Անֆալ
Անֆալ (արաբ․՝ حملة الأنفال , քրդ.՝ Şallawî Enfal), Հյուսիսային Իրաքի քրդական բնակչության դեմ պայքարի ծրագրի կոդավորված անվանումը, որը 1987-1989 թվականներին իրականացվել է Իրաքում։ Արաբերենից թարգմանած ծրագրի անվանումը նշանակում է «ռազմավար»։ Տարբեր գնահատականներով՝ այդ ընթացքում սպանվել է 50 000 - 182 000 քուրդ։
Անֆալի ցեղասպանություն խմբագրել
Քրդերի զանգվածային ցեղասպանության առաջին գործողությունը եղել է Բարզան քրդական ցեղախմբի բոլոր տղամարդկանց (15 տարեկան և ավելի) ոչնչացումը, որն իրականացվել է դեռ 1983 թվականի ամռանը։ Իրաքի զինվորականները շրջապատել են ցեղախմբի ճամբարը, որտեղ գտնվում էին տարհանված բարզանցիները։ Տղամարդկանց նստեցրել են բեռնատարների մեջ և տարել անհայտ ուղղությամբ։ Իրաքի իշխանությունները նույն սխեմայով, սակայն առավել մասշտաբային գործողություններով հանդես են եկել «Անֆալ» ռազմագործողության ժամանակ, որն իրականացվել է Իրաքի բանակի կողմից՝ 1987 թվականի մարտի 29-ից մինչև 1989 թվականի ապրիլի 23-ը։ Ռազմագործողությունն ուղղակիորեն ղեկավարվել է Բաաս կուսակցության հյուսիսային բյուրոյի գլխավոր քարտուղար Ալի Հասան ալ Մաջիդի կողմից, որը Սադդամ Հուսեյնի զարմիկն էր։ Ալ Մաջիդը ստացել է «Քիմիական Ալի» մականունը։ «Human Rights Watch» և «Amnesty International» միջազգային հասարակական կազմակերպությունների հաշվարկներով՝ ցեղասպանության ողջ ընթացքում զոհվել կամ անհետ կորել է մոտ 182 000 քուրդ։ Նրանց ճակատագրի մեծ մասն անհայտ է եղել ընդհուպ մինչև Սադդամ Հուսեյնի տապալումը, երբ Իրաքի ողջ տարածքում սկսել են հայտնաբերվել մահապատժի ենթարկվածների զանգվածային գերեզմաններ։ Քրդական շուրջ 5 000 գյուղերից ամբողջությամբ ոչնչացվել են 4 000-ը, 700 000 մարդ ուղարկվել է համակենտրոնացման ճամբարներ, իսկ փախստական է դարձել մոտ 1 միլիոն մարդ[1]։
Պլանի իրականացման ամենադաժան հատվածները եղել են Իրաքի ռազմաօդային ուժերի կողմից քրդական բնակավայրերի քիմիական ռմբակոծումները։ Առավել հայտնի է 1988 թվականի մարտին Հալաբջայում տեղի ունեցած գազային հարձակումը, սակայն քրդական քաղաքացիական բնակչության նկատմամբ քիմիական զենքի առաջին փորձարկումներն իրականացվել են դեռ մեկ տարի առաջ, երբ 1987 թվականի ապրիլին Բալիսանի հովտի 24 գյուղեր (Էրբիլի նահանգ), Քարադաղի (Սուլեյմանիից հարավ) և Իրաքի Քուրդիստանի Յահսոմեր շրջաններում 48 ժամվա ընթացքում երկու անգամ ենթարկվել են քիմիական հարձակման։ Պատճառը կայանում էր նրանում, որ այս բնակավայրերի բնակչությունը բացահայտ դեմ էր արտահայտվում Բաղդադի ռեժիմին։
«Անֆալ» ռազմագործողության շրջանակներում լայնորեն ոչնչացվել են քրդական գյուղերը, որոնց բնակիչները տարհանվել կամ ոչնչացվել են։ Միևնույն ժամանակ Իրաքի Քուրդիստանի տարածքը, հատկապես Քիրքուք քաղաքում, երկրի հարավային շրջաններից վերաբնակեցվել է աղքատ արաբական բնակչությամբ, որպեսզի փոփոխվի տարածաշրջանի ազգային կազմը։ Քրդական բազմաթիվ շրջաններ ամբողջությամբ դատարկվել են, մինչև 4 000 բնակավայրեր վերացվել են, իսկ բնակչությունը տեղահանվել է «օրինակելի գյուղեր», որոնք իրենց բնույթով մոտ են եղել համակենտրոնացման ճամբարների։
Վկայություններ և փաստաթղթեր խմբագրել
«Անֆալ» ռազմագործողության ժամանակ շրջանի կուսակցական և պետական ղեկավարության առաջ ունեցած Ալի Հասան ալ Մաջիդի ելույթների ձայնագրությունները Քիրքուքում 1991 թվականին տեղի ունեցած անհաջող ապստամբության ժամանակ ընկել է քրդերի ձեռքը[2][3]։ Ամփոփելով ռազմագործողության արդյունքները՝ Ալի Հասանը նշել է[4].
