Վիքիպեդիա

Մանկական կուրություն

Հաշմանդամության մեջ կուրության տարածվածության վրա մեծ դեր ունի մանկական կուրությունը[1]։ Մանկական կուրություն է ախտորոշվում այն ժամանակ, երբ երեխան չի կարողանում տեսնել առարկան 10 ֆուտ (մոտ 3 մետր) հեռավորության վրա, մինչդեռ մեկ այլ երեխա կարողանում է տեսնել առարկան, եթե այն գտնվում է 200 ֆուտ (մոտ 60 մետր) հեռավորության վրա[2]։

Մանկական կուրություն

Պատճառներ խմբագրել

Երեխաների կուրության շատ պատճառներ կան։ Կուրությունը կարող է պայմանավորված լինել գենետիկական մուտացիաներով, ծննդյան արատներով, վաղաժամ ծննդաբերությամբ, սննդի ընդունման անբավարարությամբ, վարակներով, վնասվածքներով և այլ պատճառներով։ Անհասության ծանր ռետինոպաթիան, կատարակտը, վիտամինային դեֆիցիտը, կարմրուկը, կոնյուկտիվիտը և ռեֆրակցիայի խնդիրները նույնպես պատճառ են հանդիսանում[3][4]։

Վիտամին A-ի անբավարարություն խմբագրել

Վիտամին A-ի անբավարարությունը առավել տարածված է զարգացող երկրներում, որտեղ շատ երեխաներ ունեն սննդի ընդունման անբավարարություն։ Այս վիտամինի պակասը ամեն տարի կուրացնում է հարյուր հազարավոր երեխաների և հանդիսանում է մանկական կուրության կանխարգելվող պատճառ։ Քանի որ վիտամին A-ն անհրաժեշտ է ռոդոպսինի (լուսազգայուն պիգմենտ) համար, դրա պակասը կարող է հանգեցնել գիշերային կուրության (հավկուրություն)[5] :

Կարմրուկ խմբագրել

2010 թվականից ի վեր աշխարհում երեխաների 85%-ը պատվաստվել է կարմրուկի դեմ՝ տարեկան զգալիորեն նվազեցնելով կարմրուկի դեպքերի թիվը։ Երեխաները, ովքեր ունեն վիտամին A-ի անբավարարություն և կարմրուկի վարակ, նրանց մոտ կարող են զարգանալ եղջերաթաղանթի խոցեր և կերատոմալյացիա՝ վիտամինի պակասի հետևանքով առաջացած իմունապակասուրդի պատճառով։

Նորածնային կոնյուկտիվիտ խմբագրել

Նորածինների կոնյուկտիվիտը առկա է ծննդյան պահին և դրսևորվում է կյանքի առաջին 28 օրվա ընթացքում որպես ծանր կոնյուկտիվային վարակ՝ թարախային արտահոսքով։ Սա մեծացնում է եղջերաթաղանթի խոցերի և պերֆորացիաների վտանգը, որոնք կարող են հանգեցնել կուրության։ Այս հիվանդուրյան պատճարն են Neisseria gonorrhoea-ն և Chlamydia trachomatis-ը։ Վարակված հղի կանայք և նրանց զուգընկերները պետք է բուժվեն՝ նորածնի վարակից խուսափելու համար, իսկ կոնյուկտիվիտով հիվանդ նորածինները պետք է բուժվեն հակաբիոտիկներով(gentamicin):

Անհասության ռետինոպաթիա խմբագրել

Անհասության ռետինոպաթիան (ROP) արտահայտվում է ցանցաթաղանթի արյունատար անոթների աննորմալ աճով, որը կոչվում է ցանցաթաղանթի նեովասկուլյարիզացիա[6]։ Այս արյունատար անոթները կարող են արյունահոսել կամ աճել սխալ ուղղությամբ։ Արյունահոսությունը կարող է հանգեցնել սպիական հյուսվածքի ձևավորմանը, որը կարող է հանգեցնել տեսողության մշուշման և տեսողության կորստի։ Եթե անոթները շատ հեռու են աճում, դրանք կարող են հեռացնել ցանցաթաղանթը աչքի հետին մասում, ինչը կոչվում է ցանցաթաղանթի անջատում։ Ցանցաթաղանթի հեռացումը բժշկական անհետաձգելի դեպք է, որը կարող է մշտական կուրություն առաջացնել և, հետևաբար, պահանջում է հրատապ միջամտություն[7]։

