Մասնակից:Vladimir.Poghosyan/Աշխարհի բնակչության աճի դինամիկան
Սկսած նախնադարյան համայնական հասարակությունից մարդկության բնական աճի տեմպերը բավական բարձր էին, բայց և միաժամանակ բավական բարձր էր նաև մահացության ցուցանիշը: Արդյունքում կյանքի միջին տևողությունը նախնադարյան համայնական հասարակությունում այդքան էլ մեծ չէր, իսկ բնական աճը մեկ հազարամյակում կազմում էր ընդամենը 1,0-2,0%: Համաշխարհային բնակչության աճի տեմպերն արագացան միայն նեոլիթյան դարաշրջանում, երբ պատմական անցում կատարվեց նստակեցության, իսկ գյուղատնտեսությամբ զբաղվելը որոշակիորեն բարելավեց մարդկանց կենցաղային պայմանները: Արդյունքում, եթե Ք. Ա. 7-րդ հազարամյակում երկրի բնակչությունը գնահատվում է մոտ 10 միլիոն, ապա Ք. Ա. 5-րդ հազարամյակում այն արդեն կազմում էր 30 միլիոն: Արդեն մեր թվարկության սկզբին ի համեմատություն Ք. Ա 5-րդ հազարամյակի երկրի բնակչությունն աճել էր մոտ 10 անգամ և ըստ Ֆ. Մարկուզոնի` կազմում էր մոտավորապես 327 միլիոն մարդ[1]:
Այսպիսով, Հռոմեական կայսրության սկզբնական շրջանում Ասիայի բնակչությունը կազմում էր 200 միլիոն, Ամերիկայում` 40, Աֆրիկայում` 30, Ավստրալիայում և Օվկիանիայում 1,5, իսկ Եվրոպայում` մոտ 35 միլիոն մարդ: Մարդկության բնական աճի ավելի բարենպաստ պայմաններ առաջացան ֆեոդալիզմի դարաշրջանում: Այս դարաշրջանին հատուկ է բնակչության բարձր աճը, քանի որ դա շահավետ էր բնակչության բոլոր հասարակական շերտերին: Արդեն 1000 թվականին աշխարհի բնակչությունը կազմում էր մոտ 300 միլիոն մարդ, իսկ 1500 թվականին` 450 միլիոն[2]:
| Ք.ա. 1 թ. | 327 միլիոն |
| 1000 թ. | 300 միլիոն |
| 1200 թ. | 350 միլիոն |
| 1400 թ. | 300 միլիոն |
| 1500 թ. | 450 միլիոն |
| 1600 թ. | 480 միլիոն |
| 1700 թ. | 550 միլիոն |
| 1800 թ. | 880 միլիոն |
ԱՇԽԱՐՀԻ ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԴԻՆԱՄԻԿԱՆ[3]
| 1900 թ. | 1 միլիարդ |
| 1930 թ. | 2 միլիարդ |
| 1950 թ. | 2,5 միլիարդ |
| 1960 թ. | 3 միլիարդ |
| 1980 թ. | 4,4 միլիարդ |
| 1990 թ. | 5,2 միլիարդ |
| 2000 թ. | 6 միլիարդ |
| 2011 թ. | 7 միլիարդ |
Այսքանով հանդերձ չպետք է ենթադրել, որ կենսամակարդակի բարելավման պայմաններում կապիտալիզմի դարաշրջանում մահությունն ինքնաբերաբար նվազեց: Մահացության ցուցանիշները բարձր էին ոչ միայն ֆեոդալիզմի, այլև կապիտալիզմի դարաշրջաններում: Այսպես, օրինակ, 18-րդ դարի առաջին կեսին Իոհան Սեբաստիան Բախին ունեցել է 20 երեխա, որոնցից կենդանի են մնացել միայն 10-ը: Հայտնի է, որ այդ ժամանակաշրջանում ապրած անգլիական թագուհի Աննան ունեցել է 17 երեխա, բայց նրանցից մեկամյա հասակի է հասել ընդամենը մեկ տղա երեխա: Պետք է նաև հաշվի առնել, որ այս ամենը կատարվել է թագավորական ընտանիքում, որին սպասարկում էին Անգլիայի լավագույն բժիշկները:
Այնուամենայնիվ, կենսամակարդակի աստիճանական բարելավումը և բժշկագիտության աննախընթաց զարգացումը հանգեցրին մահացության կրճատմանը, որի արդյունքում նկատվեց աշխարհի բնակչության դինամիկ աճ: Այս օրինաչափությունը խախտվեց ընդամենը մեկ անգամ` 14-րդ դարում` ժանտախտի նշանավոր համաճարակի ժամանակ (1348-1350): Ժանտախտի հետևանքով Եվրոպայի բնակչությունը կիսով չափ նվազեց: Բնակչության անկումն այնքան մեծ էր, որ անգամ հիսուն տարի հետո այն չվերականգնվեց: Այս իրադարձությունը մեծապես ազդեց աշխարհի բնակչության աճի տեմպերին:
