Սետտեր (անգլ.՝ Setter  - «կքանստող»), մասնագիտացված որսորդական շների ցեղատեսակների խումբ, անգլիական  երկարամազ ոստիկան շների տարատեսակ։ Շների ցեղատեսակների ժամանակակից  դասակարգումը  ներառում է չորս ցեղատեսակ՝  անգլիական սետտեր,  շոտլանդական սետտեր, իռլանդական սետտեր և  իռլանդական կարմիր ու սպիտակ սետտեր։

Սետտեր
Տեսակշան տեսակ
Առանձնահատկություններ
Դասակարգում և տեսականմուշ
Շուն (Canis lupus familiaris)
Սետտերի երեք հիմնական տեսակ

Ծագում

խմբագրել

Սետտեր ցեղատեսակը հայտնվել է Անգլիայի տարածքում տասնհինգից տասնվեցերորդ դարերում։ «Սետտեր» անունն առաջին անգամ հանդիպում է Ջոն Կայուսի «Անգլիական շներ» ստեղծագործության մեջ (1576)։ Համարվում է, որ սետտերի ծագումը գալիս է իսպանական երկարամազ որսորդական շնից` սեթթինգ սպանիելից, որը վարժեցվել էր թռչուններ գտնելու և այնուհետև նստելու համար (այսինքն՝ կռանալ կամ պառկել), որպեսզի ցանցը հնարավոր լինի նետել և՛ թռչունների, և՛ շան վրա[1]։ Սետտերներից էլ առաջացել են ֆրանսիական ոստիկան շները[2][3]։

Ի սկզբանե նման շներն օգտագործվել են փետրավոր թռչունների որսի համար՝ գրեյհաունդների ու լողացող թռչունների հետ միասին։ Այն շները, որոնք սովորություն ունեին պառկել հոտառությամբ գտած որսի դիմաց, օգտագործվում էին համատարած ընդունված որսի` ցանցով որսի համար, իսկ  հրազենային որսի  ժամանակ՝ թռչող թռչունների վրա կրակելուց հետո որսը գտնելու համար[3]։

Հենց հրացաններով որսի տարածման շնորհիվ է առաջացել ֆիզիկական հատուկ որակներով և որսորդական կարողություններով մասնագիտացված շան անհրաժեշտությունը։ Ավելի խոշոր, արագավազ և հնազանդ շուն ստանալու համար լորի սպանիելին ներարկել են այլ ցեղատեսակների արյուն՝ պուդելի, քոլլիի, ռետրիվերի, բիգլի։ Սեթերն այնպիսի առանձնահատուկ տեսքով, ինչպիսին կա, որպես որսորդական շուն, որ կարողանում է իր նպատակասլացության և հոտառության շնորհիվ որս գտնել մեծ տարածքներում և որսորդին տանել այնտեղ, ձևավորվել է 19-րդ դարի սկզբին[3]։

Սետտերների բաժանումը կոնկրետ ցեղատեսակների ի հայտ է եկել 19-րդ դարի կեսերին։ Հատուկ կատարողական հատկությունները և արտաքին տեսքի տարբերություններն առաջացել են բուծողների անձնական գեղագիտական ​​նախասիրությունների, ինչպես նաև տարբեր տարածքներում որսի տարբեր պայմանների շնորհիվ։ Բիրմինգհեմում շների առաջին ցուցահանդեսի ժամանակ (1860 թ.) կար միայն մեկ ռինգ սեթերների համար, շների երկրորդ ցուցահանդեսին Բիրմինգհեմում իռլանդական սետտերը ներկայացվել է որպես առանձին ցեղատեսակ, իսկ 1861 թվականին սեթերները բաժանվել են երեք ցեղատեսակի՝ անգլիական, իռլանդական և շոտլանդական[4][3]։

Յուրահատկություններ և արտաքին տեսք

խմբագրել

Անգլիական ոստիկան շները, որոնց, բացի սետտերից, առնչվում է նաև միակ հարթամազ ցեղատեսակը, բուծվել է մեծ տարածքներում թռչուններ որսալու համար[5]։ Կղզային ներկայացուցիչ ոստիկան շները տարբերվում են այլ վայրերի ոստիկան շներից իրենց շարժուձևով և գործելաոճով[3]։