Երեխաները, ովքեր ծնվել են վաղաժամ (37 շաբաթական կամ ավելի վաղ) անհասության ռետինոպաթիայի զարգացման ավելի բարձր ռիսկի խմբում են։ Որքան շուտ է ծնվում երեխան, այնքան մեծ է երեխայի ROP-ի զարգացման ռիսկը։ Աչքի արյունատար անոթների զարգացումը սովորաբար ավարտվում է ծննդաբերության պահին։ Հետևաբար, վաղաժամ ծնված երեխան ենթարկվում է տարբեր գրգռիչների (թթվածին, լույս, ջերմաստիճան և այլն) ազդեցությանը, որոնք կարող են ազդել աչքի արյունատար անոթների զարգացման վրա։ ROP-ի լրացուցիչ ռիսկի գործոնները ներառում են ցածր քաշը և երեխային ծնվելուց հետո լրացուցիչ թթվածին տալը։ Եթե վաղաժամ ծնված նորածիններն ունեն այլ առողջական խնդիրներ, ինչպիսիք են սակավարյունությունը, վիտամին E-ի պակասը և/կամ շնչառական խնդիրներ, նրանք ROP-ի զարգացման մեծ ռիսկի են խմբում են[8]։

Մեխանիզմ խմբագրել

 
Human Eye

Մանկական կուրությունը բազմաթիվ պատճառներ ունի[9]։ Հիմնական պատճառներն են՝ անհասության ռետինոպաթիան, վիտամին A-ի պակասուրդը, վարակիչ հիվանդությունները (կարմրուկ, նորածնային կոնյուկտիվիտ), ռետինոբլաստոման, բնածին արատները,կատարակտը և գլաուկոման[10]:Լեբերի բնածին ամաուրոզը (Լեբերի ժառանգական տեսողական նեյրոպաթիա) հիմնականում ազդում է ցանցաթաղանթի վրա, և, որպես կանոն, տեսողության ծանր խանգարումը սկսվում է մանկուց։ Սպիտակուց 1-ի հետ փոխազդող արիլ ածխաջրածնային ընկալիչի մուտացիաները կապված են Լեբերի բնածին ամաուրոզի (LCA) հետ[11]։

Աչքում ախտահարվում են[12][13]՝

  • Ամբողջ ակնագունդը (36%)
  • եղջերաթաղանթը (36%)
  • Ոսպնյակները (11%)
  • Ցանցաթաղանթը (6%)
  • տեսողական նյարդը (5%)
  • անոթաթաղանթը (2%)

Ախտորոշում խմբագրել

Մանկական կուրության ախտորոշումը կատարվում է երեխայի տեսողության խանգարման աստիճանը պարզելու մեթոդների միջոցով։ Վաղ հայտնաբերումը կարևոր է վաղ միջամտություն ապահովելու համար։ Ամերիկյան ակնաբուժության ակադեմիան առաջարկում է սկրինինգի տարբեր մեթոդներ մանկական կուրության և այլ ակնաբուժական խանգարումների գնահատման համար։ Նորածիններին զննում են կարմիր ռեֆլեքսային թեստով, որը կատարվում է երեխայի աչքերին լույս գցելու միջոցով։ Եթե կարմիր լույսի ռեֆլեքսը չի առաջանում, ապա պետք է հետագա աշխատանքներ կատարվեն՝ բնածին կատարակտի կամ ռետինոբլաստոմայի առկայությունը գնահատելու համար։ 6-12 ամսականից երեխաները ստուգվում են կարմիր ռեֆլեքսային թեստով, աչքերի շարժման գնահատմամբ և բբի անհրաժեշտ լայնացումով։ 1 տարեկանից մինչև 3 տարեկան երեխաները հաճախ անցնում են «ֆոտոսկրինինգ» թեստ, որտեղ տեսախցիկը լուսանկարում է երեխայի աչքերը՝ գնահատելու զարգացման շեղումները, որոնք կարող են հանգեցնել ամբլիոպիայի։ 3-ից 5 տարեկան երեխաների մոտ գնահատվում են աչքերի ճիշտ տեղադրությունն ու տեսողության սրությունը։ Տեսողության սրությունը գնահատվում է Snellen-ի գծապատկերով[14]։