16-17-րդ դարերում Եվրոպայի բնակչության աճի տեմպերն արագանում են: 1700 թ-ին արդեն Եվրոպայի բնակչությունը կազմում էր ավելի քան 100 միլիոն, իսկ 1800 թ-ին` մոտավորապես 200 միլիոն մարդ: Նապոլեոնյան պատերազմների ժամանակ Ֆրանսիայի բնակչությունը կազմում էր ավելի քան 27 միլիոն, որը 2.5 անգամ գերազանցում էր Մեծ Բրիտանիայի տվյալ ժամնակաշրջանի բնակչության թվաքանակը: Այս շրջանում գերմանական պետություններում ապրում էր մոտավորապես 24 միլիոն մարդ, իսկ Հունաստանում` ընդամենը 1 միլիոն[4]:
16-17-րդ դարերում Ասիայի բնակչության աճի տեմպերը համանման էին բացառությամբ Առաջավոր Ասիայի, որի բնական աճը մեծապես տուժել էր Օսմանյան պետության քաղաքականության պատճառով: 1800 թ-ի դրությամբ Ասիայի բնակչությունը կազմում էր մոտավորապես 600 միլիոն մարդ, որից 200 միլիոնը Հնդկաստանում, 300 միլիոնը Չինաստանում: Այսպիսով, այս երկրներից յուրաքանչյուրի բնակչությունն ավելի շատ էր, քան եվրոպական երկրներինը միասին վերցրած: Առավել դրամատիկ էր Աֆրիկայի դեմորագրաֆիական պատկերը: Ստրկավաճառության պատճառով այն կորցրեց տասնյակ միլիոնավոր բնակիչներ և այսօրվա դրությամբ Աֆրիկան Աշխարհի առավել քիչ բնակեցված շրջաններից է:
Այսպիսով, համաշխարհային բնակչության աճի տեմպերը աշխարհի տարբեր շրջաններում իրարից բացարձակապես տարբեր են: Այս տարբերությունը պահպանվեց մինչև 19-րդ դարը: Եթե վերցնենք Եվրոպան, ապա բնակչության առավելի աճի տեմպեր գրանցվել են Մեծ Բրիտանիայում, որտեղ մեկդարյա ժամանակաշրջանում բնակչությունն ավելացել է 3.5 անգամ և կազմել է 37 միլիոն ընդդեմ Ֆրանսիայի 39 միլիոն բնակչության: Այսպիսով, Անգլիան և Ֆրանսիան բնաչության թվաքանակով համարյա մրցակցում էին: Սակայն բնակչության թվաքանակով Եվրոպայում առաջնությունը զբաղեցնում է Գերմանիան` 57 միլիոն մարդ: Չնայած Եվրոպայի բնակչության արտագաղթը անդրօվկիանոս, այնուամենայնիվ աճի տեմպերը պահպանվեցին: Ինչպես հայտնի է 19-րդ դարի ընթացքում Եվրոպայից Ամերիկա են գաղթում մոտ 30 միլիոն մարդ, ընդ որում դրանք հիմնականում բավական երիտասարդ և նախաձեռնող մարդիկ էին, մեծ մասամբ տղամարդիկ:
Ասիայում, ի համեմատություն նախորդ դարաշրջանի, պատկերը չի փոխվում: Այստեղ ծնելիության բարձր մակարդակն ուղեկցվում էր մահացության նույնպես բարձր մակարդակով: Այստեղ միակ բացառությունը կազմում էր Ճապոնիան: այսպիսով, 19-րդ դարում աշխարհի բնակչությունն աճում է Եվրոպայում և հատկապես Հյուսիսային Ամերիկայում: 1900 թ-ի դրությամբ Եվրոպայում ապրում էր աշխարհի բնակչության 18, Ասիայում` 57, Աֆրիկայում` 8 և Հյուսիսային Ամերիկայում` 5 տոկոսը[5]:
20-րդ դարի Եվրոպայում կարելի է առանձնացնել երկու ժամանակաշրջան, երբ գրանցվեցին բնակչության աճի բարձր տեմպեր: Այդ երկու ժամանակաշրջանն էլ համընկնում է համաշխարհային պատերազմներին ավարտին, երբ անհրաժեշտ էր վերականգնել բնակչության հավասարակշռությունը, ինչպես նաև նվազել էր մահացության մակարդակը` ի հաշիվ բժշկագիտության ձեռքբերումների:
Միաժամանակ պետք է նաև նշել, որ չի կարելի այս շրջանի Եվրոպան ընդունել որպես մեկ միասնական, այստեղ բնակչության աճը տարբեր տարածաշրջաններում ուներ իր տարաշրջանային առանձնահատկությունները: Արևմտյան, Հյուսիսային, Հարավային և Արևելյան Եվրոպաները բավական առանձնանում էին իրենց բնակչության աճի տեմպերով:
