Ինքնիշխանությունների շքերթ
«Ինքնիշխանության շքերթներ» (1988—1991), Միության կենտրոնի և Միության հանրապետությունների միջև հակամարտության անվանումը, որն առաջացել է միութենական օրենքների գերակայության մասին ԽՍՀՄ Սահմանադրության խախտմամբ (հոդված 74) և որը դառնում է այն հիմնական գործոններից մեկը, որը հանգեցնում է ԽՍՀՄ-ի փլուզմանը։
«Ինքնիշխանությունների շքերթի» ընթացքում բոլոր Միությունները (ներառյալ ՌՍՖՍՀ-ն) և շատ ինքնավար հանրապետություններ ընդունում են Ինքնիշխանության հռչակագրեր, որոնցում նրանք վիճարկում էին համամիութենական օրենսդրության գերակայությունը հանրապետական օրենսդրության նկատմամբ (որով սկսվում է այսպես կոչված «օրենքներների պատերազմ»), և քայլեր են ձեռնարկում տնտեսական անկախության ամրապնդման համար, ներառյալ դաշնային բյուջեները հարկեր վճարելուց հրաժարվելը։ Դա հանգեցնում է հանրապետությունների և մարզերի տնտեսական կապերի դադարեցմանը, ինչը էլ ավելի է վատթարացնում ԽՍՀՄ տնտեսական իրավիճակը։
1988 թվականի հունիսի 17-ին Էստոնիայի ԽՍՀ Կոմունիստական կուսակցության պատվիրակությունը Մոսկվայում կայացած ՍՄԿԿ 19-րդ կուսակցական համաժողովում հանդես է գալիս ԽՍՀՄ սոցիալական, քաղաքական և տնտեսական կյանքի բոլոր ոլորտներում լիազորությունների բաժանման և նրանց տեղափոխման առաջարկով։ Նոյեմբերի 16-ին Էստոնիայի ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը ընդունում է Էստոնիայի ինքնիշխանության հռչակագիրը, որով հաստատվում է հանրապետական օրենսդրության գերակայությունը միության օրենսդրության նկատմամբ։ Սա առաջին նման արարքն էր, որով սկիզբ է դրվում ԽՍՀՄ-ում «օրենքների պատերազմին»։ 1989 թվականի մայիսի 26-ին Լիտվական ԽՍՀ[1], Գերագույն Խորհուրդը ընդունում է Ինքնիշխանության Հռչակագիրը։ 1989 թվականի հուլիսի 28-ին Լատվիայի ՍՍՀ[2]։
Ադրբեջանի ԽՍՀ Գերագույն Խորհուրդը ընդունում է Ինքնիշխանության Հռչակագիրը[3]։ 1990 թվականի հունվարին Բաքվի իրադարձություններին ի պատասխան իր ինքնուրույնությունը հռչակած առաջին ինքնավար տարածքը Նախիջևանի ՀՍՍՀ-ն էր։ Մինչև 1990 թվականի դեկտեմբերի 15-ը ԽՍՀՄ միութենական հանրապետությունների Գերագույն խորհուրդները ընդունում են Ինքնիշխանության հռչակագիր։
1990 թվականի մարտի 11-ին Լիտվայի Հանրապետության Գերագույն խորհուրդը հայտարարում է 1938 թվականի մայիսի 12-ին Լիտվայի Սահմանադրության վերականգնման մասին[4]։ Լիտվան դառնում է Խորհրդային Միության առաջին հանրապետությունը, որը հայտարարում է ԽՍՀՄ-ից անջատվելու մասին։ Մինչ Արտակարգ իրավիճակների պետական կոմիտեի օգոստոսյան խռովությունները հինգ երկրներ միակողմանիորեն հռչակում են իրենց անկախությունը (Լիտվա, Լատվիա, Էստոնիա, Հայաստան և Վրաստան]՝ մերժելով առաջարկվող նոր միությանը` Ինքնիշխան Պետությունների Միությանը անդամակցելը։
Կենտրոնական Ասիայի միության ոչ մի հանրապետություն չի ունեցել կազմակերպված շարժումներ կամ կուսակցություններ, որոնք նպատակ ունեին հասնել անկախության։ Անկախության շարժումը գոյություն ուներ միայն Վոլգայի շրջանի ինքնավար հանրապետություններից մեկում`«Իտտիֆակ» կուսակցությունում։ Ֆաուզիա Բայրամովան 1989 թվականից կողմ էր Թաթարստանի անկախությանը[5].