Կանխարգելում խմբագրել

Վիտամին A-ի անբավարարություն խմբագրել

Վիտամին A-ի անբավարարությունը մանկական կուրության հիմնական պատճառն է, հատկապես զարգացող երկրներում։ Վիտամին A-ի դեֆիցիտ է համարվում, երբ արյան շիճուկում կոնցենտրացիան 0,70 մկմոլ/լ-ից պակաս է, մինչդեռ ծանր դեֆիցիտ է համարվում, երբ 0,35 մմոլ/լ-ից պակաս է (ըստ Հիվանդությունների վերահսկման ազգային կենտրոնների հետազոտության)[15]։ Վիտամին A-ն ստանում ենք սննդի միջոցով, և դեֆիցիտը հաճախ առաջանում է վիտամին A-ով հարուստ մթերքների անբավարար օգտագործումից[16]։ Վիտամին A-ի ցածր մակարդակ կարող է առաջանալ աղեստամոքսային համակարգում բորբոքում առաջացնող վարակների պատճառով, որոնք թույլ չեն տալիս օրգանիզմին ամբողջությամբ կլանել վիտամին A-ն, որը առկա է սննդի մեջ։ Միացյալ Նահանգներում երեխաներին առաջարկվում է վիտամին A-ի օրական նվազագույնը 300 մկգ չափաբաժին:Վիտամին A-ի լավ աղբյուրներ են բանջարեղենը (գազար, պապայա,դդում)[17], կենդանական ծագման մթերքները (ձկան յուղ), ինչպես նաև կաթնամթերքը (կաթ, պանիր,մածուն)։

Անհասության ռետինոպաթիա խմբագրել

Անհասության ռետինոպաթիան (ROP) մանկական կուրության պատճառ է, որը կարող է առաջանալ վաղաժամ ծննդաբերության պատճառով։ Ընդհանուր առմամբ, վաղաժամ ծննդաբերությունից խուսափելու համար ձեռնարկված միջոցները նույնպես արդյունավետ են ROP-ի կանխարգելման համար։ Վաղաժամ ծնված երեխաները, որոնք ծնվել են հղիության 37 շաբաթում կամ դրանից առաջ, ունեն ցանցաթաղանթը սնուցող արյունատար անոթների թերի զարգացում[18]։ Ծննդաբերության ժամանակ թթվածնի մեծ ու արագ հոսքի ազդեցությունը հանգեցնում է ցանցաթաղանթի արյունատար անոթների վնասմանը և արգելակում է դրանց աճը։ Վաղաժամ ծնված երեխաների մոտ ROP-ի կանխարգելումը ներառում է թթվածնի մատակարարման մանրակրկիտ մոնիտորինգ՝ ավելորդ ազդեցությունից խուսափելու համար[19]։ Նորածինների ակնաբուժական հետազոտությունները կարող են օգնել հայտնաբերել ROP-ը[20]։

Բուժում խմբագրել

Կուրության բուժելիությունը կախված է պատճառներից[21]։ Վիրահատական միջամտություն կարող է իրականացվել առաջնային բնածին գլաուկոմայի դեպքում։ 2020 թվականի վերանայումը տարբերություն չի գտել համակցված տրաբեկուլոտոմիայի, տրաբեկուլեկտոմիայի (CTT) և դասական տրաբեկուլոտոմիայի (վիսկոտրաբեկուլոտոմիայի),դասական տրաբեկուլոտոմիայի միջև։ Վերանայումը նաև պարզել է, որ 360 աստիճանի շրջագծային տրաբեկուլոտոմիան տալիս է ավելի լավ վիրաբուժական արդյունք, քան սովորական տրաբեկուլոտոմիան, սակայն անհրաժեշտ է հետագա հետազոտություն մեկ տարվա ընթացքում[22]։