Ընդհանուր առմամբ, մինչպատերազմյան ժամանակաշրջանում Եվրոպայում ավարտվեց անցումը բնակչության ժամանակակից վերարտադրությանը: Արդյունքում Եվրոպայում տիրող դարձավ կամ պարզ վերարտադրությունը, կամ ավելի մոտ պարզին: Որոշ երկրներում նույնիսկ ցածր վերարտադրության տեմպեր գրանցվեցին: Դրա տիպիկ օրինակը Ֆրանսիան է, որտեղ հետպատերազմյան շրջանում բնակչության բնական աճը ուներ բացասական տեմպեր: Այսպիսով, բնական աճը Եվրոպայում հետպատերազմյան տարիներին սկսեց նվազել: 1980-ական թվականներին բնական աճի բարձր տեմպեր գրանցվեց Իռլանդիայում, ինչպես նաև Միջերկրածովյան ավազանում` Հունաստանում, Իսպանիայում, Իտալիայում և Պորտուգալիայում: Իսկ շատ երկրներում` Ավստրիայում, Մեծ Բրիտանիայում, Գերմանիայում, Դանիայում, Շվեդիայում, բնակչության բնական աճը մոտեցավ զրոյական աստիճանի:
Ներկայումս Եվրոպայում նկատվում է բնակեցված շրջանների և դրանց բնական աճի տեմպերի մեծ անհավասարություն: Օրինակ Իսպանիայում ապրում է Եվրոպայի բնակչության մոտ 10 տոկոսը, սակայն բնակչության բնական աճի բարձր ցուցանիշներով, այս երկիրը տալիս է եվրոպական բնակչության ընդհանուր աճի մոտ կեսը: Հետաքրքրական է, որ Եվրոպային հատուկ է նաև բնակչության բնական աճի սեզոնային տատանումները: Ամուսնությունները հիմնականում գրանցվում են գարնանը, իսկ ծնելիության պիկը համընկնում է նույնպես գարնանը: Օրինակ ֆրանսիայում ծնելիության ամենաբարձր ցուցանիշները գրանցվում են ապրիլ-մայիս ամիսներին: Մյուս կողմից, Եվրոպայում մահացության ցուցանիշն ավելի կայուն է, սակայն դա ակնհայտորեն առավելագույնին է հասնում ձմռանը, որը հետևանք է գրիպի համաճարակների պարբերական կրկնման[6]:
Ներկայումս զարգացած կապիտալիստական երկրներոն ունեն բնակչության ծնելիության ամենացածր ցուցանիշն աշխարհում` զուգադրելով նաև մահացության միջին ցուցանիշը: Որպես արդյունք` բնակչության վերարտադրության անհամեմատ դանդաղ տեմպեր: Եթե ծնելիության ցուցանիշին ավելացնենք մահացության ցուցանիշը, ապա կստանանք մի նոր ցուցանիշ, որն անվանում են <<բնակչության շրջանառություն>>: Աշխարհում յուրաքանչյուր տարի բնակչությունը թարմացվում է 4.5 տոկոսով, իսկ Արևմտյան Եվրոպայի երկրներում` միջինում 2.5 տոկոսով: Այսպիսով, եվրոպական երկրներում բնակչության շրջանառությունը կատարվում է երկու անգամ դանդաղ, քան համաշխարհային միջինը, և դա բավական լավ ցուցանիշ է:
Սկսած 20-րդ դարի կեսից զարգացող երկրներում կտրուկ բարձրացավ բնակչության բնական աճը` առաջ բերելով ժողովրդագրական պայթում: Այն տեղի ունեցավ ժողովրդագրական վերարտադրության մի տեսակից մյուս տեսակին անցնելու հետևանքով: Ասիայի, Աֆրիկայի և Լատինական Ամերիկայի երկրներում արագորեն նվազում է մահացության ցուցանիշը, իսկ ծնելիության բարձր աճը չի դադարում: Այս պայմաններում նորածինների թվաքանակը սկսում է մեծապես գերազանցել մահացածներին: Եվ երեխաների մասնաբաժինը Աֆրիկայում 1950-60-ական թթ-ին կազմում էր 40 տոկոս, իսկ որոշ երկրներում առանձին վերցրած` ավելի քան 50 տոկոս[./Http://www.demoscope.ru/weekly/knigi/shelestov/shelestov.pdf [7]]:
