Դոնատո Ֆրանցիսկո Մատերա (անգլ.՝ Donato Francisco Mattera, նոյեմբերի 30, 1934(1934-11-30), Յոհաննեսբուրգ, Տրանսվաալ, Հարավաֆրիկյան Միություն - հուլիսի 18, 2022(2022-07-18), Յոհաննեսբուրգ, ՀԱՀ), առավել հայտնի է որպես Դոն Մատերա (անգլ.՝ Don Mattera), հարավաֆրիկացի բանաստեղծ, լրագրող, ձախակողմյան քաղաքական գործիչ և հասարակական գործիչ։ Պատանեկության տարիներին եղել է գանգստերական «հեղինակություն», փողոցային կազմակերպված հանցավոր խմբի առաջնորդ։ Ապարտհեյդի դեմ պայքարի շարժման մասնակից է։ Ապարտհեյդի դեմոնտաժից հետո եղել է հասարակական ակտիվիստ և գրականագետ։

Դոնատո Մատերա
Դիմանկար
Ծնվել էնոյեմբերի 30, 1934(1934-11-30)
ԾննդավայրՅոհաննեսբուրգ, Տրանսվաալ, Հարավաֆրիկյան Միություն
Մահացել էհուլիսի 18, 2022(2022-07-18) (87 տարեկան)
Մահվան վայրՅոհաննեսբուրգ, ՀԱՀ
Քաղաքացիություն ՀԱՀ
Կրոնիսլամ
Մասնագիտությունբանաստեղծ, լրագրող և գրող
Պարգևներ և
մրցանակներ

Ծագում խմբագրել

Ծնվել է մի ընտանիքում, որը, ըստ ՀԱՀ և ՀՄ իշխանությունների պաշտոնական դասակարգման, դասվել է գունավորներին։ Դոնատո Մատերայի պապը Իտալիայից ներգաղթել է Հարավային Աֆրիկա և ամուսնացել սևամորթի հետ։ Հայրն ազգությամբ իտալացի էր, մայրը՝ թսվանա։

Ութ տարեկանում Դոնատոն պապի համառ պահանջով ուղարկվել է Դուրբան, որտեղ ավարտել է կաթոլիկ դպրոցը։ 14 տարեկանում վերադարձել է հայրենի Յոհաննեսբուրգ։ Բնակություն է հաստատել Սոֆիաթաունի բազմամշակութային, քրեականացված շրջանում։

Քաղաքականացված կրիմինալում խմբագրել

Դոն Մատերան Սոֆիաթաունում գլխավորել է խոշորագույն երիտասարդական ավազակախումբը, որն ընդունել է Vultures (Գիշանգղներ) անվանումը[2]։ Անձամբ մասնակցել է ծեծկռտուքների, ստացել դանակի և հրազենային վնասվածքներ։ Դոն Մատերայի կազմակերպված հանցավոր խումբը զբաղվում էր շորթմամբ, կողոպուտով և վերահսկում էր ալկոհոլային խմիչքների անօրինական վաճառքը։ Հետագայում Մատերան հիշում էր, որ ցավով և դառնությամբ հետևում էր, թե ինչպես էին երիտասարդ Աֆրիկացիները միմյանց ոչնչացնում գանգստերական պատերազմներում։

Միևնույն ժամանակ Դոն Մատերան սկսել է հետաքրքրվել հասարակական խնդիրներով։ Կյանքի փորձը բազմամշակութային Սոֆիաթաունում նպաստել է հակառասիստական հայացքների ձևավորմանը։ Մատերան ատելությամբ է լցվել ապարտհեյդի և աֆրիկացի ազգայնականների պետության հանդեպ։

Ես դարձա անապաստան և փողոցային գանգստեր։ Մեր աչքի առաջ քաղաքական ծաղրերգություն էր խաղարկվում։ Մենք լսել ենք ապարտհեյդի համակարգի, նրա կողմնակիցների և ֆունկցիոներների դեմ պայքարի կոչեր։ Ինձ համար փողոցների կապանքները կտրելը, աղքատությունը, ավազակությունը, սոցիալական գործընթացներին ներգրավվելը ժամանակի հարց էր։
Դոն Մատերա[3]։

1952 թվականից «Գիշանգղները» սկսել են քաղաքական դրդապատճառներով հարձակումներ իրականացնել ոստիկանության վրա։ Նրանց աջակցել են այլ հանցավոր խմբավորումների անդամները։ Սոֆիաթաունում լուրջ բախումներ և փոխհրաձգություններ են սկսվել։

Միաժամանակ Մատերան շարունակել է ակտիվ հանցավոր գործունեությունը։ Նրա խոստովանությամբ՝ 1956 թվականին «Գիշանգղները» ծրագրել էին հետաքննիչ լրագրող Արթուր Մեյմանի սպանությունը, որը հետագայում հայտնի գրողի կողմից անցկացվել էր ալկոհոլի ապօրինի առևտրի հետաքննության համար։

ՀՄ-ի կառավարությունը մտահոգված էր Սոֆիաթաունում տիրող իրավիճակով, ոչ այնքան հետնախորշային թաղամասի սոցիալական անբարեհաջողությամբ, որքան «ցեղերի անվերահսկելի խառնվածքով»։ 1950 թվականին դոկտոր Մալանի գրասենյակն ընդունել է տարածքային ռասայական տարանջատման մասին օրենք։ 1959 թվականին Հենդրիկ Ֆերվուրդի կառավարությունը սկսել է Սոֆիաթաունի հարկադիր վերաբնակեցումը։