Վարում խմբագրել

Բրայլը կույրերի համար կարդալ և գրել սովորելու ունիվերսալ միջոց է[23]։ Բրայլյան էկրանը ուսուցման օժանդակ սարք է, որը կարող է օգնել կույր երեխաներին դպրոցում[24]:Կույրերի համար դպրոցները վարման ձև են, սակայն այդպիսի դպրոցներում կատարված ուսումնասիրությունները սահմանափակված են։ Երեխաները, որոնք ներկայումս գրանցված են, սովորաբար կուրություն են ունենում գրանցումից 5 կամ ավելի տարի առաջ, հետևաբար, չարտացոլելով կուրության ներկայիս հնարավոր պատճառները[25]։ Տեսողության խնդիրներ ունեցող երեխաների մոտ 66%-ն ունի նաև այլ հաշմանդամություն (համակցված հիվանդություն), դա կարող է լինել մտավոր հետամնացություն, ուղեղային կաթված կամ լսողության կորուստ[26]։ Առողջապահության առաջնային օղակում երեխաների աչքի խնամքը/զննումը կարևոր է, քանի որ աչքի խնդիրների բացահայտումը կարող է ավելի լավ արդյունքների բերել[27]։

Համաճարակաբանություն խմբագրել

Համաշխարհային մասշտաբով կուրություն ունեցող երեխաների թիվը կազմում է մոտավորապես 1,4 միլիոն, որը ներկայացնում է աշխարհի կույր բնակչության 4%-ը, և լրացուցիչ 17,5 միլիոնը գտնվում է վատ տեսողության զարգացման վտանգի տակ[28]։ Թեև այս թիվը զգալիորեն ցածր է կույր մեծահասակների թվից, երեխաների մոտ կուրության տնտեսական և սոցիալական բեռը շատ ավելի մեծ է կուրության տարիների աճի պատճառով։ Մանկական կուրությունը առավել տարածված է Աֆրիկայի և Ասիայի գենետիկ ծագում ունեցող երեխաների մոտ, որոնք ներկայացնում են աշխարհի կույր բնակչության 75%-ը[29]։ 2014 թվականի վերանայումը ցույց է տվել, որ մոտ 238,500 երեխաներ երկկողմանի կուրությամբ (1.2/1000 գործակից) ապրում են Արևելյան Միջերկրածովյան տարածաշրջանում։ Կուրության աճ կա նաև զարգացող երկրներում։ Դրա պատճառը զննման և պրոֆիլակտիկ միջոցառումներ իրականացնելու հնարավորության բացակայությունն է[30]։