Սետտերի համար բնորոշ որսը լորն է, փասիանը և ցախաքլորը։ Շունը որս է փնտրում՝ օգտագործելով հոտառությունը՝ լուռ և մեթոդիկ ուսումնասիրելով տարածքը։ Բացահայտելով զոհին՝ անգլիական սեթերները չեն շտապում հարձակման, այլ քարանում են կոնկրետ դիրքում՝ ընդունելով սառած կեցվածք։ Որսորդի հրամանով շունը վախեցնում, շփոթեցնում է թռչունին՝ որսորդին հնարավորություն տալով կրակել որսին թռչելու պահին։ Սետտերներն աշխատում են գլուխը բարձր պահելով, որսը որոնում են «վերին զգայարանով» և որոնելիս երբեք գետինը չեն հոտոտում։ Սետտերի՝ որսի վրայով սավառնելու ձևով, թեթևակի կռանալով պայմանավորված, ցեղատեսակին տվել են վայրէջք շուն անունը (անգլ.՝ set —սառած, քարացած կամ նստող , setting dog, setter — նստող շուն, սետտեր՝ «կքանստել»)[6]։

Սետտերները բարձր մասնագիտացված շներ են, որոնց ամբողջ էվոլյուցիան ձգտել է մեկ նպատակի` արագ և առանց սխալների թռչունների որոնում։ Շատ սետտերներ ունեն որս գտնելու բնածին ունակություն։ Նրանց ձագերը թռչունների նկատմամբ հետաքրքրություն են ցուցաբերում արդեն վաղ մանկությունից, և հենց նրանք են ընտրվում մարզման համար։ Սկզբում շներին վարժեցնում են լոր կամ տնային աղավնիներ որսալու համար[7]։

Սետտերի մորթին երկար է, փափուկ, ուղիղ կամ որոշակիորեն ալիքաձև։ Դրսում տաք տեղում պահելու դեպքում շունն ավելի խիտ մազեր է ունենում՝ հաստ մորթիով և կարող է դիմակայել սաստիկ սառնամանիքներին։ Սետտերի հաստ բուրդը հիանալի պաշտպանում է վատ եղանակից, խիտ ու փշոտ բուսականությունից և արյուն ծծող միջատներից, ուստի շները կարող են հաջողությամբ աշխատել նույնիսկ դժվարին պայմաններում[4]։

Այնուամենայնիվ, նման մորթին զգույշ խնամք է պահանջում, հատկապես երբ շանը պատրաստում եք ցուցահանդեսի մասնակցելու[8]։

Սետտերի ցեղատեսակների տարբերությունները դրսևորվում են ոչ միայն արտաքին տեսքով, այլև որսորդական ոճով։ Այսպիսով, պառկած դիրքը բնորոշ է անգլիական սետտերին, մինչդեռ գորդոնները մյուսներից ավելի հակված են խաղին[5]։

Ցեղատեսակներ

խմբագրել

Անգլիական սետտեր

խմբագրել
 
Շների գիրք, Վաշինգտոն, 1919

Անգլիական սետերի բնորոշ գույնը սպիտակ ֆոնի վրա կետերն են սև կամ նարնջագույն, հանդիպում են նաև շագանակագույն բծեր[9]։

Լինում են եռագույն շներ՝ տեղ-տեղ նարնջագույն գծերով սև ու շագանակագույն։ Անգլիական սետտերի տոնական գույնը հարմար է որսի համար, լավ տեսանելի է թավուտների մեջ և կանաչ խոտերի ֆոնին[4]։

Անգլիական սետտերի պատմությունը սերտորեն կապված է հայտնի բուծողի Էդուարդ Լավերակի անվան հետ, ով ստեղծել է հատուկ ոճով և որսորդական հատկանիշներով շուն։ Անգլիական սետտեր, ում մեկ-մեկ անվանում են լավերակ, հայտնի է «կատվային» ազատ շարժումներով։ Որսի ժամանակ անգլիական սետտերը շարժվում է սողացող վազքով և անփոխարինելի է մեծ տարածքներում որսի երկարատև որոնման համար[4]։

