Ածխածնի օքսիդներ

Ածխածնի օքսիդներ, ածխածնի միացությունները թթվածնի հետ։ Տարածված են երկօքսիդը՝ CO₂ և օքսիդը՝ CO։ Հայտնի է նաև ենթօքսիդը՝ C₃O₂։

C₃₂O₈

Ածխածնի երկօքսիդ

Ածխածնի երկօքսիդը (ածխաթթվական գազ, ածխաթթվական անհիդրիդ) ածխածնի և օրգանական միացությունների այրման վերջնական արդյունքն է։

Հատկություններ

Անգույն, թույլ թթվահոտ և թթվահամ, օդից 1,5 անգամ ծանր գազ է։ Հեղուկանում է միայն բարձր ճնշումների տակ։ Մթնոլորտային ճնշման տակ պնդանում է առանց հեղուկանալու (-78,52 °C)՝ առաջացնելով «չոր սառույց»։ Լուծվում է ջրում՝ առաջացնելով ածխաթթու, հիմքերում՝ կարբոնատներ, և օրգանական լուծիչներում։

Քիմիապես իներտ է։ Բարձր ջերմաստիճաններում օքսիդացնում է ածխածինը և որոշ մետաղներ։ Օդը, որպես խառնուրդ, պարունակում է ~ 0,03 ծավալային % CO₂։ Այն առաջանում է կենդանի օրգանիզմներում որպես նյութափոխանակման արդյունք և օրգանական միացությունների քայքայման, այրման, խմորման ժամանակ։ Կարևոր դեր ունի բույսերի կյանքում (տես Ֆոտոսինթեզ)։

Ստացում

Արդյունաբերության մեջ ստանում են կրաքարի կիզումով։

CO Ածխածնի մոնօքսիդ	CO2 Ածխաթթու գազ	C3O2 Ածխածնի եռօքսիդ	C12O9	C3O	CO4

Կիրառում

Օգտագործվում է հիմնականում շաքարի, գարեջրի, զովացուցիչ և հանքային ջրերի, պահածոների, սոդայի, միզանյութի արդյունաբերության մեջ, ինչպես նաև կրակմարիչներում։ «Չոր սառույցը» օգտագործվում է որպես սառեցնող միջոց։ CO₂-ի փոքր քանակները (<3%) օդում թունավոր չեն, մեծ քանակները (>10%) առաջացնում են շնչառական օրգանների գրգռում, աղմուկ ականջներում, գլխապտույտ և կենսակենտրոնների կաթված։

Ֆիզիկական հատկություններ

Ածխածնի օքսիդը (շմոլք գազ) անգույն, անհոտ թունավոր գազ է (եռման ջերմաստիճանը՝ -191,5 °C, հալմանը՝ -205 °C)։ Ջրում վատ է լուծվում։ Օդում բռնկվում (700 °C) և այրվում է կապույտ բոցով։

Քիմիական հատկություններ

Սենյակի ջերմաստիճանում MnO–ի և CuO-ի առկայությամբ օքսիդանում է մինչև CO₂։ Այդ հատկությունն օգտագործվում է հակագազերում՝ օդը շմոլք գազից մաքրելու համար։ Տաքացնելիս վերականգնում է մետաղների օքսիդները։ Միանում է ծծմբի և քլորի հետ՝ առաջացնելով ծծմբածխածին և ֆոսգեն, մետաղների հետ՝ կարբոնիլներ և կարբիդներ, հիմքերի հետ՝ մրջնաթթվի աղեր։

Ծխնելուզային գազերը պարունակում են 1–4%, ավտոմեքենայի ծուխը՝ 2-10%, ծխախոտինը՝ 0,5% CO։ Չնչին քանակությամբ կա օդում։ Հայտնաբերվել է նաև Արեգակի մթնոլորտում։

	C10O8		C6O6		C10O10
	C8O8		C4O6		C12O12
	C9O9		C24O6		C32O8
	C12O6

Ստացում

Արդյունաբերության մեջ ստացվում է ածխի թերայրմամբ։ Օգտագործվում է որպես գազային վառելանյութ (լուսագազ, ջրագազ, գեներատորային գազ), ելանյութ՝ բազմաթիվ օրգանական միացությունների (սպիրտներ, օրգանական թթուներ, ալդեհիդներ, արհեստական բենզին՝ սինտին և այլն) և մի շարք մետաղների ստացման համար։ Ածխածնի օքսիդով թունավորումը օրգանիզմում առաջացնում է թթվածնի սով։ Առաջին օգնությունն է մաքուր օդը, անուշադրի սպիրտի գոլորշիների կարճատև ներշնչումը, թթվածինը, մուգ և քաղցր թեյը։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ածխածնի օքսիդներ» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 209)։