Սետտեր
Սետտեր (անգլ.՝ Setter - «կքանստող»), մասնագիտացված որսորդական շների ցեղատեսակների խումբ, անգլիական երկարամազ ոստիկան շների տարատեսակ։ Շների ցեղատեսակների ժամանակակից դասակարգումը ներառում է չորս ցեղատեսակ՝ անգլիական սետտեր, շոտլանդական սետտեր, իռլանդական սետտեր և իռլանդական կարմիր ու սպիտակ սետտեր։
| Սետտեր | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | շան տեսակ |
| Առանձնահատկություններ | |
| Դասակարգում և տեսականմուշ | |
| Շուն (Canis lupus familiaris) | |
.jpg)
Ծագում խմբագրել
Սետտեր ցեղատեսակը հայտնվել է Անգլիայի տարածքում տասնհինգից տասնվեցերորդ դարերում։ «Սետտեր» անունն առաջին անգամ հանդիպում է Ջոն Կայուսի «Անգլիական շներ» ստեղծագործության մեջ (1576)։ Համարվում է, որ սետտերի ծագումը գալիս է իսպանական երկարամազ որսորդական շնից` սեթթինգ սպանիելից, որը վարժեցվել էր թռչուններ գտնելու և այնուհետև նստելու համար (այսինքն՝ կռանալ կամ պառկել), որպեսզի ցանցը հնարավոր լինի նետել և՛ թռչունների, և՛ շան վրա[1]։ Սետտերներից էլ առաջացել են ֆրանսիական ոստիկան շները[2][3]։
Ի սկզբանե նման շներն օգտագործվել են փետրավոր թռչունների որսի համար՝ գրեյհաունդների ու լողացող թռչունների հետ միասին։ Այն շները, որոնք սովորություն ունեին պառկել հոտառությամբ գտած որսի դիմաց, օգտագործվում էին համատարած ընդունված որսի` ցանցով որսի համար, իսկ հրազենային որսի ժամանակ՝ թռչող թռչունների վրա կրակելուց հետո որսը գտնելու համար[3]։
Հենց հրացաններով որսի տարածման շնորհիվ է առաջացել ֆիզիկական հատուկ որակներով և որսորդական կարողություններով մասնագիտացված շան անհրաժեշտությունը։ Ավելի խոշոր, արագավազ և հնազանդ շուն ստանալու համար լորի սպանիելին ներարկել են այլ ցեղատեսակների արյուն՝ պուդելի, քոլլիի, ռետրիվերի, բիգլի։ Սեթերն այնպիսի առանձնահատուկ տեսքով, ինչպիսին կա, որպես որսորդական շուն, որ կարողանում է իր նպատակասլացության և հոտառության շնորհիվ որս գտնել մեծ տարածքներում և որսորդին տանել այնտեղ, ձևավորվել է 19-րդ դարի սկզբին[3]։
Սետտերների բաժանումը կոնկրետ ցեղատեսակների ի հայտ է եկել 19-րդ դարի կեսերին։ Հատուկ կատարողական հատկությունները և արտաքին տեսքի տարբերություններն առաջացել են բուծողների անձնական գեղագիտական նախասիրությունների, ինչպես նաև տարբեր տարածքներում որսի տարբեր պայմանների շնորհիվ։ Բիրմինգհեմում շների առաջին ցուցահանդեսի ժամանակ (1860 թ.) կար միայն մեկ ռինգ սեթերների համար, շների երկրորդ ցուցահանդեսին Բիրմինգհեմում իռլանդական սետտերը ներկայացվել է որպես առանձին ցեղատեսակ, իսկ 1861 թվականին սեթերները բաժանվել են երեք ցեղատեսակի՝ անգլիական, իռլանդական և շոտլանդական[4][3]։
Յուրահատկություններ և արտաքին տեսք խմբագրել
Անգլիական ոստիկան շները, որոնց, բացի սետտերից, առնչվում է նաև միակ հարթամազ ցեղատեսակը, բուծվել է մեծ տարածքներում թռչուններ որսալու համար[5]։ Կղզային ներկայացուցիչ ոստիկան շները տարբերվում են այլ վայրերի ոստիկան շներից իրենց շարժուձևով և գործելաոճով[3]։