Հասարակություն և մշակույթ խմբագրել

VISION 2020-ը ծրագիր է, որը մեկնարկել է կուրության կանխարգելման միջազգային կազմակերպության (IAPB) կողմից և աջակցություն է ստանում ԱՀԿ-ից 1999թ.-ից, որը երեխաների մոտ կուրության վերահսկումը բարձր առաջնահերթություն է դարձրել[31]։ Բացի այդ, IAPB-ն և ԱՀԿ-ն նշում են «Տեսողության համաշխարհային օրը» յուրաքանչյուր տարվա հոկտեմբերի երկրորդ հինգշաբթի օրը[32]։ Սկսած 2000 թվականից՝ Տեսողության համաշխարհային օրը հնարավորություն է տվել բարձրացնելու աչքերի առողջության մասին իրազեկության մակարդակը և ընդգծելու ակնաբուժական ծառայությունների հասանելիության մեծացման կարևորությունը։ Այն նաև գործիք է դարձել ամբողջ աշխարհի կառավարությունների վրա ազդելու համար՝ միջոցներ հատկացնելու կուրության կանխարգելման ծրագրերին և կրթական նախաձեռնություններին։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ GLOBAL DATA ON VISUAL IMPAIRMENTS 2010 (PDF). WHO. 2012. էջ 6.
  2. ↑ «The criteria for certification». RNIB - See differently (անգլերեն). 2014 թ․ փետրվարի 19.
  3. ↑ Gilbert, Clare; Muhit, Mohammed (2008). «Twenty years of childhood blindness: what have we learnt?». Community Eye Health. 21 (67): 46–47. ISSN 0953-6833. PMC 2580065. PMID 19030129.
  4. ↑ International Committee for the Classification of Retinopathy of Prematurity (2005 թ․ հուլիսի 1). «THe international classification of retinopathy of prematurity revisited». Archives of Ophthalmology. 123 (7): 991–999. doi:10.1001/archopht.123.7.991. ISSN 0003-9950. PMID 16009843.
  5. ↑ Beare, Nicholas A.V.; Bastawrous, Andrew (2014), «Ophthalmology in the Tropics and Sub-tropics», Manson's Tropical Infectious Diseases, Elsevier, էջեր 952–994.e1, doi:10.1016/b978-0-7020-5101-2.00068-6, ISBN 9780702051012, Վերցված է 2022-09-12-ին
  6. ↑ «Retinopathy of Prematurity | National Eye Institute». www.nei.nih.gov. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
  7. ↑ «Retinal detachment - Symptoms and causes». Mayo Clinic (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  8. ↑ «What Is Retinopathy of Prematurity (ROP)?». American Academy of Ophthalmology (անգլերեն). 2022 թ․ մայիսի 11. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  9. ↑ Hartnett, Mary Elizabeth (2005 թ․ հունվարի 1). Pediatric Retina. Lippincott Williams & Wilkins. ISBN 9780781747820.
  10. ↑ Beare, Nicholas A. V.; Bastawrous, Andrew (2014-01-01), Farrar, Jeremy; Hotez, Peter J.; Junghanss, Thomas; Kang, Gagandeep (eds.), «67 - Ophthalmology in the Tropics and Sub-tropics», Manson's Tropical Infectious Diseases (Twenty-third Edition) (անգլերեն), London: W.B. Saunders, էջեր 952–994.e1, ISBN 978-0-7020-5101-2, Վերցված է 2022-09-12-ին
  11. ↑ «NCBI - WWW Error Blocked Diagnostic». www.ncbi.nlm.nih.gov. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 15-ին.
  12. ↑ Bhattacharjee, H; Das, K; Borah, RR; Guha, K; Gogate, P; Purukayastha, S; Gilbert, C (Nov–Dec 2008). «Causes of childhood blindness in the northeastern states of India». Indian Journal of Ophthalmology. 56 (6): 495–9. doi:10.4103/0301-4738.43368. PMC 2612985. PMID 18974521.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  13. ↑ Ezegwui, IR; Umeh, RE; Ezepue, UF (Jan 2003). «Causes of childhood blindness: results from schools for the blind in south eastern Nigeria». The British Journal of Ophthalmology. 87 (1): 20–3. doi:10.1136/bjo.87.1.20. PMC 1771452. PMID 12488255.
  14. ↑ «Eye Screening for Children». American Academy of Ophthalmology (անգլերեն). 2021 թ․ մարտի 23. Վերցված է 2022 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  15. ↑ Pfeiffer, Christine M.; Sternberg, Maya R.; Schleicher, Rosemary L.; Haynes, Bridgette M.H.; Rybak, Michael E.; Pirkle, James L. (April 2013). «CDC's Second National Report on Biochemical Indicators of Diet and Nutrition in the US Population is a valuable tool for researchers and policy makers». The Journal of Nutrition. 143 (6): 938S–947S. doi:10.3945/jn.112.172858. ISSN 0022-3166. PMC 4822995. PMID 23596164.
  16. ↑ Hodge, Christopher; Taylor, Christopher (2022), «Vitamin A Deficiency», StatPearls, Treasure Island (FL): StatPearls Publishing, PMID 33620821, Վերցված է 2022-09-12-ին
