN 978-5-98456-038-2
  2. ↑ Дан Хили, 2008, էջ 45—67
  3. ↑ Игорь Кон, 2003, էջ 323—350
  4. ↑ 4,0 4,1 Дан Хили, 2008, էջ 124—136, 154
  5. ↑ Дан Хили, 2008, էջ 143—187
  6. ↑ Дан Хили, 2008, էջ 57—67
  7. ↑ Дан Хили, 2008, էջ 136
  8. ↑ Дан Хили, 2008, էջ 138, 163-165
  9. ↑ Дан Хили, 2008, էջ 170—171
  10. ↑ Дан Хили, 2008, էջ 223—234
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Rustam Alexander Soviet Legal and Criminological Debates on the Decriminalization of Homosexuality (1965–75)(անգլ.) // Slavic Review. — 2018/ed. — В. 1. — Т. 77. — С. 30–52. — ISSN 2325-7784 0037-6779, 2325-7784. — doi:10.1017/slr.2018.9
  12. ↑ Rustam Alexander New Light on the Prosecution of Soviet Homosexuals under Brezhnev(անգլ.) // Russian History. — 2019-04-01. — В. 1. — Т. 46. — С. 1–28. — ISSN 0094-288X 1876-3316, 0094-288X. — doi:10.1163/18763316-04601001
  13. ↑ Г. Н. Трифонов. Советские гомосексуалисты: вчера, сегодня, завтра // Гей, славяне. — 1991. — № 1.
  14. ↑ 14,0 14,1 Краузе О. Л.. Лаборатория // Катькин сад. — 2016. — 112 с.
  15. ↑ Дан Хили, 2008, էջ 297—298
  16. ↑ Горшков А. С. Сексуальные меньшинства в России: общее и особенное. — Центр гендерных исследований при ИПФ ПГНИУ, 2011.
  17. ↑ Сергей Щербаков. Как это начиналось при тоталитаризме // Риск : Журнал. —М., 1991. — № 1. — С. 3.
  18. ↑ Дан Хили, 2008, էջ 298, 474-475
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 19,6 19,7 Кон И. С. Глава 13. Голубые и розовые // Клубничка на березке. Сексуальная культура в России. — М.: ОГИ, 1997. — 464 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-900241-33-5
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 20,6 Кириченко, 2010
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 Игорь Кон, 2003
  22. ↑ Владимир Кирсанов. Ольга Жук и самопознание женщины // 69. Русские геи, лесбиянки, бисексуалы и транссексуалы. — Твкрь: ГанимеД, 2005. — 658 с. — 3000 экз. — ISBN 5-90233304-0
  23. ↑ Елена Гаврилова. «Тема» – первая гей-газета, изданная в России. — 2016. Архивировано из первоисточника 27 հունվարի 2017.
  24. ↑ «Памятные даты на Gay.ru, см. 28 апреля 1991». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 17-ին.
  25. ↑ Либертарианцы: президент должен быть гомосексуалистом // Коммерсантъ-Власть : Журнал. —М., 1991. — № 18.
  26. ↑ Rex Wockner. Happier days for Russian gays? = Счастливые времена для российских геев?. — 1991. Архивировано из первоисточника 2 փետրվարի 2017.
  27. ↑ Маша Гессен. Воспоминания о первом дне поцелуев. — 2013. Архивировано из первоисточника 2 փետրվարի 2017.
  28. ↑ Ольга Писпанен. "Liberty Live". Александр Кухарский. — М.: Радио Свобода, 2003.
  29. ↑ Ю. Максимов. История старейшей зарегистрированной ЛГБТ-организации в России. — 2015. Архивировано из первоисточника 2 փետրվարի 2017.
  30. ↑ Дан Хили, 2008, էջ 300—301
  31. ↑ Игорь Кон, 2003, էջ 361
  32. ↑ Дан Хили. Геи и лесбиянки – жертвы политического террора в СССР // Антидискриминационные стратегии. Опыт и перспективы. Материалы международной конференции. — СПб.: Российская ЛГБТ-сеть, 2013. — 153 с.(չաշխատող հղում)
  33. ↑ Геи, пострадавшие в СССР, потребуют реабилитации. — Права человека в России, 2008.
  34. ↑ Петербургский «Мемориал» поддержал идею признать осужденных по 121-ой статье жертвами политрепрессий. — GayNews.RU. ИА «LINA», 2008. Архивировано из первоисточника 24 Նոյեմբերի 2021.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=ԼԳԲՏ_շարժման_պատմությունը_Ռուսաստանում&oldid=9643528» էջից