Այսպիսով, այս երկրներում առաջանում է ծնելիության և մահացածության հավասարակշռության խախտում: 1970-1990-ական թթ-ին բնական աճի տեմպերը, իհարկե, այս երկրներում դանդաղեցին, սակայն պահպանեցին իրենց բարձր տեմպերը: Այսպիսով, 1990-ական թվականների երկրորդ կեսին միջին տարեկան բնական աճի տեմպերը Եվրոպայում կազմում էր միջինը 0.5, Ասիայում` 2.0, Աֆրիկայում` 3.0 տոկոս: Նման հսկայական աճը այս երկրների տնտեսության զարգացման համար առաջացնում է մեծ խնդիրներ: Արդյունքում այդ երկրները, մասնավորապես աֆրիկական, դառնում են լիակատար աղքատության շրջաններ[8]:
Զարգացող երկրներում տեղի ունեցած ժողովրդագրական <<պայթունը>> մեծապես արագացրեց աշխարհի բնակչության աճը: Եթե 1950-ական թվականներին աշխարհի բնակչության տարեկան միջին աճը կազմում էր 50 միլիոն մարդ, ապա 1960-ական թվականներին այն միջինում 65 միլիոն էր, 1970-ական թվականներին` 70, 1980-ական թվականներին` 80, իսկ 1990-ական թվականներին` 90 միլիոն մարդ: Այս թվերը ներկայացնում են աշխարհի բնակչության բնական աճի տեմպերը: Մեկ միլիարդի այն հասավ 1820 թվականին, երկու միլիարդի` 1930 թ-ին, երեքի` 1961 թվականին, չորսի` 1976 թվականին, հինգի` 1987 թվականին, վեցի` 1999 թվականին:
Ներկայումս աշխարհի բնակչությունը կազմում է 7 միլիարդ մարդ: Այսպիսով, եթե մարդկության պատմության ընթացքում բնակչության թիվն ավելացել է ավելի կամ պակաս սահուն, ապա 20-րդ դարի երկրորդ կեսին այն սկսում է թռիչքաձև աճել[9]: Բնակչության աճի այսպիսի տեմպեր աշխարհում երբևէ չեն գրանցվել, և ինչպես կարծում են գիտնականները, այլևս երբեք այսպիսի տեմպեր չեն լինի[10]:
Այսպիսով, առաջին միլիարդին հասնելու ճանապարհը զբաղեցրեց մարդկության ժողովրդագրական պատմության գրեթե ամբողջ ընթացքը, երկրորդ միլիարդի ճանապարհը` մեկ հարյուրամյակ, իսկ հետո բավարար էր անգամ մեկ տասնամյակը: Այնուամենայնիվ, աշխարհի տարբեր մայրցամաքներում բնակչության աճի տեմպերը լիովին տարբեր էին: Բնակչության աճի ամենացածր մակարդակը Եվրոպայում է, իսկ ամենաբարձրը` Լատինական Ամերիկայում, Ասիայում և հատկապես Աֆրիկայում Այսպես, 20-րդ դարի երկրորդ կեսի ընթացքում Աֆրիկայի բնակչությունն ավելի քան եռապատկվեց:
[1] Маркузон Ф. Д., Население мира от начала нашей эры до середины XX в., в сб.: Вопросы экономики, планирования и статистики, М., 1957.
[2] Естественное движение населения современного мира, М., 1974.
[3] Урланис Б. Ц., Рост населения в Европе, М., 1941.
[4] Брук С. И.. Население мира. Этно-демографический справочник, М., 1981.
[5] Демографический энциклопедический словарь/Гл.ред. Валентей Д.И. М.:Советская энциклопедия – 1985.
[6] А. Я. Боярский, Д. И. Валентей, А. Я.Кваша. Основы демографии М, 1980.
[7] Шелестов Д. К. Демография: история и современность. М., 1983.
[8] Д. И. Валентей, А. Я Кваша . Основы демографии. - М., 1989.
[9] Демография. (под ред. Д. И. Валентея) - М.: Высшая школа, 1997.
[10] В. М. Медков. Демография. Ростов на Дону. 2002.
- ↑ World Urbanization Prospects: The 2018 Revision. UN. 2019-08-30. էջեր 9–31. ISBN 978-92-1-004314-4.
- ↑ «World population trends». www.unfpa.org (անգլերեն). Վերցված է 2019-11-26-ին.
- ↑ «60% населения мира проживает в Азии, 17% - в Африке, к концу века эти доли могут составить, соответственно, 43% и 40%». www.demoscope.ru. Վերցված է 2019-11-26-ին.
- ↑ «The World Economy». www.theworldeconomy.org. Վերցված է 2019-11-26-ին.