Կապույտ գավաթը
«Կապույտ գավաթը» (ռուս.՝ «Голубая чашка»), Արկադի Գայդարի գրչին պատկանող պատմվածք՝ գրված միջին տարիքի դպրոցականների համար։ Առաջին անգամ հրատարակվել է 1936 թվականին «Պիոներ» ամսագրի առաջին համարում։ Հեղինակն այս հրատարակությունը զուգադիպեցրել է ՀԼԿԵՄ–ի տասներորդ համագումարին։ Պատմվածքը «Մանկական գրականություն» հրատարակչությունում նույն թվականին լույս է տեսել առանձին գրքով[1]։
| Կապույտ գավաթը ռուս.՝ Голубая чашка | |
|---|---|
| Տեսակ | գրական ստեղծագործություն |
| Հեղինակ | Արկադի Գայդար |
| Երկիր | .svg){kind=small} ԽՍՀՄ |
| Բնագիր լեզու | ռուսերեն |
| Հրատարակչություն | Детская литература |
| Հրատարակվել է | 1936 |
Սյուժե խմբագրել
Ընտանիքը դստեր հետ Մերձմոսկովյան շրջանում ամառանոց են վարձել՝ այնտեղ անցկացնելու երկար սպասված արձակուրդը։ Ժամանումից երեք օր անց մորն այցելում է նրա վաղեմի ծանոթը՝ բևեռային օդաչուն։ Մայրը վիրավորում է ընտանիքի մնացած անդամներին՝ ողջ ուշադրությունը հյուրի վրա կենտրոնացնելով։ Կոնֆլիկտը վերջնականապես ձևավորվում է, երբ անհայտ մեկի կողմից կոտրվում է մայրիկի կապույտ գավաթը։ Հայրը, վրեժից դրդված, դստեր հետ ուղևորվում են հանպատրաստի արշավի՝ շրջակա տարածքում։ Վերադարձին նրանք տեսնում են կանգնեցված «հողմաղացը», որին հաջորդում է ընտանիքի հաշտեցումը։
Կերպարներ խմբագրել
Գլխավոր հերոսի նախատիպ է հանդիսացել հենց հեղինակը։ Սկզբնապես նա ցանկացել է հերոսին Նիկոլայ անվանել, բայց քանի որ «ուրիշի անունը կրելը տհաճ է», նա մնացել է անանուն[2]։
Նրա կնոջ անունը Մարուսյա է։ Այդպես են անվանվել Գայդարի հերոսներից շատերը։ Դա նրա առաջին կնոջ՝ տասնվեցամյա բուժքույր Մարիա Նիկոլաևնա Պլակսինայի անունն էր, ում հետ Արկադին ծանոթացել է 1921 թվականին հիվանդանոցում․ նա հայտնվել էր այնտեղ վիրավորվելու և կոնտուզիայի պատճառով[2][3]։
20–րդ դարի 30–ական թվականներին Սվետլանա անունը (Գայդարն այդպես է անվանել իր երիտասարդ հերոսուհուն) դեռևս բավականաչափ անսովոր էր, ինչը, ի դեպ, Գայդարի ստեղծագործությունների համար սովորական երևույթ էր։ Հոր՝ անսովոր անձնանունների հանդեպ ունեցած սիրո մասին հիմնականում գրել է Տիմուր Արկադեևիչ Գայդարը։ Չնայած հերոսուհու և Ստալինի դստեր անունների համընկնմանը՝ նա «Կապույտ գավաթը» պատմվածքի հերոսուհուն կոչել է ոչ թե նրա, այլ իր մտերիմ ընկերոջ՝ մանկագիր Ա․ Յա․ Տրոֆիմովայի դուստրերից մեկի պատվին։ Շիկակարմիր մազեր ունեցող Սվետլանա Տրոֆիմովան (նա և նրա քույրը՝ Էրան, ծնվել են 20–ական թվականներին) և հանդիսացել է պատմվածքի կերպարի նախատիպը։ Նախնական տարբերակում հերոսուհի Սվետլանան դստեր փոխարեն պիտի Դիմա անունով որդի ունենար, սակայն սյուժեի ներքին տրամաբանությունը, ի զարմանս հեղինակի, ստիպել է որդուն փոխարինել դուստրով[4][2]։
Ստեղծագործության առանձնահատկություններ խմբագրել
Այս պատմվածքը գրողի լավագույն ստեղծագործություններից մեկն է։ Այն առանձնանում է խոր փիլիսոփայական ենթատեքստով և մանկական գրականությանը ոչ հատուկ ֆաբուլայով[5]։ Հիմնված լինելով սեփական ընտանեկան կյանքի դրամատիկ փորձի վրա՝ Գայդարը նկարագրում է քայքայման եզրին գտվող ընտանիքը, որը, սակայն, պահպանվել է՝ շնորհիվ ստեղծագործության հերոսների (ինչպես ծնողների, այնպես էլ փոքրիկ աղջնակի) զսպվածության շնորհիվ[6]։