|
1987 թվականի ապրիլին (…) մենք որոշեցինք տեղահանել բոլոր գյուղաբնակներին, որպեսզի մեկուսացնենք պայթունավտանգ տարրերին։ Մենք դա արել են երկու փուլերով։ Առաջինը սկսվել է ապրիլի 21-ին և շարունակվել մինչև մայիսի 21-ը։ Երկրորդ փուլն էլ տեղի է ունեցել մայիսի 21-ից հունիսի 21-ը։ Հունիսի 22-ից հետո բոլորը, որոնց ձերբակալել ենք այդ շրջաններում, անմիջապես, առանց որևէ դատավճռի, գործող դիրեկտիվին համապատասխան մահապատժի են ենթարկվել, որը մինչ օրս ուժի մեջ է։ | 
|
Մյուս ելույթներում Ալի Հասան ալ Մաջիդը այսպես է նկարագրում «Անֆալի» էությունը[5]․
|
|
Հաջորդ ամռանն այս շրջանում չի լինի և ոչ մի գյուղ, կլինեն միայն ճամբարներ... Այսուհետ ես թույլ չեմ տա գյուղեր մատակարարել ալյուր, շաքար, կերոսին կամ էլ ջուր, կարգելեմ էլեկտրականություն անցկացնել։ Թող նրանք գան այստեղ և լսեն, թե ինչ եմ նրանց ասում։ Ինչու ես պետք է թույլ տամ նրանց ապրել այնտեղ՝ որպես տգետ էշեր։ Ցորենի համա՞ր։ Ինձ ցորեն պետք չէ։ Մենք արդեն 20 տարի ներկրում ենք ցորեն, եկեք մեծացնենք ներկրումը...
Ես մեծ տարածքները կհայտարարեմ փակ գոտիներ և կարգելեմ այնտեղ որևէ ներկայություն... Եկեք հաշվենք այդ մարզերից եկող եկամուտները և ծախսերը։ Ինչքա՜ն լավ քաղաքացիներ կան այդ շրջանում և ինչքա՜ն վատ... Մենք նրանց դուրս կշպրտենք <քրդերին> Մոսուլից, առանց որևէ փոխհատուցման։ Մենք կավերենք նրանց տները... Նրանք շներ են և մենք նրանց կտրորենք։ Մենք նրանց կստիպենք կարդալ հետևյալը. Ես՝ այսինչս, հասկանում եմ, որ պետք է ապրեմ Ինքնավար շրջանում։ Հակառակ դեպքում ես պատրաստ եմ ընդունել ցանկացած պատիժ, ընդհուպ մինչև մահապատժի ենթարկվեմ։ Այնուհետև պարտավորությունը կդնեմ գրպանս և անվտանգության ծառայության ղեկավարին կասեմ բաց թողնել նրանց, ուր որ կգնան։ Որոշ ժամանակ անց կասեմ․ որտե՞ղ է նա։ Ինձ կասեն՝ ահա։ Այդ ժամանակ կուսակցական քարտուղարը պետք է տա այդ մարդկանց բնակության վայրի մասին տեղեկանք։ Եվ ես կասեմ․ վերացրեք նրանց... Մենք սկսեցինք հեռուստատեսությամբ ցույց տալ, թե ինչպես են հանձնվում պայթուցիկ տարրերը։ Ես ինչ է պետք է հոգ տանեի նրանց մասին։ Ի՞նչ պետք է ես անեի նրանց՝ այդ այծերի հետ... Ոչ, ես կթաղեմ նրանց բուլդոզերներով... Որտե՞ղ պետք է ես այդքան մեծ թվաքանակով մարդկանց <բանտարկյալներին> պահեի։ Ես սկսեցի բաշխել նրանց ըստ պրովինցիաների։ Ես ստիպված էի բուլդոզերները մեկ այստեղ, մեկ այնտեղ ուղարկեի... Երբ ես եկա այնտեղ՝ Քիրքուք, արաբների և թուրքմենների տոկոսը չէր գերազանցում Քիրքուքի բնակչության 51 %-ը։ Չնայելով ոչ մի բանի վրա՝ ես ծախսեցի 60 միլիոն դինար, որպեսզի հասնեի այս վիճակին։ Արաբները, որոնց բերել էին Քիրքուք, չկարողացան տեսակարար կշիռը բարձրացնել 60 %-ից։ Այդ ժամանակ մենք հրապարակեցինք դիրեկտիվներ։ Ես արգելեցի քրդերին աշխատել Քիրքուքում և շրջակայքում, ինչպես նաև Ինքնավար շրջանի սահմաններից դուրս։ |
|
Հետաքննություն խմբագրել
