Վանի հայեր
Վանի հայեր, որոնք հայտնի են նաև որպես վանեցիներ, գոյություն են ունեցել մի քանի դար[1]։ Վանը քաղաք է Արևելյան Թուրքիայում՝ Հայաստանի հետ սահմանի մոտ։ Հայերը բնակեցրել են տարածաշրջանը հազարավոր տարիներ, և նրանց պատմությունը սերտորեն միահյուսված է քաղաքի պատմության հետ։
Պատմություն
խմբագրել
Հայկական ծագում ունեցող վանեցիները հաճախ ստիպված են եղել դիմակայել ներխուժող ուժերին և երբեմն ենթարկվել ծանր պայմանների, որոնք պատճառվել են ինչպես մարդկային, այնպես էլ բնական գործոններով[2]։ Ըստ հայկական ավանդության՝ Հայկը՝ ազգի նախահայրը, իր ամենավաղ բնակավայրերից մեկը հիմնել է երկրի կենտրոնական շրջանի հարավում, այն է՝ Հայոց Ձորի հովտում և նրա Հայք կոչվող ամրոցում։ Այս վայրը և նրան հարող հովիտը հայերենով հայտնի են դարձել որպես Հայաստան, որը կոչվել է Հայկի անունով։ Հայաստան անունը հավերժ կապված է Բերդի և հովտի հետ[3]։
Ուրարտական թագավորության անկումից հետո տարածաշրջանը անցել է տարբեր կայսրությունների վերահսկողության տակ, այդ թվում՝ Պարսկական կայսրության, Հռոմեական կայսրության և Բյուզանդական կայսրության։ 9-րդ դարում հայ Բագրատունյաց տոհմը տարածաշրջանում հիմնել է անկախ թագավորություն՝ կենտրոնացած Անի քաղաքի շուրջ[4]։
Հայոց ցեղասպանություն
խմբագրել
16-17-րդ դարերում Վանը իշխում էր Օսմանյան կայսրության կողմից։ Օսմանյան կայսրությունը հայտնի է եղել իր մի քաղաքականությամբ, որը տարբեր կրոնական և էթնիկ խմբերին ճանաչում էր որպես առանձին համայնքներ՝ իրենց օրենքներով և սովորույթներով։ Վանի հայերին այս համակարգով շնորհվել է որոշակի ինքնավարություն, և նրանք կարևոր դեր են խաղացել քաղաքի տնտեսական և մշակութային կյանքում։
19-րդ դարի վերջին Օսմանյան կայսրությունը սկսել է ապրել անկման և անկայունության շրջան։ Այս ընթացքում Վանի հայ և թուրք համայնքների միջև լարվածությունը սկսել է սրվել[5][6]։ 1895 թվականին օսմանյան իշխանությունները կոտորել են տարածաշրջանի հազարավոր հայերի՝ առաջացնելով համատարած բողոքի և դատապարտման միջազգային հանրության կողմից։
1915 թվականին Օսմանյան կայսրությունը բռնության և տեղահանման համակարգված արշավ է սկսել իր հայ բնակչության դեմ[7]։ Այս արշավը, որը հայտնի է որպես Հայոց ցեղասպանություն, հանգեցրել է մոտ 1,5 միլիոն հայերի մահվան։ Այս արշավի զոհերի թվում են եղել Վանի հայերից շատերը։
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո Սևրի հաշտության պայմանագիրը հայերին որոշակի ինքնավարություն է տվել Վանի շրջանում։ Սակայն այդ ինքնավարությունը կարճատև է եղել, քանի որ 1923 թվականին ստորագրված Լոզանի հաշտության պայմանագիրը վերացրել է հայկական ինքնավարությունը և սահմանեց Թուրքիայի ժամանակակից սահմանները։
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ «Van/Vaspurakan: From Renaissance, to Resistance and Genocide». Վերցված է 2023 թ․ մարտի 13-ին.
- ↑ Hovannisian, Richard G. Armenian Van/Vaspurakan. էջ 2.
- ↑ Hovannisian, Richard G. Armenian Van/Vaspurakan. էջ 13.
- ↑ Mack Chahin. The Kingdom of Armenia. էջ 225.
- ↑ Bloxham, Donald. «The Armenian Genocide of 1915-1916: Cumulative Radicalization and the Development of a Destruction Policy»: 141–191.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(օգնություն) - ↑ «The Ottoman Empire Page 6 – The Armenians' suffering». Վերցված է 2023 թ․ մարտի 13-ին.
- ↑ ZAKRZEWSKI, Alex. «THE DEFENSE OF VAN». Վերցված է 2023 թ․ մարտի 13-ին.