Հատկանշական է, որ այս պատմվածքում, ինչպես և Արկադի Գայդարի այլ ստեղծագործություններում, այդ թվում և ավելի ուշ՝ «Չուկը և Գեկը» պատմվածքում, գլխավոր դեր է խաղում ճանապարհի մոտիվը։ Պարզվում է՝ ընտանիքի հաշտեցումը կապված է «թափառաշրջիկության» գաղափարի հետ, որը հնարավոր է դառնում հոր և դստեր՝ տնից հեռանալուց հետո միայն (թեկուզ՝ կատակով)[7][8]։
Հատկանշական է նաև, որ պատմվածքի գործողությունները տեղի են ունենում մոտալուտ պատերազմի կանխազգացման ֆոնին։ Այսպես, երբ հայրն ու դուստրը կրակոցներ են լսում, փոքրիկ աղջնակը դրանց վերաբերյալ արձագանքում է հետևյալ արտահայտությամբ․ «Մի՞թե արդեն պատերազմ է»[9]։
Արձագանքներ և գնահատականներ խմբագրել
ԽՍՀՄ լուսավորության ժողովրդական նախարարությունն ու մի խումբ ծնողներ դեմ են արտահայտվել «Կապույտ գավաթը» պատմվածքի մասին, պնդելով, որ «խորհրդային երեխաներին այդպիսի ստեղծագործություններ պետք չեն»[6]։ Այսպես, «Մանկական գրականություն» ամսագրի 1937 թվականի հինգերորդ համարում հայտնվել է Ա․ Տերենտևայի գրախոսությունը, որտեղ վերջինս պատմվածքն համարել է «անսյուժե», որն ավելի շուտ «պատմվածքի ուրվագիր» է հիշեցնում, քան՝ ավարտված ստեղծագործություն[10]։ Բայց եթե այդ գրախոսը պարզապես չի ընդունել ձևի նորարարությունը, ինչպես որ գրված է «Կապույտ գավաթը», հետագա բանավեճը հանգեցրել է այն հարցին՝ արդյոք մանկական գրականությունն իրավունք ունի նկարագրելու ընտանեկան խնդիրներ, երեխաներին ծանոթացնելու «խանդ» հասկացության հետ[11]։ Շարունակել են մեղադրել գրողին, այդ թվում և ոճական «մեղքեր» վերագրել՝ «ընդհանուր հորինվածքի աններդաշնակվածություն», «դիպվածային»[11]։ Քննադատ Ա․ Դերմանը արտահայտվել է հօգուտ պատմվածքի՝ անկյունաքար դարձնելով պատմվածքի գեղարվեստական արժանիքները և նշել, որ «ոչ թե լավ տեսության հիման վրա են ստեղծվում գեղարվեստական գրքերը, այլ, հակառակը, վերջիններիս ուշադիր վերլուծության վրա լավ տեսություններ են կառուցվում»[12]։ Պատմվածքի շուրջ ծագած բանավեճը, որն սկսվել էր «Մանկական գրականություն» ամսագրից, ձգվել է երեք ու կես տարի։ Վերջնարդյունքում արգելվել է պատմվածքի վերահրատարակումը և հեղինակի կենդանության օրոք երբեք չի հրատարակվել[1][13]։
1939 թվականին «Չուկը և Գեկը» պատմվածքի «Ա․ Գայդարի նոր պատմվածքը» գրախոսականում Վ․ Բ․ Շկլովսկին «Կապույտ գավաթը» այնպիսի պատմվածք է անվանել, որտեղ սկսել է հնչել հեղինակի «նոր ձայնը», առաջին անգամ դրսևորվել է նրա՝ կյանքի քնարական ըմբռնումը[14]։ 1957 թվականին Լև Կասիլը, խոսելով այդ պատմվածքի մասին, գրել է Արկադի Պետրովիչի տաղանդի մասին, ով «առաքինորեն» ․․․ «շոշափում է մարդու ամենանվիրական զգացմունքները», խոսում գայդարյան «բազմաշերտ» արձակի մասին, որտեղ տարբեր տարիքի ընթերցողները գտնում են այն, ինչ հետաքրքիր ու հասանելի է իրենց[15]։
2013 թվականին պատմվածքը ներառվել է հարյուր գիրքերի ցանկում, որոնք դպրոցականներին առաջարկել է Ոուսաստանի Դաշնության կրթության և գիտության նախարարությունը՝ ինքնուրույն ընթերցանության համար։
Էկրանավորում խմբագրել
Պատվածքը գրվելուց երեսուն տարի անց էկրանավորվել է 1965 թվականին ԽՍՀՄ կենտրոնական հեռուստատեսության կողմից (ռեժիսորներ՝ Վլադիմիր Խրամով և Մայա Մարկովա)[16]։ «Մոսկովյան կոմերիտական» պարբերականում տպագրվել է դրական գրախոսություն այդ հեռուստաֆիլմի մասին[17]։