Քրդերի ցեղասպանությունն անտեսվել է ինչպես Խորհրդային միության և սոցիալիստական ճամբարի երկրների կողմից, այնպես էլ՝ Արևմուտքի և առաջին հերթին Միացյալ Նահանգների կողմից, որն այդ ժամանակ աջակցում էր Իրաքին ընդդեմ իրանական իսլամիստների։ Հալաբջայի պատասխանատվությունը Կենտրոնական հետախուզական վարչությունը դրել է Իրանի վրա։ ԿՀՎ առաջատար փորձագետներից մեկը՝ Սթիվեն Պելատիեն, որը Իրան-իրաքյան պատերազմի ժամանակ զբաղվում էր Իրաքում առկա իրավիճակի վերլուծությամբ, վկայում է[6]․
|
|
Իրաքի բանակը Հալաբջայում տեղի ունեցած բախումների ժամանակ իրավամբ կիրառել է քիմիական զենք, սակայն կիրառել է ոչ թե քաղաքի խաղաղ բնակչության, այլ հարձակում գործած իրանական բանակի նկատմամբ։ Բոլոր հարվածներն ուղղվել են հարձակում գործած բանակի դիրքերի ուղղությամբ։ Ի պատասխան, Իրանը ևս իրականացրել է քիմիական հարձակում, իսկ քաղաքի բնակիչներն ուղղակի հայտնվել են կրակի գոտում և դարձել տասնամյա պատերազմի հերթական պատահական զոհերը։ Հալաբջայի աղետից անմիջապես հետո ԿՀՎ-ն իրականացրել է շրջանից հավաքված իրերի փորձաքննություն և պատրաստել գաղտնի զեկույց, որտեղ միանշանակ նշվել է, որ քրդերի զանգվածային մահվան պատճառը ոչ թե իրաքյան, այլ՝ իրանական գազն է։ Մասնագետները նաև պարզել են, որ բնակիչները տուժել են ցիանիդի խմբի գազից, որը նախկինում բազմիցս կիրառվել է Իրանում։ 1988 թվականին Սադամ Հուսեյնի բանակի տրամադրության տակ չեն եղել քիմիական հակազդակներ։ Քաղաքի ուղղությամբ հարձակման ժամանակ իրաքյան կողմն օգտագործել է իպրիտ և զարին։ |
|
Ինչպես ընդգծում է Պելետիեն, այդ եզրակացությունները ԿՀՎ-ն հայտնել է ամերիկյան վարչակազմին։ Դրանք հակադրության մեջ են մտնում քրդական տվյալների[7], իրավապաշտպան միջազգային կազմակերպությունների[8] և ԱՄՆ Սենատի արտաքին գործերի հանձնաժողովի զեկույցի տվյալների հետ[9], որոնք միանշանակորեն փաստում են, որ Սադդամը կանխամտածված քիմիական զենք է օգտագործել քաղաքացիական բնակչության նկատմամբ։ Վերջինիս նպատակը եղել է բնակչության զանգվածային պատժի ենթարկումը՝ ապստամբներին օգնություն ցուցաբերելու համար[10]։ Իրավապաշտպանների հավաքած վկայությունների համաձայն՝ «փողոցում հայտնված մարդիկ հստակ տեսել են, որ իրաքյան, այլ ոչ թե իրանական ինքնաթիռներն են հարձակվել իրենց վրա։ Նրանք այնքան ցածր են թռել, որ կարելի էր տեսնել դրանց տարբերակիչ նշանները (...)։ Հիմնական հարվածը հասցվել է քաղաքի հյուսիսային հատվածին, որոնք առավել հեռու էին ռազմաբազաներից»[11]։ Քիմիական զենքի արգեկման կազմակերպությունը, մեղադրելով Սադդամ Հուսեյնին գազի կիրառման մեջ, նշում է, որ Հալաբջայում կիրառվել է հենց իպրիտ, որը կիրառվում էր Իրաքի զինված ուժերի կողմից[12]։ Քրդերի դեմ քիմիական զենքի կանխամտածված օգտագործման մասին փաստում են նաև Ալի Հասան ալ Մաջիդի ելույթների ձայնագրությունները։ 1987 թվականի մայիսի 26-ին Բաաս կուսակցության Հյուսիսային բյուրոյի անդամների հետ հանդիպման ժամանակ նա հայտարարել է[13].