Հիմնվելով նոր իրողության վրա՝ 1990 թվականի դեկտեմբերին ԽՍՀՄ Նախագահ Մ. Ս. Գորբաչովը առաջարկում է նորացված Միության պայմանագրի նախագիծը։ Նրան աջակցում էր ԽՍՀՄ ժողովրդական պատգամավորների IV համագումարը[5]։ 1991 թվականի գարնանը և ամռանը, այսպես կոչված, Նովոգարևսկու դատավարության շրջանակներում, աշխատանքային խումբը մշակում է նախագիծ՝ նոր միություն՝ Խորհրդային Ինքնիշխան Հանրապետությունների Միություն կազմելու համար։ Օգոստոսի 20-ին նախատեսված նոր արհմիության համաձայնագրի ստորագրումը խափանվում է։ Անկախությունը հռչակում են գրեթե բոլոր մնացած միութենական հանրապետությունները, ինչպես նաև մի քանի ինքնավար միավորներ (Ռուսաստանի, Վրաստանի, Մոլդովայի կազմում)։
Արտակարգ իրավիճակների պետական կոմիտեի ձախողումից հետո շարունակվում է աշխատանքը Միության նոր պայմանագրի շուրջ, բայց այժմ խոսքը գնում էր Ինքնիշխան պետությունների միություն՝ որպես համադաշնություն ստեղծելու մասին, մինչդեռ Գորբաչովը, փաստորեն Ռուսաստանի ղեկավարության վճռական դիրքորոշման պատճառով, վերջապես սկսում է կորցնել վերահսկողության լծակները։
Սեպտեմբերի 6-ին ԽՍՀՄ Պետական Խորհրդի օրինական կերպով ճանաչո֏մ է Լատվիայի, Լիտվայի և Էստոնիայի անջատումը ԽՍՀՄ-ից։
Նոյեմբերի 14-ին Միության տասներկու հանրապետությունների յոթ ղեկավարները (Ռուսաստան, Բելառուս, Ղազախստան, ղրղզստան, Տաջիկստան, Թուրքմենստան, Ուզբեկստան) և Խորհրդային Միության նախագահ Միխայիլ Գորբաչովը հանդես են գալիս ԱՊՀ-ի ստեղծման մասին համաձայնագիր կնքելու մտադրությամբ։ Պայմանագրի կնքումը նախատեսված էր դեկտեմբերի 9-ին, բայց նախորդ օրը `դեկտեմբերի 8-ին, ԽՍՀՄ երեք հիմնադիր հանրապետությունների ղեկավարները (ՌՍՖՍՀ, Ուկրաինա, Բելառուս) ստորագրում են Բելովեժսկի համաձայնագիրը դրա լուծարման և Անկախ Պետությունների Համագործակցությանն՝ որպես միջպետական կազմակերպություն ստեղծելու մասին, որին դեկտեմբերի 21-ին Ալմա-Աթայում միանում են ևս ութ հանրապետություններ։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ ДЕКЛАРАЦИЯ Верховного Совета Литовской Советской Социалистической Республики О ГОСУДАРСТВЕННОМ СУВЕРЕНИТЕТЕ ЛИТВЫ
- ↑ Декларация «О государственном суверенитете Латвии». Принята 28 июля 1989 г. // Ведомости Верховного Совета и правительства Латвийской ССР. 1989. № 32. Ст. 452.
- ↑ КОНСТИТУЦИОННЫЙ ЗАКОН АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ССР О СУВЕРЕНИТЕТЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ СОВЕТСКОЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКОЙ РЕСПУБЛИКИ
- ↑ Закон Литовской Республики от 11 марта 1990 года «О восстановлении действия Конституции Литвы от 12 мая 1938 года» // Советская Литва, 13 марта 1990
- ↑ 5,0 5,1 Постановление СНД СССР от 24 декабря 1990 года № 1853-1 «О сохранении Союза ССР как обновленной федерации равноправных суверенных республик» // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1990. — № 52. — ст. 1158.