1989 թվականին ռեժիսոր Անդրեյ Կոնչալովսկին իր հարցազրույցներից մեկում ասել է, որ եթե ինքը ֆիլմը սկսեր նկարահանել Ռուսաստանում, ապա այն կլիներ Գայդարի «Կապույտ գավաթը» (ի դեպ, հենց այդտեղ կանխապայման է դրվել՝ հիշելով առավել առաջնահերթ պլանների՝ «Սերգեյ Ռախմանինով» և «Մերձավոր շրջանակ» ֆիլմերի մասին)[18]։
Եվս մեկ էկրանավորում՝ ռեժիսոր Յուլիա Կուզմենկոյի «Ամառն իբրև հիշատակ» երկսերիանոց հեռուստաֆիլմը (1987 թվական, Օդեսայի կինոստուդիա)։ Այն նկարահանվել է Արկադի Գայդարի «Կապույտ գավաթը», «Չորրորդ բլինդաժ» և «Տաք քարը» պատմվածքների ու օրագրերի մոտիվներով։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 Казачок, 2005
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Камов, 1971
- ↑ Борис Камов Маруся // Аркадий Гайдар: мишень для газетных киллеров. — ФАИР, 2009.
- ↑ Е. В. Душечкина Культурная история имени: Светлана // Имя. Семантическая аура. Сборник статей. — М.: Языки славянских культур, 2014-10-24. — С. 348. — 359 с. — ISBN 9785457401280
- ↑ И. Н. Арзамасцева, С.А. Николаева Аркадий Петрович Гайдар // Детская литература: Учебник для студ. высш. пед. учеб. заведений. — 3-е изд., перераб. и доп.. — М.: Издательский центр «Академия», 2005. — С. 246. — 576 с. с. — ISBN 5-7695-2234-8
- ↑ 6,0 6,1 {{{վերնագիր}}}.
- ↑ Дмитрий Быков. (19 января 2012). «СССР — страна, которую придумал Гайдар». Прямая речь (ռուսերեն). Фонд Егора Гайдара. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 7-ին.
- ↑ Александра Веселова (25 Мая 2001). «Замыслил я побег…». Русский журнал. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 9-ին.
- ↑ Л. Долженко. объективации эмоции страха в произведениях А. П. Гайдара для детей // Известия Волгоградского государственного педагогического университета. — 2013. — В. 9 (84).
- ↑ А. Терентьева. «Голубая чашка» // Детская литература. — 1937. — № 5. — С. 27.
- ↑ 11,0 11,1 А. Жаворонкова. Ещё о «Голубой чашке» // Детская литература. — 1937. — № 13. — С. 40.
- ↑ А. Дерман. К спорам о «Голубой чашке» Гайдара // Детская литература. — 1937. — № 19-20. — С. 54-56.
- ↑ Павел Басинский, Борис Камов. (27.10.2011). «Военная тайна. Какого Гайдара мы потеряли: жестокого командира или прекрасного детского писателя?». Российская газета. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 6-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - ↑ В. Шкловский. Новый рассказ Гайдара // Детская литература. — 1939. — № 4. — С. 36.
- ↑ Лев Кассиль Чудо Гайдара. — Собрание сочинений Том V. — М.: «Детская литература», 1966.
- ↑ С. Цыркун. Код Гайдара: автопортрет в багровых тонах // Искусство кино. — 2007. — № 1.
- ↑ М. Алданская. Голубая чашка // Московский комсомолец. — 1965 г..
- ↑ Виктор Филимонов «Андрей Кончаловский. Никто не знает…». — 2015. — ISBN 9785457200043
Գրականություն խմբագրել
- Борис Камов Обыкновенная биография (Аркадий Гайдар). — М.: Молодая гвардия, 1971. — С. 276-297. — 414 с. — (Жизнь замечательных людей).
- М. В. Казачок. А. П. Гайдар в критике и литературоведении. Диссертация кандидата филологических наук. — Волгоград, 2005.
- А. Веселова. (25 Мая 2001). «Замыслил я побег… Аркадий Гайдар. Голубая чашка». Русский журнал. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 9-ին.