|
|
Ջալյալ Թալաբանին ինձ խնդրեց կապի հատուկ ալիք բացել ինձ հետ։ Նույն օրը երեկոյան ես մեկնել եմ Սուլեյմանիա և հարձակվել քաղաքի վրա՝ կիրառելով հատուկ միջոցներ <հավանաբար խոսքը գնում է 1987 թվականի ապրիլին Ջաֆաթի հովտում տեղի ունեցած քիմիական հարձակման մասին ծնթ.` Human Rights Watch>։ Սա իմ պատասխանն էր։ Մենք առաջարկեցինք տարհանում։ Ես զգուշացրեցի ոստիկանության ղեկավարներին, որոնք չէին ուզում մեկնել իրենց գյուղերից, որ ոչնչացնելու եմ այդ գյուղերը։ Նրանց դեմ կիրականացվեն քիմիական հարձակումներ և նրանք կմահանան… Ես նրանց կոչնչացնեմ քիմիական զենքով և ո՞վ ինձ ինչ-որ բան կասի։ Միջազգային հանրությո՞ւնը։ Ես թքած ունեմ նրանց վրա։ Եվ նրանց վրա, որոնք լսում են դրանց։ |
|
ԱՄՆ Սենատի արտաքին գործերով հանձնաժողովը հետևյալ գնահատականն է տվել Քուրդիստանում առկա իրավիճակի վերաբերյալ, երբ 1991 թվականի աշնանը տարածաշրջանն ազատվել է Սադամի իշխանությունից[14].
|
|
Քուրդիստանը կործանված տարածաշրջան է։ Իրաքի վարչակարգը քրդական բնակավայրերի վերացման աստիճանական արշավ է իրականացրել։ Նրանք բուլդոզերներով ներխուժել են և ավերել գյուղերը։ Ընդհանուր առմամբ վերացվել է 3900 բնակավայր։ Արդյունքում, Իրաքի Քուրդիստանի չորսմիլիոնանոց բնակչությունից ավելի քան երկու միլիոնը պարտադրված տեղահանվել է։ Արևելքում ավերվել են Չվարտա, Հաջ Օմրան, Սաիդ Սադիք և Քալաթ Դիզա քաղաքները։ Հալաբջա քաղաքը կիսով չափ ավերվել է և գրեթե ամբողջությամբ դատարկվել։ Տասնյակ հազարավոր մարդիկ, որոնք նախկինում ստիպողաբար տեղահանվել էին «ցուցադրական գյուղեր», բնակվում են իրենց քաղաքների ավերակներում։ |
|
«Անֆալ» անվանումը քրդերի համար դարձել է ցեղասպանություն տերմինի այնպիսի հոմանիշ, ինչպես օրինակ «Հոլոքոստը»՝ հրեաների համար։
Դատավարություն խմբագրել
Ռեժիմի տապալումից հետո՝ Սադամ Հուսեյնը և նրա մի շարք զինակիցներ կանգնել են դատարանի առաջ՝ բոլոր այն հանցագործությունների համար, որոնք իրականացվել են Բաաս կուսակցության կառավարման տարիներին։ Մեղադրանքների շարքում եղել են նաև Անֆալի և Հալաբջայի գործերը։ Անֆալի գործով դատավարությունը ձգվել է 2006 թվականի օգոստոսից մինչև 2007 թվականի հունիսը։ Դատարանը ընդունել է մի շարք պետական գործիչների մեղքը՝ Իրաքի քրդական բնակչության դեմ ուղղված հանցագործությունների ընթացքում։ Անֆալի գործով դատարանի առաջ կանգնել են հետևյալ քաղաքական գործիչները․
| Անուն | Պատկեր | Անֆալի ցեղասպանության ժամանակ զբաղեցրած պաշտոն | Դատավճիռ |
|---|---|---|---|
 (1937—2006) |
|||
 (1941—2010) |
|||
 .