  17. ↑ Hombali, Aditi S; Solon, Juan Antonio; Venkatesh, Bhumika T; Nair, N Sreekumaran; Peña‐Rosas, Juan Pablo (2019 թ․ մայիսի 10). «Fortification of staple foods with vitamin A for vitamin A deficiency». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 2019 (5): CD010068. doi:10.1002/14651858.CD010068.pub2. ISSN 1469-493X. PMC 6509778. PMID 31074495.
  18. ↑ Smith, Lois E. H. (2004 թ․ հունիսի 1). «Pathogenesis of retinopathy of prematurity». Growth Hormone & IGF Research. Proceedings of the 35th International Symposium on Growth Hormone and Growth Factors in Endocrinology and Metabolism (անգլերեն). 14: 140–144. doi:10.1016/j.ghir.2004.03.030. ISSN 1096-6374. PMID 15135797.
  19. ↑ Liegl, Raffael; Hellström, Ann; Smith, Lois EH (2016 թ․ մայիսի 20). «Retinopathy of prematurity: the need for prevention». Eye and Brain. 8: 91–102. doi:10.2147/EB.S99038. ISSN 1179-2744. PMC 5398747. PMID 28539804.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  20. ↑ «Retinopathy of Prematurity | National Eye Institute». www.nei.nih.gov. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
  21. ↑ Mirdehghan, S. A.; Dehghan, M. H.; Mohammadpour, M.; Heidari, K.; Khosravi, M. (2005 թ․ մայիսի 1). «Causes of severe visual impairment and blindness in schools for visually handicapped children in Iran». British Journal of Ophthalmology. 89 (5): 612–614. doi:10.1136/bjo.2004.050799. ISSN 1468-2079. PMC 1772642. PMID 15834095.
  22. ↑ Gagrani, Meghal; Garg, Itika; Ghate, Deepta (2020 թ․ օգոստոսի 25). «Surgical interventions for primary congenital glaucoma». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 2020 (8): CD008213. doi:10.1002/14651858.CD008213.pub3. ISSN 1469-493X. PMC 8094178. PMID 32816311.
  23. ↑ Roth, Ginny A.; Fee, Elizabeth (2011 թ․ մարտի 1). «The Invention of Braille». American Journal of Public Health. 101 (3): 454. doi:10.2105/AJPH.2010.200865. ISSN 0090-0036. PMC 3036681. PMID 21307377.
  24. ↑ MD, Elias I. Traboulsi (2011 թ․ դեկտեմբերի 1). Genetic Diseases of the Eye, Second Edition. Oxford University Press, USA. ISBN 9780199716975.
  25. ↑ Gogate, Parikshit; Kalua, Khumbo; Courtright, Paul (2009 թ․ դեկտեմբերի 8). «Blindness in Childhood in Developing Countries: Time for a Reassessment?». PLOS Med. 6 (12): e1000177. doi:10.1371/journal.pmed.1000177. PMC 2779494. PMID 19997501.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  26. ↑ «Vision Loss | Kids' Quest | NCBDDD | CDC». www.cdc.gov. 2015 թ․ փետրվարի 7. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 17-ին.
  27. ↑ Khandekar, Rajiv; Kishore, H.; Mansu, Rabiu M.; Awan, Haroon (2014). «The Status of Childhood Blindness and Functional Low Vision in the Eastern Mediterranean Region in 2012». Middle East African Journal of Ophthalmology. 21 (4): 336–43. doi:10.4103/0974-9233.142273. ISSN 0974-9233. PMC 4219227. PMID 25371641.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  28. ↑ Hussain, A. H. M. Enayet; Ferdoush, Junnatul; Mashreky, Saidur Rahman; Rahman, A. K. M. Fazlur; Ferdausi, Nahid; Dalal, Koustuv (2019). «Epidemiology of childhood blindness: A community-based study in Bangladesh». PLOS ONE. 14 (6): e0211991. Bibcode:2019PLoSO..1411991H. doi:10.1371/journal.pone.0211991. ISSN 1932-6203. PMC 6555501. PMID 31173584.
  29. ↑ «WHO | Priority eye diseases». www.who.int. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ մարտի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 17-ին.
  30. ↑ Hussain, A. H. M. Enayet; Ferdoush, Junnatul; Mashreky, Saidur Rahman; Rahman, A. K. M. Fazlur; Ferdausi, Nahid; Dalal, Koustuv (2019 թ․ հունիսի 7). «Epidemiology of childhood blindness: A community-based study in Bangladesh». PLOS ONE. 14 (6): e0211991. Bibcode:2019PLoSO..1411991H. doi:10.1371/journal.pone.0211991. ISSN 1932-6203. PMC 6555501. PMID 31173584.
  31. ↑ «VISION 2020». IAPB. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  32. ↑ «About World Sight Day». The International Agency for the Prevention of Blindness (բրիտանական անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մանկական_կուրություն&oldid=9484700» էջից