Սետտերի համար բնորոշ որսը լորն է, փասիանը և ցախաքլորը։ Շունը որս է փնտրում՝ օգտագործելով հոտառությունը՝ լուռ և մեթոդիկ ուսումնասիրելով տարածքը։ Բացահայտելով զոհին՝ անգլիական սեթերները չեն շտապում հարձակման, այլ քարանում են կոնկրետ դիրքում՝ ընդունելով սառած կեցվածք։ Որսորդի հրամանով շունը վախեցնում, շփոթեցնում է թռչունին՝ որսորդին հնարավորություն տալով կրակել որսին թռչելու պահին։ Սետտերներն աշխատում են գլուխը բարձր պահելով, որսը որոնում են «վերին զգայարանով» և որոնելիս երբեք գետինը չեն հոտոտում։ Սետտերի՝ որսի վրայով սավառնելու ձևով, թեթևակի կռանալով պայմանավորված, ցեղատեսակին տվել են վայրէջք շուն անունը (անգլ.՝ set —սառած, քարացած կամ նստող , setting dog, setter — նստող շուն, սետտեր՝ «կքանստել»)[6]։
Սետտերները բարձր մասնագիտացված շներ են, որոնց ամբողջ էվոլյուցիան ձգտել է մեկ նպատակի` արագ և առանց սխալների թռչունների որոնում։ Շատ սետտերներ ունեն որս գտնելու բնածին ունակություն։ Նրանց ձագերը թռչունների նկատմամբ հետաքրքրություն են ցուցաբերում արդեն վաղ մանկությունից, և հենց նրանք են ընտրվում մարզման համար։ Սկզբում շներին վարժեցնում են լոր կամ տնային աղավնիներ որսալու համար[7]։
Սետտերի մորթին երկար է, փափուկ, ուղիղ կամ որոշակիորեն ալիքաձև։ Դրսում տաք տեղում պահելու դեպքում շունն ավելի խիտ մազեր է ունենում՝ հաստ մորթիով և կարող է դիմակայել սաստիկ սառնամանիքներին։ Սետտերի հաստ բուրդը հիանալի պաշտպանում է վատ եղանակից, խիտ ու փշոտ բուսականությունից և արյուն ծծող միջատներից, ուստի շները կարող են հաջողությամբ աշխատել նույնիսկ դժվարին պայմաններում[4]։
Այնուամենայնիվ, նման մորթին զգույշ խնամք է պահանջում, հատկապես երբ շանը պատրաստում եք ցուցահանդեսի մասնակցելու[8]։
Սետտերի ցեղատեսակների տարբերությունները դրսևորվում են ոչ միայն արտաքին տեսքով, այլև որսորդական ոճով։ Այսպիսով, պառկած դիրքը բնորոշ է անգլիական սետտերին, մինչդեռ գորդոնները մյուսներից ավելի հակված են խաղին[5]։
Ցեղատեսակներ խմբագրել
Անգլիական սետտեր խմբագրել
Անգլիական սետերի բնորոշ գույնը սպիտակ ֆոնի վրա կետերն են սև կամ նարնջագույն, հանդիպում են նաև շագանակագույն բծեր[9]։
Լինում են եռագույն շներ՝ տեղ-տեղ նարնջագույն գծերով սև ու շագանակագույն։ Անգլիական սետտերի տոնական գույնը հարմար է որսի համար, լավ տեսանելի է թավուտների մեջ և կանաչ խոտերի ֆոնին[4]։
Անգլիական սետտերի պատմությունը սերտորեն կապված է հայտնի բուծողի Էդուարդ Լավերակի անվան հետ, ով ստեղծել է հատուկ ոճով և որսորդական հատկանիշներով շուն։ Անգլիական սետտեր, ում մեկ-մեկ անվանում են լավերակ, հայտնի է «կատվային» ազատ շարժումներով։ Որսի ժամանակ անգլիական սետտերը շարժվում է սողացող վազքով և անփոխարինելի է մեծ տարածքներում որսի երկարատև որոնման համար[4]։
Մեկ այլ նշանավոր սելեկցիոների՝ Պյուրսել Լյուելինի կողմից հայտնի տեսակը դաշտային, սպորտային և ցուցադրական հիանալի շներ են, հիմնականում եռագույն[10]։
Իռլանդական սետտեր խմբագրել
Գոյություն ունի իռլանդական սետտերի երկու տեսակ՝ կարմիր և սպիտակ ֆոնի վրա մեծ կարմիր կետերով, ընդ որում կարմրասպիտակավուն սետտերները ավելի վաղ են հայտնվել և հանդիսանում էին կարմիրների նախնիները[11]։