|
|||
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ «Турция — Курдистан: линия фронта // «Русский репортер» №3 (33) 31 янв 2008». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 23-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 21-ին.
- ↑ Appendix A
- ↑ «Суду в Багдаде представлены доказательства, что Хусейн и «химический Али» обсуждали план уничтожения тысяч курдов». NEWSru. 2007 թ․ հունվարի 9. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 12-ին.
- ↑ Доклада Human Rights Watch «Преступление геноцида в Ираке. Кампания „Анфаль“ в Иракском Курдистане», New Hawen and London, 1995. Приложение А//Геноцид в Иракском Курдистане. Под редакцией доктора юридических наук, профессора С. М. Кочои. М., 2003 стр. 308 ISBN 5-94297-058-0
- ↑ Доклада Human Rights Watch «Преступление геноцида в Ираке. Кампания „Анфаль“ в Иракском Курдистане», New Hawen and London, 1995). Приложение А // Геноцид в Иракском Курдистане. Под редакцией доктора юридических наук, профессора С. М. Кочои. М., 2003 стр. 306—307 ISBN 5-94297-058-0
- ↑ PDA.Lenta.ru: Комментарии: ЦРУ обеспечило Саддаму «железное алиби»
- ↑ halabja, halabjah, iraq, north iraq, kurdistan, kurdland, kurd, bloody friday Արխիվացված 2007-01-13 Wayback Machine
- ↑ Доклада Human Rights Watch «Преступление геноцида в Ираке. Кампания „Анфаль“ в Иракском Курдистане», New Hawen and London, 1995//.Геноцид в Иракском Курдистане. Под редакцией доктора юридических наук, профессора С. М. Кочои. М., 2003 стр. 91-103, 314 ISBN 5-94297-058-0
- ↑ Курдистан во время правления Саддама Хусейна. Доклад Комитета по международным делам Сената США, 1991// Геноцид в Иракском Курдистане. Под редакцией доктора юридических наук, профессора С. М. Кочои. М., 2003 стр. 350—352 ISBN 5-94297-058-0
- ↑ Доклада Human Rights Watch «Преступление геноцида в Ираке. Кампания „Анфаль“ в Иракском Курдистане», New Hawen and London, 1995)//Геноцид в Иракском Курдистане. Под редакцией доктора юридических наук, профессора С. М. Кочои. М., 2003, стр. 314 ISBN 5-94297-058-0
- ↑ Доклад Human Rights Watch «Преступление геноцида в Ираке. Кампания „Анфаль“ в Иракском Курдистане», New Hawen and London, 1995//Геноцид в Иракском Курдистане. Под редакцией доктора юридических наук, профессора С. М. Кочои. М., 2003, стр. 99 ISBN 5-94297-058-0
- ↑ «Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2007 թ․ հունվարի 16-ին.
{{cite web}}: Invalid|url-status=да(օգնություն) - ↑ Доклад Human Rights Watch «Преступление геноцида в Ираке. Кампания „Анфаль“ в Иракском Курдистане», New Hawen and London, 1995. Приложение А//Геноцид в Иракском Курдистане. Под редакцией доктора юридических наук, профессора С. М. Кочои. М., 2003 стр. 303—308 ISBN 5-94297-058-0
- ↑ Курдистан во время правления Саддама Хусейна. Доклад Комитета по международным делам Сената США, 1991// Геноцид в Иракском Курдистане. Под редакцией доктора юридических наук, профессора С. М. Кочои. М., 2003 стр. 333
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Անֆալ» հոդվածին։ |