Մեկ այլ նշանավոր սելեկցիոների՝ Պյուրսել Լյուելինի կողմից հայտնի տեսակը դաշտային, սպորտային և ցուցադրական հիանալի շներ են, հիմնականում եռագույն[10]։

Իռլանդական սետտեր

խմբագրել

Գոյություն ունի իռլանդական սետտերի երկու տեսակ՝ կարմիր և սպիտակ ֆոնի վրա մեծ կարմիր կետերով, ընդ որում կարմրասպիտակավուն սետտերները ավելի վաղ են հայտնվել և հանդիսանում էին կարմիրների նախնիները[11]։

Իռլանդական կարմիր սետտերի տպավորիչ վառ շագանակագույնն այնքան գեղեցիկ է, որ աշնանը որսի ժամանակ որոշ դժվարություններ են լինում։ Կարմրասպիտակ սետտերները հարմար են որսորդության համար և աշնանային խոտերի, և սաղարթների մեջ։ Իռլանդական տեսակի ավելի կարճ ու ուղիղ մորթին ավելի քիչ փշեր է հավաքում՝ ապահովելով լավ պաշտպանություն։ Ցեղատեսակը համատեղում է նրբագեղությունն ու թեթևությունը ատլետիզմի և տոկունության հետ։ Ի տարբերություն անգլիական սետտերի՝ իռլանդականն ավելի հարմար է արդեն ուսումնասիրված վայրերում աշխատելու համար՝ իր տաք խառնվածքի պատճառով երկար ժամանակ խաղի բացակայության դեպքում շունը կորցնում է հետաքրքրությունն աշխատանքի նկատմամբ։ Որսի ժամանակ իռլանդական սետտերը շարժվում է սահուն, գլուխը՝ բարձր պահած և առանձնանում է գեղեցիկ և դինամիկ ձգվածությամբ և կեցվածքով[4]։

Շոտլանդական սետտեր

խմբագրել

Շոտլանդական սետտերը կամ գորդոն սետտերը (հայտնի սելեկցիոներ Գորդոնի անունով) ամենամեծն ու ծանրագույնն է սետտերներից։ Հզոր շունը որոնումների մեջ ավելի դանդաղ է շարժվում, քան մյուս սետտերները, բայց ավելի քիչ է հոգնում, որոնում է խելամտորեն և մեթոդապես ավելի հարմար է անտառում աշխատելու համար։ Շունը սև ու շագանակագույն է, մորթին՝ խիտ ու տաք[4][12]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. «Setter | Breed, Hunting & Sporting | Britannica». www.britannica.com (անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 19-ին.
  2. Harper, Lavonia Gordon Setter. — UK: Interpet, 2001. — С. 9. — ISBN 1-903098-69-6
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Малов О. Островные легавые // Охотничьи собаки: полная энциклопедия. — М.: ЭКСМО, 2010. — С. 194—197. — 385 с. — ISBN 978-5-699-44201-0
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Гусев В. Г. Сеттеры // Легавые собаки и охота с ними. — М.: Физкультура и спорт, 1971. — P. 7—10.
  5. 5,0 5,1 Алексей Филипьечев, Леонид Сериков Охота по перу. — Litres, 2015. — ISBN 9785457264441
  6. Roberts, Janice Setters at work, by Auriel Mason // The Irish Setter. — London: Popular Dogs Publishing, 1978. — ISBN 0-09-129700-1
  7. Truman, R.F. Revision of Working Gordon setters. — County Durham, UK: Weardale Publishing & Printing, 1993. — ISBN 1 897822 01 4
  8. «The Setters». AKC. Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ հուլիսի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  9. Этот окрас традиционно называется «бельтон»: блю-бельтон, лимон-бельтон, оранж-бельтон и ливер-бельтон соответственно.
  10. Джон Тэйлор "Двуединый" сеттер // Охота и рыбалка : журнал. — 2006. — В. Сентябрь. — № 9 (21).
  11. Малов О. Охотничьи собаки: полная энциклопедия. — М.: ЭКСМО, 2010. — С. 200. — 385 с. — ISBN 978-5-699-44201-0
  12. Рябов В. В. Книга об охоте. — Рипол Классик, 2013. — С. 179. — 196 с. — ISBN 9785458352420

Գրականություն

խմբագրել