Իռլանդական կարմիր սետտերի տպավորիչ վառ շագանակագույնն այնքան գեղեցիկ է, որ աշնանը որսի ժամանակ որոշ դժվարություններ են լինում։ Կարմրասպիտակ սետտերները հարմար են որսորդության համար և աշնանային խոտերի, և սաղարթների մեջ։ Իռլանդական տեսակի ավելի կարճ ու ուղիղ մորթին ավելի քիչ փշեր է հավաքում՝ ապահովելով լավ պաշտպանություն։ Ցեղատեսակը համատեղում է նրբագեղությունն ու թեթևությունը ատլետիզմի և տոկունության հետ։ Ի տարբերություն անգլիական սետտերի՝ իռլանդականն ավելի հարմար է արդեն ուսումնասիրված վայրերում աշխատելու համար՝ իր տաք խառնվածքի պատճառով երկար ժամանակ խաղի բացակայության դեպքում շունը կորցնում է հետաքրքրությունն աշխատանքի նկատմամբ։ Որսի ժամանակ իռլանդական սետտերը շարժվում է սահուն, գլուխը՝ բարձր պահած և առանձնանում է գեղեցիկ և դինամիկ ձգվածությամբ և կեցվածքով[4]։
Շոտլանդական սետտեր խմբագրել
Շոտլանդական սետտերը կամ գորդոն սետտերը (հայտնի սելեկցիոներ Գորդոնի անունով) ամենամեծն ու ծանրագույնն է սետտերներից։ Հզոր շունը որոնումների մեջ ավելի դանդաղ է շարժվում, քան մյուս սետտերները, բայց ավելի քիչ է հոգնում, որոնում է խելամտորեն և մեթոդապես ավելի հարմար է անտառում աշխատելու համար։ Շունը սև ու շագանակագույն է, մորթին՝ խիտ ու տաք[4][12]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ «Setter | Breed, Hunting & Sporting | Britannica». www.britannica.com (անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 19-ին.
- ↑ Harper, Lavonia Gordon Setter. — UK: Interpet, 2001. — С. 9. — ISBN 1-903098-69-6
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Малов О. Островные легавые // Охотничьи собаки: полная энциклопедия. — М.: ЭКСМО, 2010. — С. 194—197. — 385 с. — ISBN 978-5-699-44201-0
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Гусев В. Г. Сеттеры // Легавые собаки и охота с ними. — М.: Физкультура и спорт, 1971. — P. 7—10.
- ↑ 5,0 5,1 Алексей Филипьечев, Леонид Сериков Охота по перу. — Litres, 2015. — ISBN 9785457264441
- ↑ Roberts, Janice Setters at work, by Auriel Mason // The Irish Setter. — London: Popular Dogs Publishing, 1978. — ISBN 0-09-129700-1
- ↑ Truman, R.F. Revision of Working Gordon setters. — County Durham, UK: Weardale Publishing & Printing, 1993. — ISBN 1 897822 01 4
- ↑ «The Setters». AKC. Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ հուլիսի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
- ↑ Этот окрас традиционно называется «бельтон»: блю-бельтон, лимон-бельтон, оранж-бельтон и ливер-бельтон соответственно.
- ↑ Джон Тэйлор "Двуединый" сеттер // Охота и рыбалка : журнал. — 2006. — В. Сентябрь. — № 9 (21).
- ↑ Малов О. Охотничьи собаки: полная энциклопедия. — М.: ЭКСМО, 2010. — С. 200. — 385 с. — ISBN 978-5-699-44201-0
- ↑ Рябов В. В. Книга об охоте. — Рипол Классик, 2013. — С. 179. — 196 с. — ISBN 9785458352420
Գրականություն խմբագրել
- Безобразов С. В. (1890–1907). «Сеттер». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - Сеттеры. — М.: ОЛМА-ПРЕСС Гранд, 2003. — 23 с. — ISBN 5-94846-199-8