Ռադիկալ ակտիվիստ խմբագրել

Շարպևիլում գնդակահարությունից հետո Դոն Մատերան կենտրոնացել է ապարտհեյդի դեմ քաղաքական պայքարի վրա։ Եղել է Սև գիտակցության շարժման և Աֆրիկայի ազգային կոնգրեսի երիտասարդական լիգայի անդամ։ Նա կազմակերպել է ընդհատակյա խմբեր, զբաղվել բողոքական հրապարակախոսությամբ, եղել է «Սև լրագրողների միության» կազմակերպիչը։ Ռեժիմի դեմ ելույթների համար բազմիցս ձերբակալվել է, ենթարկվել կտտանքների, մի քանի տարի անցկացրել տնային կալանքի տակ։

Իր քաղաքական գործունեության մեջ Դոն Մատերը կապված էր Աֆրիկյան ազգային կոնգրեսի և Հարավային Աֆրիկայի կոմունիստական կուսակցության ականավոր գործիչների հետ, այդ թվում՝ Վիննի Մանդելայի և Ռոնի Կասրիլսի հետ։ Միևնույն ժամանակ Մատերան շեշտել է, որ հայացքներով ոչ թե կոմունիստ է, այլ սոցիալիստ[4]։

1978 թվականին Դոն Մատերան դարձել է Ազանիայի ժողովրդական կազմակերպության (AZAPO՝ ծայրահեղ գաղտնի կառույց, որի գաղափարախոսությունը հիմնված էր մարքսիզմի, աֆրիկյան սոցիալիզմի, «սև գիտակցության» և Սթիվ Բիկոի ժառանգության սինթեզի վրա) հիմնադիրներից մեկը։ Կազմակերպությունն ունեցել է իր AZANLA ռազմական թևը, որի զինյալները պատրաստություն էին անցնում արտասահմանում։ Գաղափարական և քաղաքական առումով AZAPO-ն ավելի ձախ և արմատական դիրքեր էր զբաղեցնում, քան Աֆրիկյան ազգային կոնգրեսը։ 1983 թվականին Պիտեր Բոտայի բարեփոխումների շրջանում Դոն Մատերան մասնակցել է Ազգային ֆորում արմատական բողոքական շարժման ստեղծմանը։

1986 թվականին Դոն Մատերան գնացել է Շվեդիա, որտեղ կապեր է հաստատել սոցիալ-դեմոկրատների և հակաֆաշիստական շարժման ձախ ակտիվիստների հետ։

Հասարակական գործիչ խմբագրել

1990-ական թվականների սկզբին ապարտեիդի ապամոնտաժումից հետո Դոնատո Մատերան զբաղվել է ակտիվ հասարակական գործունեությամբ, 143 կազմակերպությունների անդամ է[5]։ Մատերայի հիմնական հասարակական կառույցները հիվանդ և անապաստան երեխաների, ինչպես նաև նախկին բանտարկյալների վերականգնման կենտրոններն են։ Ամուսնացած է, ունի 9 երեխա։

2013 թվականի դեկտեմբերին Դոն Մատերան հրապարակային ելույթ է ունեցել Նելսոն Մանդելայի մահվան կապակցությամբ՝ հայտարարելով, որ «հարավաֆրիկացիները պետք է սիրեն իրենց երկիրը և իրենց ժողովրդին այնպես, ինչպես սիրում էր Մանդելան»[6]։

Լրագրող և բանաստեղծ խմբագրել

Դոն Մատերան մասնագիտությամբ երկար տարիներ եղել է լրագրող, աշխատել խոշոր հրատարակչություններում, այդ թվում՝ «Star» օրաթերթում, որը ժամանակին խմբագրել է Արթուր Մեյմանը, որը քառասուն տարի առաջ քիչ էր մնում՝ դառնար իր զոհը։

Դոն Մատերան հայտնի է նաև որպես գրականագետ և բանաստեղծ, բազմաթիվ գեղարվեստական ստեղծագործությունների հեղինակ[7]։ Նրա բանաստեղծական ոճը նշվում է պաթոսով և քնարականությամբ[8]։ Մասնակցում է աֆրիկյան արվեստի փառատոնների կազմակերպմանը[9]։ 1987 թվականին Մատերան մասնակցել է Հարավաֆրիկյան Գրողների կոնգրեսի հիմնադրմանը։

Դոն Մատերայի գլխավոր հեղինակային աշխատանքը համարվում է «Memory is the Weapon» ինքնակենսագրությունը (Հիշողությունը զենք է)[10]։ 1986 թվականին Մատերան «Azanian love song» (Ազանիայի սիրո երգը) բանաստեղծական ժողովածուի համար[11] արժանացել է շվեդական PEN միջազգային կազմակերպության մրցանակին։

Մրցանակներ խմբագրել

  • Բաոբաբի ոսկե շքանշան

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. TucholskyprisetSwedish PEN Club.
  2. Don Mattera. Poet, Musician, and Community Activist
  3. «Don Mattera. Author, Poet, Journalist and Activist in 143 organisations (Автобиографическое интервью Дона Маттеры)». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 26-ին.
  4. «Чёрные парни Софиятауна». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 3-ին. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 16-ին.
  5. «Don Mattera: poet of compassion». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  6. Poet Don Mattera tells Capetonians to live Madiba’s message
  7. Books by Don Mattera
  8. Don Mattera. Four Poems
  9. «Poetry sets Arts Alive tone». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 26-ին.
  10. Memory is the weapon. By Don Mattera. Published 2009
  11. Azanian love song. By Don Mattera. Published 2011